ΟΙ ΚΥΝΟΚΕΦΑΛΟΙ ΚΑΙ ΖΩΟΜΟΡΦΟΙ ΑΓΙΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΙ Ο “ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ” ΒΑΝΔΑΛΙΣΜΟΣ

Βλασφημία, ύβρις, βανδαλισμός. Στο κεφάλι των φανατικών, σε οποιαδήποτε θρησκεία, τα όρια της λογικής θολώνουν, γίνονται αμάγαλμα αμορφωσιάς και λαϊκίστικης βλακείας και εντέλει οι ίδιοι οι φανατικοί βγάζουν το μένος τους ενάντια στην τέχνη. Προσφάτως η εργαλειοποίηση της “Πίστης” είχε και ψηφοθηρική υφή, καθώς ο βουλευτής Β’ Θεσσαλονίκης, Νίκος Παπαδόπουλος, εισέβαλε στην Εθνική Πινακοθήκη και προκάλεσε φθορές σε έργα της έκθεσης “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου”.

Μεταξύ των εικόνων που έγιναν στόχος επίθεσης, ήταν έργο του Χριστόφορου Κατσαδιώτη που παρουσιάζει σε οξυγραφία τον Άγιο Χριστόφορο ως “σκύλο”. Πράγμα βέβαια που δεν αντιβαίνει των ίδιων των χριστιανικών λαϊκών παραδόσεων που ενσωμάτωσαν στους κόλπους τους, στο πέρασμα των αιώνων, παγανιστικές δοξασίες στο νέο δόγμα που επικράτησε (ακόμη κι αν στη συνέχεια υπήρξε αποστασιοποίηση από αυτές).

Ο Άγιος Χριστόφορος μάλιστα είθισται να αποτυπώνεται ως “κυνοκέφαλος” σε ουκ ολίγες μεταβυζαντινές εικόνες, με την αντικατάσταση του κεφαλιού σκύλου να έπεται χρονικά, όταν και η Εκκλησία προσπάθησε να απαγκιστρωθεί από το προχριστιανικό παρελθόν. Ακόμη, πολλαπλές είναι οι ονομασίες και οι απεικονίσεις της Παναγίας σχετιζόμενη με τη φύση, προς εξύμνηση αυτής.

ΚΥΝΟΚΕΦΑΛΟΙ ΑΓΙΟΙ

Όπως αναφέρει λοιπόν ο Νικόλαος Πολίτης (πατέρας της ελληνικής λαογραφίας) στις Παραδόσεις:

“Ο ελληνικός λαός γνώρισε τους Κυνοκεφάλους από τη Φυλλάδα του Μεγαλεξάνδρου, δηλαδή από τη δημώδη διασκευή της ιστορίας του Ψευδοκαλλισθένη, και τους φαντάστηκε ανθρωποφάγους… Τις παράδοξες διηγήσεις του Ψευδοκαλλισθένη παρέλαβαν και τα χριστιανικά συναξάρια , που τοποθετούν τη χώρα των Κυνοκεφάλων “πέραν της Ινδικής”. Κατά τους μέσους χρόνους η πίστη στην ύπαρξη των Κυνοκεφάλων ήταν τόσο διαδεδομένη, ώστε έφτασαν να τους ταυτίζουν με κάθε άγνωστο βαρβαρικό φύλο…. Ειδικότερη κατηγορία αποτελούν οι χριστιανικές παραδόσεις για τον κυνοκέφαλο Άγιο Χριστόφορο – που δεν προέρχονται από τον Ψευδοκαλλισθένη. Αφορμή για τη γένεσή τους στάθηκαν ίσως οι εικόνες του κυνοκεφάλου Άνουβη της Αιγύπτου, από τον οποίο πρέπει να κατάγεται ένας κυνοκέφαλος άγιος των Κοπτών. Τα παλαιότερα συναξάρια για τον άγιο Χριστόφορο είναι ελληνικά και συριακά, αλλά στη διαμόρφωση των παραδόσεων περί του αγίου πρέπει να έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι γερμανικές διασκευές του συναξαρίου, που αρχίζουν από τον 10ο αι…. Οι έλληνες αγιογράφοι φαίνεται πως προτιμούσαν την ζωόμορφη παράστασή του – και ο Νικόδημος ο Αγιορείτης τούς ψέγει στον Συναξαριστή για την αμάθειά τους, γιατί παρανόησαν, λέει, τη λέξη “κυνοπρόσωπος” που “πρέπει να νοηθή ότι ο άγιος ήτον άσχημος και άμορφος κατά το πρόσωπον, όχι δε και ότι είχε σκύλου μορφήν”.

Με το θέμα είχαν ασχοληθεί τα Φαινόμενα του Ελεύθερου Τύπου, στα οποία μας έδωσε πρόσβαση ο συγγραφέας, μελετητής και διευθυντής της σειράς Lux Orbis των εκδόσεων iWrite, Μηνάς Παπαγεωργίου.

Όπως αναφέρεται σε αφιέρωμα, “η ενσωμάτωση αρκετών παγανιστικών στοιχείων στον χριστιανισμό επέφερε την επανεμφάνιση των δοξασιών για κυνοκέφαλα πλάσματα, αυτή τη φορά μέσα από ένα άλλο πρίσμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Άγιος Χριστόφορος της ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, που απεικονίζεται σε ορισμένες περιπτώσεις με κεφάλι σκύλου. Στο νεκροταφείο του χωριού Αντρώνι Ηλείας υπάρχει και σήμερα το βυζαντινό εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων, μέσα στο οποίο ο επισκέπτης μπορεί να δει την εικόνα του “Αγίου Σκύλου”, ή αλλιώς του Αγίου Χριστόφορου του Ρέπροβου. Ο π. Γ. Μεταλληνός αναφέρει μια εκδοχή από την Ανατολή, σύμφωνα με την οποία ο Ρέπροβος καταγόταν από μια φυλή άγριων ανθρωποφάγων. Όταν πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Ρωμαίους, ασπάστηκε τον Χριστιανισμό στην Αντιόχεια, όπου στάλθηκε, και στη συνέχεια μαρτύρησε. Η δυτική εκδοχή είναι πως ο κυνοκέφαλος Ρέπροβος ήταν ένας γίγαντας που αναλάμβανε να περνάει με ασφάλεια τους ταξιδιώτες από ένα άγριο ποτάμι. Κάποια μέρα μετέφερε στην άλλη όχθη τον Ιησού, που βρισκόταν ακόμα σε μικρή ηλικία. Έκτοτε ο ίδιος μετονομάστηκε σε Χριστόφορος και έγινε χριστιανός. Παρόλα αυτά, οι μεταβυζαντινές απεικονίσεις του Αγίου τον δείχνουν χωρίς το σκυλίσιο κεφάλι του, γεγονός που καταδεικνύει ότι η σύγχρονη Εκκλησία κάποια στιγμή προσπάθησε να απαγκιστρωθεί από τις αρχαίες παγανιστικές παραδόσεις… Παράλληλα, κάποιοι άλλοι ιστορικοί συσχετίζουν τη δυτική εκδοχή του Αγίου με τον κυνοκέφαλο Άνουβη, που μετέφερε στους ώμους του τον θεό Ωρο για να περάσει τον Νείλο”. Γενικά η απεικόνισή του ως σκύλου συνδέεται με μια λαϊκή, ανατολική μορφή του Αγίου.

Κατά την παράδοση δε, ο Άγιος Χριστόφορος έζησε και μαρτύρησε στα χρόνια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Δεκίου (249-251 μ.Χ.). Στη διάρκεια ενός πολέμου συνελήφθη αιχμάλωτος μαζί με άλλους στρατιώτες και μεταφέρθηκε στην Αντιόχεια όπου βαπτίστηκε από τον εκεί επίσκοπο, ιερομάρτυρα Βαβύλα. Πήρε τότε το όνομα Χριστόφορος ή Χριστοφόρος εγκαταλείποντας το προηγούμενο όνομά του που ήταν Ρέπροβος.

Λέγεται ότι η αφορμή για τον αποκεφαλισμό του (το έτος 250 μ.Χ.) ήταν η μεταστροφή στον χριστιανισμό από το κήρυγμά του, δύο γυναικών ελευθέρων ηθών, της Καλλίνικης και της Ακυλίνας, αλλά και Ρωμαίων στρατιωτών.

ΤΑ ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΒΑΝΔΑΛΙΣΤΗΚΑΝ

Ο ίδιος ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης, είχε δηλώσει στο NEWS 24/7:

“Η νεκροκεφαλή είναι γοητευτική, είτε για εκείνους που τους αρέσει αισθητικά, είτε για όσους τη φοβούνται. Είναι μέρος της ζωής, είναι ένα ιδιαίτερο παγκόσμιο σύμβολο, μεταξύ ειρωνείας και θανάτου. Από εκεί και πέρα τα κεφάλια των ζώων που εμφανίζονται στη δουλειά αυτή, έχουν να κάνουν με τις μάσκες που φοράμε στη σύγχρονη εποχή κατά κάποιο τρόπο. Βλέπεις ανθρώπους μέσα στο Μετρό ανέκφραστους, παραμορφωμένους, σαν να φοράνε ένα τέτοιο προσωπείο. Οι ζωόμορφες φιγούρες άλλωστε είναι ένα μοτίβο που βλέπουμε να χρησιμοποιείται με παρόμοια λειτουργία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, σε πολλούς πολιτισμούς”.

Μην ξεχνάμε πως οι νεκροκεφαλές πρωταγωνιστούν και σε χριστιανικές εικόνες, ως ήττα του θανάτου έναντι της Πίστης και της ζωής, αλλά και ως αποδοχής της πραγματικότητάς του. Από την άλλη, οι γκροτέσκες δημιουργίες του Κατσαδιώτη αποσκοπούν στο να καταδείξουν πως στο όνομα της Θρησκείας και του Θεού, ο άνθρωπος έχει προβεί σε πολλαπλά εγκλήματα κατά του Ανθρώπου.

Μετά το συμβάν το Διοικητικό Συμβούλιο της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου συγκλήθηκε εκτάκτως και εξέδωσε την ακόλουθη ανακοίνωση:

“Ο θεσμικός ρόλος της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου συνίσταται στη συλλογή, την προστασία, την ανάδειξη και την τεκμηρίωση της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Στο πλαίσιο αυτό και με σεβασμό στην ελεύθερη έκφραση της τέχνης, το Διοικητικό Συμβούλιο εκφράζει την εμπιστοσύνη του στη Διεύθυνση και υποστηρίζει το εγκεκριμένο καλλιτεχνικό της πρόγραμμα, διασφαλίζοντας τον διάλογο μεταξύ διαφορετικών τάσεων, ρευμάτων και καλλιτεχνικών απόψεων. Καταδικάζουμε απερίφραστα κάθε πράξη βανδαλισμού, βίας και λογοκρισίας που πλήττει τη συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης“.

Σε αντίθετη γραμμή, η Ιερά Σύνοδος εξέδωσε μια ανακοίνωση με την οποία ουσιαστικά ταυτίζεται πλήρως τόσο με το σκεπτικό του βάνδαλου βουλευτή, αφού “εκφράζει τη λύπη της για το περιεχόμενο συγκεκριμένων έργων της εν λόγω εκθέσεως”, όσο και με την αντίδρασή του, αφού δεν βρίσκει μισή λέξη προκειμένου να καταδικάσει την πράξη του.

Ο ΑΓΙΟΣ ΚΥΝΟΚΕΦΑΛΟΣ

Όπως αναφέρει το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, προς επίρρωση των παραπάνω “ζωομορφικών”: 

Η άποψη ότι ο Άγιος ανήκε στη μυθική φυλή των Κυνοκεφάλων, βαρβάρων χωρίς ανθρώπινη λαλιά, ήταν οικεία στο Βυζάντιο από τον 5ο αι.

Η σύνδεση του Αγίου με τους Κυνοκέφαλους δεν ήταν αποδεκτή από τη βυζαντινή Εκκλησία, γι’ αυτό η απεικόνησή του ως Κυνοκέφαλου δεν κυριάρχησε στη Βυζαντινή τέχνη.

Στη μεταβυζαντινή εποχή, όμως, και ιδίως από τον 17ο αιώνα και μετά, οι ορθόδοξοι καλλιτέχνες, αρκετές φορές, απεικονίζουν τον Άγιο Χριστόφορο με κεφάλι σκύλου.

Και δεύτερη σχετική εικόνα:

 

Μάλιστα, το 2018 είχε γίνει και σχετική εκδήλωση:

Όπως ανέφερε το ΔΤ που είχε εκδοθεί:

Τι γυρεύει ένας άγιος με μορφή σκύλου στο Μουσείο; Ποιες ιστορίες κρύβει μια πριονισμένη εικόνα; Τι μπορεί να κρύβουν τρεις άγιοι πίσω από την πλάτη τους; Τα ερωτήματα αυτά θα απαντηθούν από τους αρχαιολόγους του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου κ.κ. Νίκο Καστρινάκη και Νικόλα Κωνστάντιο και τη συντηρήτρια αρχαιοτήτων του Μουσείου κ. Τζένη Περδικάρη, τη Δευτέρα 14 Μαΐου 2018 και ώρα 18:30 στο 5ο Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων, στην Οικία Θεοτοκοπούλου στα Πατήσια (οδός Θεοτοκοπούλου 34).

Θετική εντύπωση προκαλεί η ανάρτηση άλλωστε του π. Χαράλαμπου Κοπανάκη, ο οποίος σχολίασε σχετικά:

“Τα σύμβολα δεν προσβάλλονται.

Τα σύμβολα είναι για να κρίνονται.

Οι άνθρωποι που θεοποιούν τα σύμβολα, καθίστανται λάτρεις των ειδώλων.

Τον εαυτό τους και τις ανασφάλειες τους προασπίζουν όσοι τα κάνουν αυτά.

Ταυτόχρονα, και η τέχνη κρίνεται.

Κανείς και τίποτα δεν είναι στο απυρόβλητο.

Είναι διαφορετικό πράγμα όμως το κρίνω από το γκρεμίζω.

Όταν γκρεμίζουμε την τέχνη με την οποία διαφωνούμε, γκρεμίζουμε τον άνθρωπο και ασελγούμε πάνω στο μόχθο, τον κόπο και των πόνο αναρίθμητων γενεών για εξέλιξη”.

Αξίζει ακόμη να σημειώσουμε πως σε ένα ξωκλήσι στη Σκάλα Συκαμινιάς, υπάρχει μια τοιχογραφία που απεικονίζει την “Παναγιά τη Γοργόνα”, η οποία ενέπνευσε και τον Στρατή Μυριβήλη. Στην εικόνα αυτή, η Παναγία εμφανίζεται με ανθρώπινη μορφή από την μέση και πάνω ενώ από την μέση και κάτω, έχει σώμα ψαριού. Προφανώς, ο αγιογράφος εμπνεύστηκε από την αγάπη των ντόπιων για τη θάλασσα.

Μάλιστα, το 2018, ο τότε Δήμαρχος Λέσβου δώρισε στον πρώην ΠτΔ Προκόπη Παυλόπουλο μια εικόνα της Παναγίας Γοργόνας κατά τις εορταστικές εκδηλώσεις για την 106η επέτειο απελευθέρωσης της νήσου.

Τέλος, μια ενδιαφέρουσα ζωόμορφη απεικόνιση στους κόλπους της ελληνικής Ορθοδοξίας είναι η Παναγιά η Καβουράδαινα που δίνει το όνομά της σε ένα από τα ομορφότερα εκκλησάκια της Λέρου.

Δείτε τη σχετική εικόνα, εδώ

Και φυσικά, να θυμηθούμε το υπέροχο έργο του Στέλιου Φαϊτάκη που μας άφησε παρακαταθήκη για να θυμόμαστε, να προβληματιζόμαστε, αλλά και για να ανασαίνουμε μέσα από την παραδοξότητά του με την οποία καυτηρίαζε το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του.

ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ

Μετά τα παραπάνω, καλούμε τον βουλευτή της Νίκης να επισκεφθεί ναούς που εμπεριέχουν ζωόμορφες εικόνες Αγίων και να προβεί σε ανάλογους βανδαλισμούς. Ειρωνικά το λέμε, αλλά ποτέ δεν ξέρεις τι μπορεί να συμβεί.

Κλείνοντας, πρέπει ωστόσο να αναφέρουμε πως το πρόβλημα δεν είναι ο Κυνοκέφαλος ή η οποιαδήποτε αναπαράσταση συμβόλων και συμβολισμών, είτε μας αρέσει αισθητικά, είτε όχι (η αισθητική δεν είναι άμοιρη κριτικής).

Πρόβλημα είναι πως ακόμη και σήμερα επιβιώνει ο σκοταδισμός που βάλλει εναντίον μιας έκθεσης τέχνης που αλληγορικά, σχολιάζει το “αλλόκοτο” το οποίο διαπερνά όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας, είτε το θέλουμε, είτε όχι. Από τη θρησκεία και τις δοξασίες, μέχρι την πολιτική και τις συνέπειές της πάνω στον λαό. Πράγματα που βέβαια, εν πολλοίς συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους.

Και βέβαια, αν η τέχνη καλείται να εξηγήσει τις προθέσεις της και κυρίως να “απολογηθεί”, τότε παύει να έχει νόημα ως τέχνη.

Τέλος, μην παραβλέπουμε πως η “βλασφημία” ως ποινικό αδίκημα έχει αποσυρθεί επισήμως από το 2019 και τιμωρείται μόνο η περίπτωση “εθνικού, φυλετικού ή θρησκευτικού μίσους, που απoτελεί υποκίνηση διακρίσεων, εχθρότητας ή βίας” (άρθρο 20 παρ 2 του Διεθνούς Συμφώνου).