ΟΙ ΣΚΛΗΡΕΣ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΕΣ ΑΦΙΣΕΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ ΤΟΥ ΙΣΠΑΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος (1936-1939), ένας από τους πιο καίριας σημασίας πολέμους του 20ου αιώνα, διεξήχθη σε πολλά πεδία, όχι μόνο σε αυτά της φυσικής μάχης. Διεξήχθη και στο πεδίο της ανθρώπινης συνείδησης. Γι’ αυτό, και οι δύο πλευρές, και οι Δημοκρατικοί και οι Εθνικιστές, προσπάθησαν με διάφορα μέσα να επικοινωνήσουν την ιδεολογία τους, το δίκιο τους και να πάρουν με το μέρος τους τους Ισπανούς αλλά και τη διεθνή κοινότητα.

Και ένα από αυτά τα μέσα που χρησιμοποίησαν ήταν και οι προπαγανδιστικές αφίσες.

ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΤΙΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ Η VISUAL ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ

Οι Δημοκράτες δεν κέρδισαν καμία πρακτική και επίσημη βοήθεια από τις υπόλοιπες δημοκρατικές χώρες της Ευρώπης, οι οποίες δήλωσαν την ουδετερότητά τους. Η Σοβιετική Ένωση όμως επειδή θεωρούσε την Ισπανία ως μία χώρα ώριμη για μια κομμουνιστική επανάσταση επένδυσε αρκετά στη visual προπαγάνδα. Και αυτό αποδείχθηκε εξαιρετικά αποτελεσματικό καθώς η σοβιετική κυβέρνηση είχε κάνει, μέχρι εκείνη την εποχή, τεράστια βήματα στην αποτελεσματική χρήση της προπαγάνδας μέσω ταινιών και αφισών.

Μέσω της προπαγάνδας, λοιπόν, οι Δημοκρατικοί καλλιέργησαν την επιθυμία στο άτομο να αγωνιστεί για έναν δίκαιο σκοπό που ήταν φιλελεύθερος και επικεντρωνόταν στην ισότητα.

Απ’ την άλλη, οι Εθνικιστές χρησιμοποίησαν ως βασικό τους ζήτημα την ενότητα, απορρίπτοντας το χάος και την αταξία που δήθεν αντιπροσώπευαν οι Δημοκρατικοί. Και για να το πετύχουν αυτό, προώθησαν την πίστη στον έναν και μοναδικό ισχυρό ηγέτη που θα μπορούσε να τους οδηγήσει, δηλαδή στον Φρανσίσκο Φράνκο. ​​

Και οι δύο πλευρές, ωστόσο, έκαναν επίκληση σε μια πληθώρα συναισθημάτων προκειμένου να πετύχουν τα προπαγανδιστικά τους μηνύματα. Μαζί με οπτικά εντυπωσιακές εικόνες, οι αφίσες και ο συμβολισμός που χρησιμοποιήθηκαν μετέφεραν μηνύματα σε έναν πληθυσμό με διαφορετικά επίπεδα μόρφωσης -από τους πολύ καλά μορφωμένους αστούς μέχρι τον αναλφάβητο αγροτικό πληθυσμό.

ΑΠΑΝΘΡΩΠΟΠΟΙΗΣΗ

Αυτή η αναπαράσταση του εχθρού ως υπάνθρωπου, ως ένα πλάσμα που δεν έχει την ίδια αξία με έναν κανονικό άνθρωπο, ήταν κάτι που διευκόλυνε τη διάκριση μεταξύ “εμάς των καλών” και του “άλλου, του εχθρού”.

Αυτή η κλασική ιδέα γνώρισε τεράστια δημοτικότητα στη δεκαετία του 1930, όχι μόνο στην προπαγάνδα του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, αλλά και στην προπαγάνδα άλλων χωρών, και από τις δύο πλευρές του πολιτικού φάσματος. Ποιος δεν θυμάται για παράδειγμα τις ναζιστικές αφίσες που απεικόνιζαν τους Εβραίους και τους κομμουνιστές ως ζωώδεις και μοχθηρούς υπανθρώπους;

Στο ίδιο πνεύμα, και οι Δημοκρατικοί και οι Εθνικιστές το έκαναν εξίσου, απεικονίζοντας ο ένας τον άλλον ως φίδια, ερπετά, δράκους, γορίλες και γενικά ως μια πληθώρα άλλων πλασμάτων, όχι και τόσο κολακευτικών όταν παρομοιάζονται με τον άνθρωπο.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Μέσα στο πλαίσιο της υπεράσπισης των παραδοσιακών αξιών, όπως είναι η θρησκεία και τα κοινωνικά ήθη, οι Εθνικιστές έδωσαν μεγάλη έμφαση και στην προστασία της οικογένειας. Χρησιμοποιώντας εικόνες με μητέρες και παιδιά που δήθεν απειλούνται από τον κομμουνισμό, προσπάθησαν να απευθυνθούν σε εκείνα τα αισθήματα που καλλιεργούνται στον άνθρωπο μέσα από τους οικογενειακούς δεσμούς.

Όπως για παράδειγμα έκαναν με την παραπάνω αφίσα που δείχνει ότι ο κομμουνισμός θα καταστρέψει την οικογένεια αν δεν επέμβει ο “γενναίος” στρατιώτης να του πει “jamas”, δηλαδή “ποτέ”.

Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ

Σημαντικό ρόλο στην προπαγανδιστική εκστρατεία των Εθνικιστών έπαιξε και η χρήση θρησκευτικών μοτίβων. Με αυτόν τον τρόπο, κατάφεραν να κερδίσουν την υποστήριξη μεγάλου μέρους των συντηρητικών κατοίκων της Ισπανίας.

Η παραπάνω αφίσα γράφει: Σταυροφορία -Η Ισπανία είναι ο πνευματικός ηγέτης του κόσμου. Μέσω αυτής της λεζάντας, η αφίσα παρομοιάζει την υπόθεση των Εθνικιστών με αυτή των σταυροφόρων του Μεσαίωνα, και έτσι, με αυτόν τον τρόπο, υποβιβάζει τους εχθρούς των αντρών του Φράνκο σε άπιστους.

Αν λάβει κανείς υπόψη του και τα όσα είχε περάσει ιστορικά η Ισπανία με τις κατακτήσεις εδαφών της από μουσουλμάνους, καταλαβαίνει ότι αυτό το μήνυμα χτυπούσε μια ιδιαίτερα ευαίσθητη χορδή.

ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΔΥΝΑΜΗ

Η προπαγάνδα δεν είναι απλώς μερικές δυνατές εικόνες. Είναι κυρίως μια εικόνα και μία επίδειξη της δύναμης της μίας πλευράς. Ανταποκρίνεται στη βαθιά ανάγκη πολλών ανθρώπων να αισθάνονται και οι ίδιοι δυνατοί, ότι είναι με τη μεριά που θα κερδίσει.
Και αυτή τη δυναμική προσπάθησαν να δείξουν μέσα από τις αφίσες τους και οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές του ισπανικού εμφυλίου.

Η σφιγμένη γροθιά είναι ένα από τα πιο συνηθισμένα και αναγνωρίσιμα σύμβολα εξουσίας και βρίσκεται εδώ στην αφίσα του Ράφελ Τόνα (1903–1987), η οποία ενθαρρύνει τους Καταλανούς να συντρίψουν τον φασισμό με το να καταταχτούν στην πολεμική αεροπορία.

Η παρακάτω εικόνα προήγαγε επίσης μια αίσθηση δύναμης -μια γροθιά σφιγμένη γύρω από ένα τουφέκι- υποδηλώνοντας την ανάγκη “να πολεμήσουμε για να προασπίσουμε την πατρίδα και να εξασφαλίσουμε ψωμί και δικαιοσύνη”.

Πίσω από την εικόνα είναι το σύμβολο των Φαλαγγιτών με βέλη και ζυγό, που υποδηλώνει τη σημασία του αγώνα για την προάσπιση της αγροτιάς. Αυτό ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο για την απήχηση στο συντηρητικό και αγροτικό κομμάτι του πληθυσμού, το οποίο αποτέλεσε τη βάση της υποστήριξης του εθνικιστικού κόμματος των Φαλαγγιτών.

ΧΛΕΥΑΣΜΟΣ

Οι λαϊκιστές ηγέτες με τα υπερφουσκωμένα “εγώ” αποτελούν ανέκαθεν δελεαστικούς στόχους για τους σκιτσογράφους που σατιρίζοντάς τους, μειώνουν τις προσπάθειες τους να καλλιεργήσουν μια εικόνα παντοδυναμίας. Άλλωστε όσο ισχυρός και να θες να δείχνεις, τίποτα δεν μπορεί να σε σώσει από τη σάτιρα.

Η παραπάνω αφίσα του Χουάν Αντόνιο Μοράλες (1936) είναι ένα τέλειο παράδειγμα χλευασμού ως προπαγανδιστικό εργαλείο, που υποτιμά τους συμμάχους των Εθνικιστών. Αντιπροσωπεύονται η εκκλησία, οι Μαυριτανοί, η φασιστική Ιταλία του Μπενίτο Μουσολίνι στα αριστερά και η ναζιστική Γερμανία του Αδόλφου Χίτλερ στα δεξιά.

Το κατάρτι είναι μια αγχόνη και από αυτό κρέμεται το έθνος της Ισπανίας με το εθνικιστικό σύνθημα της Arriba España (“Ψηλά με την Ισπανία”). Η αντιπαράθεση εδώ δείχνει τις κούφιες λέξεις που δεν οδηγούν πουθενά αλλού παρά στον θάνατο της χώρας.
Αν και δεν είναι σαφές ποιος τύπος πουλιού απεικονίζεται, πιθανότατα πρόκειται για έναν γύπα που περιμένει να πέσει πάνω απ’ το πτώμα μιας νεκρής Ισπανίας.

Σε ένα ελαφρώς κυβιστικό, καρτουνίστικο ύφος, η παραπάνω εικόνα μεταφέρει μια τρομακτική εικόνα του στρατηγού Φράνκο που έρχεται σε αντίθεση με την εθνικιστική ιδέα για τον ηρωικό σωτήρα. Πίσω του ακολουθούν οι δουλοπρεπείς συκοφάντες που κρατούν την κάπα του, εκπροσωπώντας τον στρατό, τους καπιταλιστές και την εκκλησία.

Η σβάστικα στο σακάκι του Φράνκο δείχνει ότι δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μαριονέτα του ναζιστικού καθεστώτος του Χίτλερ.

ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

Ίσως ένα από τα πιο δημοφιλή θέματα στην προπαγάνδα του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου είναι αυτό της συντροφικότητας και του αγώνα για έναν δίκαιο σκοπό που είναι πολύ μεγαλύτερος από το άτομο. Οι αφίσες απευθύνονταν όχι μόνο στους Ισπανούς αλλά και στους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που μοιράζονταν τα ιδανικά των Δημοκρατών ή των Εθνικιστών.

Οι Δημοκρατικοί προσέλκυσαν μεγάλη διεθνή υποστήριξη από μεμονωμένα δεκάδες χιλιάδες άτομα, αλλά όχι επίσημα από κάποια χώρα. Απ’ την άλλη, οι Εθνικιστές, αν και δέχτηκαν κάμποσες χιλιάδες στρατολογήσεις από την Ιρλανδία, την Αγγλία, τις Φιλιππίνες, τη Λευκορωσία, την Πολωνία, τη Ρουμανία, την Ουγγαρία και το Βέλγιο, βασίστηκαν περισσότερο στην υποστήριξη των στρατευμάτων που είχαν ήδη σχηματιστεί από τους εξωτερικούς συμμάχους του Φράνκο. Πιο συγκεκριμένα, η Ιταλία, η Γερμανία και η Πορτογαλία υποστήριξαν σθεναρά τους Εθνικιστές.

Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη ήταν η “Λεγεώνα Κόνδωρ” της Γερμανίας, η οποία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο βοηθώντας τους Εθνικιστές να κερδίσουν τελικά τον πόλεμο.

ΕΝΟΧΗ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΡΟΦΗ

Ένα από τα πιο ισχυρά συναισθήματα που μπορούν να κάνουν τους ανθρώπους να θέλουν να αναλάβουν δράση είναι το αίσθημα της αποστροφής, της αηδίας. Ένα ισχυρό παράδειγμα αυτής της γενικής αλήθειας είναι μια αφίσα του “Δημοκρατικού Υπουργείου Προπαγάνδας” που δείχνει την πραγματική φωτογραφία ενός νεκρού παιδιού. Εδώ γίνεται σαφές ότι το παιδί δολοφονήθηκε από εθνικιστικές δυνάμεις.

Εικόνες σαν αυτές είναι εξαιρετικά ισχυρές και προκαλούν ευρέως διαδεδομένα συναισθήματα θυμού αλλά και ενοχής επειδή “εσύ δεν έκανες κάτι για να αποτρέψεις την τραγωδία”.

Αυτή η έννοια της ενοχής συνήθως συνδυάζεται και με την αποστροφή για να ντροπιάσει τον θεατή και να τον οδηγήσει στη δράση, όπως φαίνεται και στην παραπάνω αφίσα που σχεδίασε ο Αουγκούστο το 1937, και αναφέρεται στον σφοδρό βομβαρδισμό της Μαδρίτης από τους Εθνικιστές.

Οι προπαγανδιστικές αφίσες κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου αντανακλούσαν την ιδεολογία των υποστηρικτών καθώς και τα κοινωνικά και πολιτιστικά ήθη των ανθρώπων τους οποίους ήθελαν να πάρουν με το μέρος τους. Προσεγγίζοντας ένα τεράστιο φάσμα θεμάτων, ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος μας δίνει μια εις βάθος ματιά στις οπτικές ψυχολογικές συσκευές που χρησιμοποιούνται για να προκαλέσουν τα συναισθήματα που χρειάζεται η μία πλευρά για να διεξάγει έναν αποτελεσματικό πόλεμο ενάντια στους “θανάσιμους εχθρούς της”.