“Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΣΕ ΝΑ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΕΝΑΝ ΑΞΙΟΠΡΕΠΗ ΘΑΝΑΤΟ” – ΟΙ ΑΖΗΤΗΤΟΙ ΤΟΥ “ΣΩΤΗΡΙΑ”

Τι μπορεί να κρύβει η κατεδάφιση ενός τοίχου; Σάπιους σωλήνες; Μούχλα; Ένα άλλοτε μεγαλύτερο χωλ; Συνήθως πάντως όχι δεκάδες βαλίτσες, στοιβαγμένες επί τρεις δεκαετίες. Το ντοκιμαντέρ Αζήτητοι (Unclaimed) της Μαριάννας Οικονόμου, σκηνοθέτριας του διεθνώς αναγνωρισμένου Όταν ο Βάγκνερ Συνάντησε τις Ντομάτες, ξεδιπλώνει έναν παράλληλο κόσμο που στεγαζόταν αόρατος στο νοσοκομείο Σωτηρία. Από το 1945 έως το 1975, όταν η φυματίωση μάστιζε τη χώρα, εκατοντάδες ασθενείς πέθαναν στο Σωτηρία, χωρίς ποτέ κανείς να αναζητήσει τη σορό ή τα υπάρχοντά τους.

Οι Αζήτητοι ακολουθούν τα ίχνη που άφησαν πίσω τους οι νεκροί του Σωτηρία, μέσα από τις επιστολές που αντάλλασσαν με τους συγγενείς τους, το αρχειακό υλικό, την αναζήτηση ζώντων απογόνων σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας και συναντήσεις με γιατρούς και νοσηλευτές σήμερα, αποκαλύπτοντας για πρώτη φορά μετά από ογδόντα χρόνια μια άγνωστη, συγκλονιστική ιστορία πόνου και τραύματος, αλλά και αγάπης, ελπίδας και σθένους στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Η ταινία έκανε πρεμιέρα στο διαγωνιστικό τμήμα του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, όπου κέρδισε το Βραβείο Κοινού, ενώ προβλήθηκε επίσης στο Διεθνές Φεστιβάλ Αρχαιολογικού και Πολιτιστικού Ντοκιμαντέρ ΑΓΩΝ, αποσπώντας το Βραβείο Κοινού και το Βραβείο Σεναρίου.

Εμείς μιλήσαμε με τη Μαριάννα Οικονόμου, με αφορμή την κυκλοφορία του ντοκιμαντέρ στην Αθήνα και άλλες ελληνικές πόλεις.

Το Όταν ο Βάγκνερ Συνάντησε τις Ντομάτες είχε αγκαλιαστεί πολύ από τον κόσμο. Ήξερες άμεσα τι είδους ιστορία θα ήθελες να κάνεις μετά;
Σπάνια ξέρω ποια θα είναι η επόμενη ιστορία, είναι θέμα τύχης. Μπορεί η ιδέα να προέλθει από κάτι που θα ακούσω, θα διαβάσω ή έναν άνθρωπο που θα συναντήσω. Σημασία έχει να με αγγίξει βαθιά και να νιώσω την ανάγκη να κάνω αυτή την ταινία. Ποτέ δεν ξεκινάω μια ταινία χαλαρά, πρέπει με κάποιο τρόπο να με έχει συγκλονίσει μια ιστορία και να έχω την περιέργεια να καταδυθώ σε αυτή ώστε να ανακαλύψω που θα με οδηγήσει. Έτσι, η θεματολογία με την οποία καταπιάνομαι ποικίλει, πάντα όμως επικεντρώνομαι σε προσωπικές ιστορίες που μπορούν να έχουν μια οικουμενικότητα. Με ενδιαφέρει οι ταινίες μου να μπορούν να ευαισθητοποιήσουν και να κινητοποιήσουν ένα ευρύ κοινό.

Ποιοι είναι οι Αζήτητοι;
Οι αζήτητοι είναι οι εκατοντάδες ασθενείς (δεν ξέρουμε πόσοι ακριβώς) που πέθαναν στο νοσοκομείο Σωτηρία από το 1940 μέχρι το 1975 και των οποίων τα υπάρχοντα και η σορός δεν αναζητήθηκαν ποτέ από τις οικογένειές τους. Παρέμειναν στο νοσοκομείο όπου και ετάφησαν ανώνυμα σε ομαδικούς τάφους κάπου μέσα στον προαύλιο του Σωτηρία.

Μετά τον θάνατό τους, η προϊσταμένη του θαλάμου μάζευε ότι υπάρχοντα είχαν -επιστολές, φωτογραφίες, έγγραφα, γυαλιά, φυλακτά, ρούχα- και έφτιαχνε ένα πακετάκι αναγράφοντας πάνω το όνομα του νεκρού, την ημερομηνία θανάτου και την κλινική. Αυτά τα πακέτα βρέθηκαν στοιβαγμένα μέσα σε βαλίτσες που ήταν κρυμμένες πίσω από έναν ψευδότοιχο σε μια αποθήκη του νοσοκομείου. Έτσι η ύπαρξή τους ξεχάστηκε από όλους για δεκαετίες.

Πώς έφτασε σε σένα η ιστορία τους; Θυμάσαι ποια ήταν η πρώτη σου αντίδραση όταν έμαθες τι είχε συμβεί;
Κατά τύχη έμαθα γι’ αυτή την ιστορία από τον γιατρό του Σωτηρία, Φώτη Βλαστό, ο οποίος μαζί με 3-4 άλλα άτομα από το 2006 μαζεύουν ό,τι κειμήλια βρίσκουν πεταμένα μέσα στα παλιά κτήρια του Σωτηρία, με σκοπό να τα διασώσουν και εκθέσουν σε ένα μικρό μουσείο μέσα στο Σωτηρία. Η ομάδα αυτή του μουσείου και οι δύο μοδίστρες του νοσοκομείου, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο να σωθεί αυτό το αρχείο, όταν κατά τύχη έπεσε ο ψευδότοιχος και αποκαλύφθηκαν οι βαλίτσες.

Η πρώτη μου επαφή με το περιεχόμενο κάποιων πακέτων, με συγκλόνισε βαθιά. Θυμάμαι να διαβάζω αποσπασματικά κάποιες επιστολές, να βλέπω τις φωτογραφίες ασθενών και των συγγενών τους, κορνίζες με παιδιά, τα προσωπικά τους αντικείμενα, και ήταν σαν να με κοιτάζουν και να μου λένε ‘τώρα που βγήκαμε στο φως, μην μας ξεχάσετε ξανά, πες τε την ιστορία μας’. Ήταν απίστευτα συγκινητική και άμεση αυτή η πρώτη επαφή. Ένιωσα ότι ήταν χρέος μου να συμβάλω όπως μπορώ ώστε αυτοί οι εκατοντάδες άνθρωποι να βγουν από την λήθη δεκαετιών και να αποκτήσουν πάλι την ταυτότητά τους. Έτσι από εκείνη την πρώτη μέρα μου έγινε εμμονή να διασφαλίσω πρόσβαση σε αυτό το αρχείο, το οποίο και πάλι είχε κλειδωθεί μέσα σε μια αποθήκη του νοσοκομείου.

Πόσο γρήγορα ξεκίνησε η κινηματογράφηση για το πρότζεκτ, και πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν να ξεκινήσει και να χρηματοδοτηθεί;
Η διαδικασία αδειοδότησης για τα γυρίσματα στο Σωτηρία και η πρόσβαση στο αρχείο ήταν δύσκολη και χρονοβόρα. Η πρώτη αντίδραση του νοσοκομείου δεν ήταν θετική, αλλά μετά από επανειλημμένες προσπάθειες τουλάχιστον 6 μηνών, μας επέτρεψαν την πρόσβαση στο αρχείο για 10 μέρες με την παρουσία της μουσειολόγου Ασημίνας Γρηγορίου, που αποδείχτηκε πολύ εξυπηρετική και μας βοήθησε στην έρευνα. Ο χρόνος ήταν όμως πολύ περιορισμένος, δεν είχαμε την δυνατότητα να ανοίξουμε πολλά πακέτα, ούτε να επιλέξουμε.

Τραβούσαμε σχεδόν στα τυφλά για να προλάβουμε να μαζέψουμε υλικό. Τελικά από τα 350 πακέτα που βρέθηκαν μέσα στις βαλίτσες, μπορέσαμε να καταγράψουμε 30.

Η μελέτη και αξιολόγηση του υλικού έγινε αναγκαστικά μετά την ολοκλήρωση των γυρισμάτων.

Η ταινία χρηματοδοτήθηκε αρχικά από το πρόγραμμα κόβιντ του ΥΠΠΟ και του ΕΚΚ και στη συνέχεια από την ΕΡΤ. Ήταν σημαντική η βοήθεια αλλά σαφώς δεν ήταν επαρκής για τις ανάγκες μιας τέτοιας ταινίας.

Ποια ήταν η διαδικασία διάσωσης του αρχείου; Εάν δεν την είχες κάνει, τι θα είχε συμβεί στα γράμματα και τα αντικείμενα;
Η ιστορία ανακάλυψης και διάσωσης αυτού του αρχείου δεν έγινε από μένα. Είναι αποτέλεσμα μίας σειράς τυχαίων γεγονότων. Το 2015 μια διαρροή νερού στο ισόγειο του κτιρίου που στεγάζονται τα μαγειρεία και το ραφείο του Σωτηρία, ανάγκασε τους εργάτες να ρίξουν τον ψευδότοιχο και από πίσω να αντικρίσουν στοιβαγμένες παλιές βαλίτσες. Εκτιμώντας ότι είναι άχρηστες, άρχισαν να τις πετάνε σε έναν οικοδομικό κάδο.

Προς καλή τύχη, οι μοδίστρες στον τρίτο όροφο, ακούγοντας τον θόρυβο βγήκαν στο μπαλκόνι να δουν τι συμβαίνει. Όταν αντίκρισαν τις πεταμένες βαλίτσες, διάσπαρτα σκισμένα πακέτα, παλιές φωτογραφίες, επιστολές και προσωπικά αντικείμενα, αμέσως κατάλαβαν ότι αυτά πρέπει να ανήκουν σε κάποιους και ότι δεν πρέπει να πεταχτούν. Έτρεξαν κάτω και σταμάτησαν το απορριμματοφόρο από το να τα πάει στην χωματερή και τηλεφώνησαν στον γιατρό Φώτη Βλαστό από την ομάδα του μουσείου, να έρθει με τους άλλους για να τα αξιολογήσουν. Προσέτρεξαν όλοι και αμέσως κατάλαβαν ότι πρόκειται για έναν θησαυρό που έπρεπε να διασώσουν. Μάζεψαν ότι μπορούσαν και τα μετέφεραν στο κτήριο του υπό κατασκευή μουσείου.

Έτσι αυτό το αρχείο, κατά τύχη ανακαλύφτηκε και κατά τύχη σώθηκε. Έγινε μια πρώτη συντήρηση και καταγραφή κάποιων από τα πακέτα αλλά μετά κλείστηκαν και πάλι σε μια αποθήκη λόγω έλλειψης χρηματοδότησης. Το 2020 η μουσειολόγος Ασημίνα Γρηγορίου εργάστηκε για ένα μικρό διάστημα ξανά στην καταγραφή και αποθήκευση του υλικού.

Αυτή τη στιγμή, κλεισμένα σε μια αποθήκη, ‘περιμένουν’ το ενδιαφέρον της πολιτείας ή κάποιου ιδιωτικού φορέα που θα χρηματοδοτήσει την συντήρηση, μελέτη, ψηφιοποίηση και έκθεσή τους στο κοινό.

Μίλησέ μου για τη διαδικασία που ακολούθησες για να αποδώσεις τις ιστορίες των Αζήτητων στην οθόνη. Πρέπει να είχε αρκετές προκλήσεις μιας που το υλικό είναι ως επί το πλείστον γράμματα.
Με το που είδα το περιεχόμενο κάποιων πακέτων και διάβασα τα πρώτα γράμματα, ήξερα ότι οι πρωταγωνιστές αυτής της ταινίας θα πρέπει να είναι οι ίδιοι οι νεκροί και οι συγγενείς τους, κάτι το οποίο αποδείχτηκε ιδιαίτερα δύσκολο στην πορεία. Έπρεπε να βρω την κινηματογραφική γλώσσα και το ύφος που θα ζωντάνευε αυτές τις ιστορίες, όχι μόνο των ασθενών μέσα στο σανατόριο αλλά και των οικογενειών τους στα διάφορα μέρη της Ελλάδας. Σκοπός μου ήταν να ακούσουμε τις φωνές αυτών των ανθρώπων και να νιώσουμε την ψυχή τους.

Δεν ήθελα να χρησιμοποιήσω εξωτερικό αφηγητή ή αναπαράσταση. Έτσι αναζήτησα διαφορετικές φωνές διαφορετικών ηλικιών που θα μπορούσαν να ταυτιστούν με το περιεχόμενο των επιστολών.

Μέσα από τα πακέτα ξεδιπλώνονταν ανθρώπινες ιστορίες που οι διαστάσεις τους ξεπερνούσαν τα προσωπικά βιώματα. Ήταν η ιστορία της μεταπολεμικής Ελλάδας που αποδόθηκε με την χρήση οπτικοακουστικού ιστορικού αρχείου και εφημερίδες, ραδιοφωνικές εκπομπές και μουσική της εποχής. Οι μοδίστρες, οι δυο γιατροί, η μουσειολόγος και η ερευνήτρια, παίζουν τον ρόλο συνομιλητών με τους νεκρούς στην ταινία και μοιράζονται την εμπειρία της ανακάλυψης. Η αναζήτηση και εύρεση ζώντων απογόνων, προσέθεσε μία ιδιαίτερη δυναμική και εξέλιξη στο σενάριο, με εκπλήξεις και κορυφώσεις.

Εργάστηκες πάνω στους Αζήτητους ενώ συνέβαινε η πανδημία. Εντόπισες ομοιότητες στις δύο συνθήκες; Αν ναι, σε επηρέασαν πιστεύεις με κάποιο τρόπο, έστω και υποσυνείδητα, το πώς αντιμετώπισες την ταινία;
Σίγουρα το γεγονός ότι βιώναμε την απομόνωση και τον φόβο της μεταδοτικότητας εκείνη την εποχή, με έκανε πιο ευαισθητοποιημένη στην συνθήκη που συναντήσαμε μέσα από τα πακέτα των φυματικών.

Υπάρχουν πολλές ομοιότητες στην εμπειρία των δύο πανδημιών, ο εγκλεισμός και η απομόνωση των ασθενών, ο φόβος μιας ασθένειας όπου δεν υπάρχει φάρμακο και ουσιαστική θεραπεία, η μοναξιά των ασθενών μακριά από τις οικογένειές τους, το κοινωνικό στίγμα και το χειρότερο, ο μοναχικός θάνατος.

Το νοσοκομείο Σωτηρία έπρεπε για δεύτερη φορά να περιθάλψει τους ασθενείς μιας πανδημίας, και συγχρόνως να προστατεύσει τον υγιή πληθυσμό από την μόλυνση. Με την εμπειρία του Covid-19, μπορούσα να έρθω πιο κοντά στην ψυχολογική και συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι ασθενείς και οι συγγενείς τους τότε. Πολύ σύντομα μάλιστα αισθανθήκαμε μεγάλη οικειότητα μαζί τους, είδαμε το πρόσωπο τους μέσα από τις φωτογραφίες τους, μάθαμε το όνομα και την ηλικία τους, την οικογενειακή τους κατάσταση, τις εμπειρίες τους μέσα στο σανατόριο. Μάθαμε επίσης για την οικογένεια που είχαν αφήσει πίσω στο χωριό τους, τις δύσκολες συνθήκες επιβίωσης, τον πόνο και την αγωνία των παιδιών τους, συζύγων, μανάδων, για τον άρρωστό τους. Από ένα σημείο και μετά ήταν σαν να συνομιλούσαμε μαζί τους.

Είχες συνειδητοποιήσει τη σκληρότητα της συγκεκριμένης εμπειρίας με τη φυματίωση πριν ασχοληθείς με το πρότζεκτ; Γιατί σε γενικές γραμμές οι γνώσεις μας προέρχονται κυρίως από ιστορίες μυθοπλασίας που τοποθετούνται στην Ευρώπη ενώ μάστιζε η ασθένεια.
Ήξερα κάποια λίγα πράγματα για την φυματίωση μέσα από ταινίες, εξιστορήσεις των γονιών μου και το Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν που είχα διαβάσει, αλλά σίγουρα δεν μπορούσα να φανταστώ το μέγεθος της σκληρότητας που εμπεριείχε αυτή η εμπειρία και πόσο έντονο ήταν το κοινωνικό στίγμα.

Για παράδειγμα, είναι σπαρακτικό να διαβάζεις την επιστολή ενός πατέρα που λέει στην κόρη του, που είναι 7 χρόνια στο νοσοκομείο, να μην επιστρέψει στο χωριό γιατί δεν θα μπορέσουν να παντρέψουν τον αδελφό της.

Μέσα από τα γράμματα των ασθενών δεν σκιαγραφείται μονάχα η εμπειρία τους στο Σωτηρία, αλλά κατά κάποιο τρόπο και οι συνθήκες στην επαρχιακή Ελλάδα. Πολλή φτώχεια, πολύς πόνος, πολλή απόσταση. Πώς βίωνες την ανάγνωση των γραμμάτων -εσύ και το συνεργείο σου- και πώς ήταν να την επαναβιώνεις κατά τη διαδικασία του μοντάζ;
Αυτό που κάνει ιδιαίτερα μοναδικό αυτό το αρχείο είναι ότι εκτός από την ψυχολογική κατάσταση και τις εμπειρίες των φυματικών μέσα στο σανατόριο, σκιαγραφείται από πρώτο χέρι και η ελληνική επαρχία από το 1943-75. Οι συνθήκες που επικρατούσαν τότε στην Ελλάδα, όπου η φυματίωση θέριζε και το φάρμακο δεν ήταν διαθέσιμο, ήταν τραγικές. Υπήρχε μεγάλη φτώχεια και οι περισσότεροι ασθενείς στο Σωτηρία ήταν άποροι.

Μέσα από τις επιστολές των συγγενών, σκιαγραφείται πολύ ζωντανά η καθημερινότητα στα χωριά, και όλο το ηθογραφικό πλαίσιο της εποχής. Μιλάνε για την γη και τα ζώα, τις γέννες, τα συνοικέσια και τις προίκες. Περιγράφουν τις αρρώστιες και τις στεναχώριες, την ανημποριά τους να στείλουν λεφτά ή φαγητό. Περιγράφουν τον πόλεμο και τον εμφύλιο, την αγωνία τους για την τύχη των παιδιών τους στο στρατό. Αλλά και κωμικές καταστάσεις, έρωτες και κουτσομπολιά. Η ίδια η αρρώστια δεν αναφέρεται ποτέ με το όνομά της, αλλά όλα τα γράμματα είναι γεμάτα αγάπη και ελπίδα και καταλήγουν εμψυχώνοντας τον άρρωστό τους, ‘δεν σε ξεχνάμε ποτέ, σε περιμένουμε να γυρίσεις’.

Βρήκαμε επιστολές των ίδιων των ασθενών που για κάποιο λόγο δεν είχαν στείλει. Δεν πρόλαβαν; Δεν είχαν την δυνατότητα να αγοράσουν γραμματόσημο; Στο μοντάζ μπήκαμε βαθιά μέσα στην εποχή και προσπαθήσαμε να την αναβιώσουμε όσο γίνεται καλύτερα.

Πέρα από τη διαχείριση των ίδιων των ασθενών από το νοσοκομείο και την κοινωνία, υπήρχε και το στίγμα που έφεραν οι συγγενείς τους. Πες μου περισσότερα για αυτό.
Καθότι η φυματίωση ήταν μια ανίατη μεταδοτική ασθένεια για πολλά χρόνια (στην Ελλάδα άργησε πολύ να έρθει το φάρμακο και ήταν πανάκριβο), αναπτύχθηκε ένα έντονο κοινωνικό στίγμα. Οι οικογένειες με κάποιο φυματικό μέλος θεωρούνταν επικίνδυνες και ήταν προς αποφυγήν. Αυτό σήμαινε ότι αυτές οι οικογένειες δεν μπορούσαν να παντρέψουν τα παιδιά τους και γενικά ήταν κοινωνικά εξοστρακισμένες. Έτσι δημιουργήθηκε μια μυστικότητα γύρω από την ασθένεια. Δεν έπρεπε να μαθευτεί στο χωριό ότι έχουν παιδί, σύζυγο, γυναίκα στο Σωτηρία. Βρήκαμε επιστολές συγγενών όπου λένε στους ασθενείς τους να μην αναφέρουν στα γράμματά τους ότι βρίσκονται στο Σωτηρία και να μην αναγράφουν τη διεύθυνση αποστολέα πάνω στους φακέλους.

Οι συγγενείς στα χωριά έκαιγαν τα γράμματα που έρχονταν από το Σωτηρία και έλεγαν ότι ο άνθρωπός τους έχει πάει στην Αθήνα ή στο εξωτερικό για δουλειά. Η λέξη φυματίωση δεν αναφέρεται πουθενά και από κανέναν. Οι οικογένειες και η κοινωνία απέκρυβαν την αλήθεια. Οι απόγονοι που βρήκαμε ήρθαν αντιμέτωποι με την αλήθεια για πρώτη φορά μετά από 60 χρόνια.

Πώς κατέληξες στο ποιες ιστορίες θα έμπαιναν στο φιλμ και ποιες όχι; Υπάρχει κάποια που σε σημάδεψε αλλά δεν κατάφερες να συμπεριλάβεις;
Η εμπειρία επιλογής των ιστοριών θα ‘λεγα πως ήταν έως και οδυνηρή. Η κάθε μία ήταν ξεχωριστή και σημαντική από πολλές απόψεις. Λόγω αφηγηματικής οικονομίας όμως επικεντρώθηκα τελικά σε τρεις βασικές, όπου υπήρχε και η σύνδεση με ζώντες απογόνους και συμπεριέλαβα κάποιες επιπλέον που φώτιζαν διαφορετικές πτυχές της ιστορίας.

Ένα πακέτο ξεχώρισε από όλα λόγω του πολύ ενδιαφέροντος και απροσδόκητου περιεχόμενού του. Από μόνο του θα μπορούσε να είναι μια ολόκληρη ταινία αλλά δυστυχώς παρόλες τις προσπάθειες μας στο μοντάζ να το εντάξουμε, δεν γινόταν. Ο ασθενής αυτός αλληλογραφούσε με άγνωστα κορίτσια που γνώριζε μέσα από μια ραδιοφωνική εκπομπή. Κρατούσε όλη την αλληλογραφία και μάλιστα αντίγραφα και των δικών του επιστολών, τις οποίες αριθμούσε και τοποθετούσε σε χρονολογική σειρά. Μέσα στο πακέτο του υπήρχαν τουλάχιστον 100 επιστολές.

Τα κορίτσια ήταν μαθήτριες ή φοιτήτριες, συνήθως καταπιεσμένες από αυστηρούς γονείς, που η αλληλογραφία με έναν άγνωστο ήταν μια διέξοδος στο να μοιράζονται πολύ προσωπικά θέματα. Ο απομονωμένος στο σανατόριο ασθενής από την άλλη, φαντασιωνόταν ότι ζούσε στον έξω κόσμο. Μέσα από την αλληλογραφία αναδύονται τα ήθη της εποχής και η θέση της γυναίκας, όπως και στοιχεία για την ελληνική οικογένεια. Με κάποια κορίτσια η αλληλογραφία εξελίσσεται σε έρωτα, με άλλες σε παρεξήγηση ή σε πατρική σχέση.

Τελικά ο ίδιος πεθαίνει μέσα στο Σωτηρία και αναρωτιέμαι αν κάποιο από αυτά τα κορίτσια τον αναζήτησε ποτέ.

Υπήρξε κάποια ιστορία που σε επηρέασε περισσότερο;
Οι επιστολές ανάμεσα στα άρρωστα παιδιά και τις μητέρες τους που δεν μπορούν να είναι κοντά τους, είναι πραγματικά σπαρακτικές και είμαι σίγουρη ότι θα τις κουβαλάω για πάντα μέσα μου.

Είναι και συλλογικό το τραύμα των Αζήτητων, πέρα από προσωπικό για κάθε οικογένεια;
Το θέμα των αζήτητων νεκρών του Σωτηρία παραμένει ένα ανοιχτό τραύμα όχι μόνο για τις οικογένειες που δεν γνωρίζουν που βρίσκεται ο νεκρός τους, αλλά και για την πολιτεία και το νοσοκομείο που δεν μπόρεσε να προστατεύσει και να προσφέρει έναν αξιοπρεπή θάνατο σε εκατοντάδες νεκρούς που απλά εξαφανίστηκαν και μια σιωπή κάλυψε την ύπαρξή τους και την μνήμη τους. Όσο δεν υπάρχει αναγνώριση και επανόρθωση, το προσωπικό και συλλογικό τραύμα θα υποβόσκει και θα μεταφέρεται από γενιά σε γενιά.

Η απόφαση να ασχοληθείς με τους Αζήτητους κουβαλάει μαζί της και ένα βάρος, αυτό που έχουν συνήθως οι ιστορίες που αφήνουν παρακαταθήκη. Ένιωσες αυξημένη ευθύνη για το πρότζεκτ;
Νιώθω πολύ μεγάλη ευθύνη απέναντι σε αυτούς τους νεκρούς και τις οικογένειές τους και ελπίζω αυτή η ταινία να τιμά την μνήμη τους με ένα τρόπο που τους αξίζει.

Ποια θα ήθελες να είναι η πορεία της ταινίας από εδώ και πέρα;
Η επιθυμία μου είναι να έχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διανομή στην Ελλάδα και το εξωτερικό, να μαθευτεί η ιστορία των αζήτητων και να ευαισθητοποιήσει και κινητοποιήσει την πολιτεία ή κάποιο ίδρυμα ώστε αυτό το αρχείο να συντηρηθεί, να μελετηθεί και να γίνει προσβάσιμο στο κοινό. Πρόκειται για έναν θησαυρό πληροφοριών. Επίσης εύχομαι κάποια στιγμή το νοσοκομείο Σωτηρία να τιμήσει αυτούς τους νεκρούς με ένα μνημείο όπου θα αναγραφούν τα ονόματά τους.