ΓΙΑ ΤΟΝ SAMMY BALOJI ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΣΟ ΓΙΑ ΝΑ ΑΜΦΙΣΒΗΤΕΙ ΤΙΣ ΚΥΡΙΑΡΧΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

Στο ισόγειο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), λαμβάνει χώρα η πρώτη ατομική έκθεση του Sammy Baloji στην Ελλάδα, με τίτλο “Απόηχοι της Ιστορίας, Σκιές της Πρόοδου” σε επιμέλεια Ιόλης Τζαννετάκη.

Η έκθεση αυτή επικεντρώνεται στην αντιπαράθεση των αποικιακών ευρωκεντρικών αφηγήσεων με τις ιστορίες που είχαν παραμεληθεί ή αποκλειστεί από την κυρίαρχη ιστοριογραφία και σκιαγραφεί έναν κόσμο γεμάτο από τις σκιές του παρελθόντος που συνεχίζουν να τον ακολουθούν, αναδεικνύει τις αμετάκλητες συνέπειες της αποικιοκρατίας και τις σύγχρονες μορφές εκμετάλλευσης του Κονγκό, ειδικότερα της περιοχής Κατάνγκα.

Ο Baloji, γεννημένος το 1978 στο Λουμπουμπάσι του Κονγκό, είναι ένας από τους πιο διακεκριμένους Κονγκολέζους καλλιτέχνες της σύγχρονης τέχνης, γνωστός για τη δουλειά του στη φωτογραφία, την εικαστική τέχνη και το βίντεο. Το έργο του εστιάζει στην πολιτική, την κοινωνία και την αποικιοκρατία, και έχει καταφέρει να συνδυάσει την αρχειακή έρευνα με τη σύγχρονη τέχνη για να αναδείξει τις συνέπειες των αποικιακών πρακτικών στην Αφρική. Μέσα από τη δουλειά του, ο Baloji έχει διαμορφώσει μια δυναμική φωνή για τις αφρικανικές κοινωνίες, φωτίζοντας τις αθέατες ιστορίες και τις κρυμμένες αλήθειες που παραμένουν αναπάντητες.

Το Κονγκό και το τραύμα της αποικιοκρατίας του Sammy Baloji

“Γεννήθηκα στο Κονγκό. Στη διάρκεια της παιδικής μου ηλικίας, έζησα υπό τη δικτατορία του Μομπούτου, η οποία ξεκίνησε το 1965 και διήρκησε μέχρι το 1996.

Μια περίοδος πολύ καθοριστική για μένα ήταν το 1990, με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, όπου μεταβήκαμε από ένα δικτατορικό καθεστώς σε ένα δημοκρατικό, που όμως κατέληξε σε εσωτερικό πόλεμο και οικονομική κρίση. Αυτά τα γεγονότα με επηρέασαν πολύ προσωπικά και κοινωνικά, καθώς είδα πώς μια χώρα καταρρέει οικονομικά και πολιτικά. Βίωσα πολλές συγκρούσεις, αλλά και συμφέροντα γύρω από τις εξορύξεις.

Στη διάρκεια της δικτατορίας, οι μεταλλευτικές εταιρείες ανήκαν στο κράτος, όμως στην κρίση του 1990, αυτές οι εταιρείες ιδιωτικοποιήθηκαν και ξαφνικά, οι αμερικανικές και κινεζικές εταιρείες είχαν το πάνω χέρι. Όλα αυτά επηρεάζουν το έργο μου. Έχασα φίλους, είδα φρικαλεότητες και βιώσαμε τη βία σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο” αναφέρει ο ίδιος στη συζήτησή μας.

Η καλλιτεχνική έρευνά του εξετάζει τις διασυνδέσεις μεταξύ του Κονγκό και της Ευρώπης, αναδεικνύοντας τη σύνδεση μεταξύ της αποικιοκρατίας και της σύγχρονης πολιτισμικής, κοινωνικής και οικονομικής εκμετάλλευσης. Το έργο του αποτελεί μια ισχυρή κριτική στην ευρωκεντρική αφήγηση και προσφέρει μια νέα, πιο πλήρη αντίληψη για την ιστορία και την πολιτιστική κληρονομιά του Κονγκό και της Αφρικής γενικότερα.

Ευρώπη- Αφρική: Πόσο κοντά βρίσκονται;

Ο Sammy Baloji εκθέτει έργα που συνδυάζουν τη φωτογραφία, το βίντεο και τις εγκαταστάσεις, με έναν προσωπικό και συναισθηματικό τόνο που αποκαλύπτει την τραγική κληρονομιά της βελγικής αποικιοκρατίας και τις σύγχρονες συνέπειες του αποικιοκρατικού παρελθόντος. Μέσα από τα έργα του, ο Baloji αναδεικνύει τη διαρκή κίνηση και αλληλεπίδραση μεταξύ του Κονγκό και της Ευρώπης, εστιάζοντας στις αποικιακές και πολιτισμικές επιρροές που συνεχίζουν να επηρεάζουν τη σύγχρονη κοινωνία.

Με την ατομική του έκθεση στο ΕΜΣΤ, όχι μόνο καταγράφει τις αντιφάσεις της αποικιακής ιστορίας, αλλά και ενισχύει τη σημασία της τέχνης ως εργαλείο για την αναθεώρηση και την κατανόηση των συνεχώς εξελισσόμενων κοινωνικών και πολιτιστικών ζητημάτων.

Ο Κονγκολέζος καλλιτέχνης ζει και εργάζεται μεταξύ Λουμπουμπάσι και Βρυξελλών. Από τον Σεπτέμβριο του 2019 είναι υποψήφιος διδάκτωρ του πανεπιστημίου Sint Lucas της Αμβέρσας όπου εκπονεί καλλιτεχνική έρευνα με θέμα «Σύγχρονες μορφές των Kasala και Lukasa: προς μια ανασύνθεση της ταυτότητας και της γεωπολιτικής».

Θεωρεί πως η Ευρώπη και Αφρική έχουν έρθει πιο κοντά με την πάροδο του χρόνου;

“Σε πολιτιστικό επίπεδο, ναι, υπάρχουν στιγμές συνάντησης και ανταλλαγής γνώσεων. Όμως, στο οικονομικό επίπεδο, τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Η οικονομία εξακολουθεί να καθορίζεται από εξωτερικές δυνάμεις και μεγάλες αυτοκρατορίες. Οι αφρικανικές χώρες θεωρούνται αναπτυσσόμενες, ενώ οι φυσικοί τους πόροι και οι άνθρωποί τους είναι αντικείμενα εκμετάλλευσης. Οικονομικά, υπάρχει μεγάλη ανισότητα και ο λαός είναι αποκομμένος τόσο από τις πολιτικές όσο και από τις οικονομικές αποφάσεις” απαντά.

Και συνεχίζει αναφερόμενος στον ρόλο της Τέχνης: “η Τέχνη έχει τη δύναμη να επηρεάσει και να δημιουργήσει συζητήσεις. Η πρώτη «κοινότητα» της τέχνης είναι το κοινό. Δεν απευθύνεται μόνο στους πολιτικούς, αλλά στους ανθρώπους, στις νέες γενιές. Ανοίγει δρόμους για συζητήσεις και για την κατανόηση του κόσμου γύρω μας. Η Τέχνη έχει τη δυνατότητα να ενισχύσει την κοινωνική συνείδηση και να φωτίσει την πραγματικότητα του σήμερα.

Ωστόσο, δεν πιστεύω στην απόλυτη αντικειμενικότητά της. Στην τέχνη, υπάρχει μια προσωπική και υποκειμενική διάσταση, και αυτό είναι που δίνει την αξία στην έκφραση. Αν υπήρχε αντικειμενικότητα στην Τέχνη, θα ήμουν επιστήμονας” λέει αστειευόμενος.

Μπορεί ωστόσο να “αναμορφωθεί” η συλλογική μνήμη, ειδικά στο Κονγκό, μέσω της Τέχνης;

“Στο έργο μου, δε θεωρώ ότι φέρνω απλώς γνώση ή αλήθειες. Χρησιμοποιώ τη δική μου ευαισθησία και ευαλωτότητα για να δημιουργήσω αναγνώσεις και να προκαλέσω συζητήσεις.
Εδώ είναι που η Τέχνη μπαίνει στην κοινωνία: φέρνει νέους τρόπους σκέψης και κατανόησης, και δεν προσπαθεί να επιβάλει μια μοναδική αλήθεια. Προσπαθώ να δημιουργήσω ένα περιβάλλον όπου η ιστορία δεν είναι μία, αλλά μπορεί να γίνει αντικείμενο αφήγησης μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες και συναισθηματικές αντιφάσεις” απαντά.

Ο Βaloji στο έργο του παρουσιάζει και ιστορικά αρχεία, κάτι που είναι αρκετά επιστημονικό. Πώς συνδυάζει την επιστημονική μέθοδο με την καλλιτεχνική του προσέγγιση;

“Αυτή είναι μια πρακτική που έχω αναπτύξει μέσα από τις σπουδές μου στην επικοινωνία – έχω σπουδάσει επικοινωνία στο Πανεπιστήμιο του Κονγκό- τη χρησιμοποιώ για να αναλύσω και να επαναδιαμορφώσω την ιστορία. Είμαι επιφυλακτικός απέναντι στην έννοια της απόλυτης γνώσης, γιατί η τέχνη δεν σκοπεύει να διδάξει μια αλήθεια, αλλά να ανοίξει τα μάτια για την πολλαπλότητα των αναγνώσεων.

Τα αρχεία, οι εικόνες και οι λέξεις που χρησιμοποιώ, δεν είναι εκεί για να καταγράψουν μια αλήθεια, αλλά για να δημιουργήσουν αναγνώσεις που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν και να προκαλέσουν το κοινό να σκεφτεί τις αντιφάσεις και τις διαφοροποιήσεις που υπάρχουν στην κοινωνία”.

Η αφρικανική Τέχνη δέν προοριζόταν για τα Ευρωπαϊκά Μουσεία

Πώς αισθάνεται όταν βλέπει αφρικανικά αντικείμενα να εκτίθενται σε ευρωπαϊκά μουσεία;

“Αυτά δεν ήταν ποτέ φτιαγμένα για να εκτίθενται εκεί. Αυτά τα αντικείμενα είχαν κοινωνική χρησιμότητα στις κοινωνίες τους, αλλά τώρα, αποκομμένα από τα κοινωνικά τους πλαίσια, παρουσιάζονται ως κάτι απολιθωμένο και χωρίς πραγματική αξία για τις κοινότητες που τα δημιούργησαν.

Τα μουσεία, ως θεσμοί, συχνά αναπαράγουν μια δυτική αντίληψη για την τέχνη, και αυτό είναι που πρέπει να αμφισβητηθεί. Αυτά τα αντικείμενα δεν ανήκουν στην κατηγορία των “αντικειμένων τέχνης”, αλλά στην κατηγορία των ζωντανών πολιτιστικών στοιχείων, που έχουν διαφορετική σημασία όταν είναι ενσωματωμένα στην κοινωνία. Η Τέχνη έχει τον ρόλο να φέρει στο φως αυτή την αδικία και να ανοίξει τον διάλογο για μια πιο ισότιμη και δίκαιη κοινωνία”, τονίζει.

Και συνεχίζει εξηγώντας τη δική του σχέση με τον χώρο των Μουσείων: “Προσωπικά, χρησιμοποιώ το μουσείο ως μέσο για να προκαλέσω τον θεατή και να αναδείξω τις αντιφάσεις που κρύβονται πίσω από τα αντικείμενα και τις εκθέσεις εντός του.

Εγώ έχω τον έλεγχο του μουσείου. Στην ουσία, η τέχνη μου επαναδιατυπώνει τη σχέση του κοινού με τα αντικείμενα που εκτίθενται και τις ιστορίες που τους αποδίδονται. Χρησιμοποιώ δηλαδή το μουσείο για να αμφισβητήσω τις κυρίαρχες αφηγήσεις”.

Πώς όμως επηρεάζει η αποικιοκρατική κληρονομιά τη σύγχρονη Τέχνη και τη σύγχρονη κοινωνία;

“Η Δύση διατηρεί τη θέση της εξουσίας και αυτό έχει επιπτώσεις στην Τέχνη και την οικονομία. Η Τέχνη, από την άλλη, είναι το μέσο για να αντιληφθούμε τις αδικίες που προκύπτουν από την αποικιοκρατία, καθώς μέσω αυτής μπορούμε να φέρουμε στο φως τον τρόπο που οι αποικιοκρατικές δυνάμεις συνεχίζουν να διαμορφώνουν τη σύγχρονη κοινωνία. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η Τέχνη πρέπει να έχει την πολιτική πρόθεση να επιβάλει ένα μήνυμα. Το μήνυμα πρέπει να αναδυθεί φυσικά μέσα από την τέχνη, προκαλώντας μια συναισθηματική και κοινωνική αντίδραση”.

Και συνεχίζει: “Η σύγχρονη Τέχνη στο Κονγκό, όπως και σε πολλές άλλες πρώην αποικίες, διαμορφώνεται από την ιστορία και την κληρονομιά της αποικιοκρατίας. Η Τέχνη σήμερα είναι ένας τρόπος να κατανοήσουμε πώς οι κοινωνίες του Κονγκό και της Αφρικής συνολικά διαπραγματεύονται την κληρονομιά αυτών των εμπειριών.

Η Τέχνη προσφέρει έναν ασφαλή χώρο για να εξερευνήσουμε τις ανισότητες και να τις εκφράσουμε με τρόπους που δεν μπορούν να εκφραστούν άμεσα από την πολιτική ή την οικονομία.
Αντιπαρατίθεται με τα κατεστημένα και προσφέρει νέες προοπτικές. Για παράδειγμα, η τέχνη μπορεί να αναδείξει τον ρόλο των παγκόσμιων δυνάμεων στην καταπίεση των πολιτισμών και των ανθρώπινων κοινοτήτων, και αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να επιτευχθεί εύκολα με παραδοσιακές πολιτικές μεθόδους.

Τα έργα μας, ως καλλιτέχνες, φέρουν τα σημάδια του παρελθόντος, αλλά και την ανάγκη για αναδημιουργία και αναγνώριση. Υπάρχει μια ισχυρή σύνδεση μεταξύ της τέχνης και του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνεται η συλλογική μνήμη στο Κονγκό, και η τέχνη καλείται να ανατρέψει ή τουλάχιστον να αμφισβητήσει την κυρίαρχη αφήγηση που έχει διαμορφώσει η αποικιοκρατία” σημειώνει.

Βλέπει το έργο του ως προσπάθεια αναδόμησης της ιστορικής μνήμης, τόσο στην Αφρική όσο και στην Ευρώπη;

“Δεν πιστεύω ότι η τέχνη μου μπορεί να «αναδομήσει» τη συλλογική μνήμη. Δεν προσπαθώ να φέρω μια καθολική αλήθεια, αλλά να δημιουργήσω αναγνώσεις, να προτείνω διαφορετικές προοπτικές για το πώς αντιλαμβανόμαστε την ιστορία, τον πολιτισμό και τη μνήμη.

Μπορώ να προτείνω τρόπους αναπαράστασης αυτών των ιστοριών, αλλά δεν πιστεύω ότι η τέχνη έχει την ικανότητα να κατασκευάσει μια νέα αντικειμενική ιστορική πραγματικότητα. Αυτό που προσπαθώ είναι να αμφισβητήσω τις κυρίαρχες αφηγήσεις και να αφήσω χώρο για μια πολυδιάστατη αντίληψη της ιστορίας.

Πιστεύω ότι το έργο μου έχει προσφέρει ένα διαφορετικό σημείο θέασης πάνω στην αποικιοκρατική κληρονομιά. Πολλές φορές, η ιστορία της αποικιοκρατίας έχει γραφτεί από τους αποικιοκράτες, και αυτό διαμορφώνει τη σύγχρονη αντίληψη για τις πρώην αποικίες.

Εγώ χρησιμοποιώ την Τέχνη για να φέρω στο φως τις φωνές των αποικισμένων και να αναδείξω την πραγματικότητα που παραμένει κρυμμένη πίσω από τις ιστορικές και πολιτικές αφηγήσεις. Η αποικιοκρατία δεν είναι απλώς ένα παρελθόν, αλλά συνεχίζει να επηρεάζει την οικονομία, τις πολιτικές και την κοινωνία σήμερα, και αυτό πρέπει να αναγνωριστεί και να αμφισβητηθεί μέσω της τέχνης”.

Πώς όμως βλέπει το μέλλον των αφρικανικών πολιτισμών και την ανάπτυξή τους στον σύγχρονο κόσμο;

“Νομίζω ότι οι αφρικανικές κοινωνίες βρίσκονται σε μια περίοδο μετάβασης. Από τη μία πλευρά, αντιμετωπίζουν τη δυτική επίδραση σε πολιτιστικό και οικονομικό επίπεδο, από την άλλη, προσπαθούν να ανακτήσουν την ταυτότητά τους και να διατηρήσουν τις παραδοσιακές τους αξίες. Η πρόκληση για την Αφρική είναι να βρει ισορροπία μεταξύ της παγκοσμιοποίησης και της διατήρησης των πολιτιστικών της ριζών.

Η Τέχνη μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο σε αυτό, καθώς μπορεί να βοηθήσει στη δημιουργία μιας συλλογικής συνείδησης και να ενισχύσει τη φωνή των Αφρικανών στο παγκόσμιο πολιτιστικό σκηνικό” αναφέρει.

Στην ξενάγηση που προηγήθηκε της συνέντευξης ένιωσα μια δυσφορία εκ μέρους του όταν περιέγραφε το χαλί- κόσμημα του δαπέδου και χαρακτήρισε το σχέδιο του μαιάνδρου που το κοσμούσε πάνω του ως τεχνική “γκρέκα”.

“Όντως, γιατί ιστορικά, όταν οι ιστορικοί εξηγούσαν την παρουσία αυτών των μοτίβων στην κουλτούρα του Κονγκό, λέγανε ότι πρόκειται για ευρωπαϊκή επιρροή. Ωστόσο, τα μοτίβα υπήρχαν και πριν την ευρωπαϊκή παρουσία, οπότε το να αποκαλούμε αυτά τα μοτίβα “La Greca” είναι σαν να τα επαναπροσεγγίζουμε μέσα από έναν ευρωπαϊκό φακό.

Το ερώτημα είναι: Ποιος λέει την ιστορία; Πώς γράφεται η ιστορία και πού ξεκινά; Η ιστορία της τέχνης ξεκινά παραδοσιακά τον 16ο αιώνα με τις Ακαδημίες Καλών Τεχνών, αλλά αυτές οι πρακτικές υπήρχαν πολύ πριν.

Με την Αναγέννηση αρχίζουμε να ορίζουμε τι είναι η τέχνη. Οι καλλιτέχνες, και εγώ ο ίδιος, δουλεύουμε για μια αγορά που έχει δημιουργηθεί για εμάς. Αλλά πριν από αυτό, η τέχνη ήταν κομμάτι της κοινωνίας. Σήμερα, για να δεις τέχνη, πρέπει να πας στο μουσείο, αλλά το μουσείο δημιουργεί μια ιεραρχική σχέση με την κοινωνία. Ενώ στην αρχαιότητα, η τέχνη ήταν μέρος της κοινωνίας, και την έβρισκες ακόμα και στα ρούχα, σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης”