ΠΗΓΑΜΕ ΣΤΟΥΣ ΔΕΛΦΟΥΣ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΑΜΕ ΧΡΗΣΜΟ ΑΠΟ ΤΗΝ “ΑΙ” ΠΥΘΙΑ ΤΟΥ CHARLES SANDISON

Μικροί βωμοί που πάνω τους καίγονται αρωματικά βότανα, σκορπίζουν τον καπνό της κάθαρσης για να σε ετοιμάζουν για μια συνάντηση με το “θείο”. Περνώντας την πύλη εισόδου στο “Πι” (Παγκόσμιο Κέντρο Κυκλικής Οικονομίας και Πολιτισμού) των Δελφών, για την πρώτη παρουσίαση του πολυμεσικού έργου “The Garden of Pythia” (Ο Κήπος της Πυθίας) του Charles Sandison καταλαβαίνεις ότι εισέρχεσαι σε ένα τελετουργικό δρώμενο.

Ο εξαγνιστικός καπνός μάς τυλίγει και η ηχητική εγκατάσταση του Kostadis Michail, “Synthetic Laurel Leaves” απλώνεται σαν ψίθυρος αρχαίων φύλλων δάφνης, προπομπός μιας εμπειρίας βαθύτερης και συλλογικής, που θα ακολουθήσει.

Δεν έχει νυχτώσει ακόμα και το έργο του Charles Sandison – η νέα site-specific ανάθεση του PCAI στους Δελφούς – “περιμένει υπομονετικά” να πέσει το απόλυτο σκοτάδι για να αποκαλύψει όλη την αρχέγονη δύναμή του.

Ο Σκωτσέζος καλλιτέχνης που ζει και εργάζεται στη Φινλανδία είναι γνωστός για τη χρήση ψηφιακής τεχνολογίας, κειμένου και φωτός σε εγκαταστάσεις που μεταμορφώνουν εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους. Δηλαδή κυριολεκτικά “γράφει” με λέξεις πάνω στο σκοτάδι και ζωντανεύει ακίνητες επιφάνειες. Τα έργα του βασίζονται σε αλγορίθμους που δημιουργούν κινούμενο κείμενο (συχνά λέξεις που έχουν συμβολικό ή ιστορικό βάρος), το οποίο προβάλλεται σε τοίχους, δάπεδα, ακόμη και σε φυσικά τοπία, δημιουργώντας μια εμπειρία σχεδόν μυστικιστική. Συνδυάζει στοιχεία λογοτεχνίας, φιλοσοφίας, επιστήμης και τεχνολογίας, κάτι που τον τοποθετεί καλλιτεχνικά στο μεταίχμιο μεταξύ τέχνης και σκέψης.

“Ο Κήπος της Πυθίας” είναι εμπνευσμένος από τις επισκέψεις του καλλιτέχνη στον ναό του Απόλλωνα, και από όλα όσα σήμαινε η Πυθία και το μαντείο των Δελφών για τον αρχαίο κόσμο. Φυσικά αυτό το φαντασμαγορικό υπερθέαμα που είδαμε – που θύμισε κάτι απ’ την εμβληματική “βροχή” του πράσινου κώδικα της ταινίας Matrix – δεν έχει παραχθεί τόσο… απλά!

Ψηφιακά “έντομα” περπάτησαν πάνω μας στον Κήπο της Πυθίας

Δύσκολο να περιγράψει κανείς τον “Κήπο της Πυθίας”. Στον χώρο του κήπου βρίσκονται διάσπαρτα βιντεοπροβολικά συστήματα υψηλής ευκρίνειας και ξαφνικά – μόλις πέφτει το απόλυτο σκοτάδι – το τοπίο ζωντανεύει γύρω μας.

Στα δέντρα, στο χώμα, στις πέτρες – αμέτρητες λέξεις, σύμβολα, φωτεινά μικρο-μόρια “ύλης” αρχίζουν να κινούνται σαν αρχαίες μορφές ζωής που χαράσσουν τις δικές τους διαδρομές. Μυρμήγκια, κάμπιες, μικρά φίδια; Ίσως και στίχοι, χρησμοί, ψυχές ή προσευχές που πήραν σχήμα βγαλμένες από το συλλογικό υποσυνείδητο. Οι λέξεις γίνονται έντονες μέσα στο σκοτάδι – κάτι μαγικό συμβαίνει – το φυσικό τοπίο αρχίζει να χάνεται και εμφανίζεται ένας άλλος κόσμος, ένας γλωσσικός οργανισμός που αναπνέει μέσα στο φως.

Αυτά τα κινούμενα σωματίδια συνθέτουν μορφές, θεότητες και τελικά σχηματίζουν τη μορφή της Πυθίας, σιωπηλά και μεταφυσικά. Οι λέξεις κινούνται με τόση φυσικότητα, που για μια στιγμή ξεχνάς πως πρόκειται για προβολή μέσα από έναν προτζέκτορα. Νομίζεις πως βλέπεις πραγματικά βιολογικά μόρια, DNA σε δράση, μια νέα “γλώσσα” σε διάλογο με τη φύση.

Στο βάθος ακούμε τα ηχοτοπία του Kostadi που κάνουν πιο ανατριχιαστική την όλη εμπειρία. Το έργο δεν έχει αρχή, μέση ή τέλος. Είναι σαν χρησμός – πρέπει να τον βιώσεις, όχι να τον “καταλάβεις”. Μπορείς να περπατήσεις μέσα του, να αφήσεις αυτές τις λέξεις να γράψουν επάνω σου κάποια προφητεία ή να κλείσεις τα μάτια και όταν τα ανοίξεις ξαφνικά να βρεις τη δική σου λέξη -η φράση- που θα είναι ό,τι αποφάνθηκε η δική σου Πυθία.

“Το πρώτο μεγάλο AI σημείο του κόσμου ήταν το Μαντείο των Δελφών” – Ο Charles Sandison μάς εξήγησε τι είδαμε…

… Αυτό δεν είναι ακριβές φυσικά, διότι ο Sandison δεν μας εξήγησε τι είδαμε, καθώς το έργο είναι οπτικά αμφίσημο. Εξάλλου, η Πυθία δεν δίνει απαντήσεις, μόνο “καθρέφτες” του εαυτού μας: “Άλλοι βλέπουν λέξεις. Άλλοι βλέπουν κάμπιες, φίδια, πυγολαμπίδες, έντομα. Για μένα είναι μια χορογραφία γλωσσικών πλασμάτων, ένα βιοσύστημα λέξεων που κινείται, αναπαράγεται και πεθαίνει. Σαν ένας μικρός, ζωντανός οργανισμός που κάποια στιγμή χάνει την βιο-ισορροπία του και χάνεται” μας λέει, αλλά συμπληρώνει με χιούμορ: “Δεν θα έκανα ένα έργο τέχνης αν ήξερα ποια είναι η απάντηση όταν το κοιτάς και όταν ρωτάς τι σημαίνει, τι κάνει; Το ίδιο αναρωτιέμαι κι εγώ μαζί σας…” μας λέει ο Sandison.

Ο καλλιτέχνης – ενθουσιώδης και πολύ ομιλητικός – μας εξηγεί πώς προέκυψε η ανάθεση του PCAI και μας μιλά για τη δική του προσωπική καλλιτεχνική διαδρομή.

“Το έργο που παρουσιάζω εδώ γεννήθηκε από την ανάγκη να βγω από τους κλειστούς χώρους και να συνδεθώ με το περιβάλλον, να δουλέψω με τη φύση και το φως. Αυτά τα μέρη, όπου η ιστορία συναντά τη σύγχρονη εποχή, με ελκύουν βαθιά.

Η ιδέα για αυτό το πρότζεκτ ξεκίνησε το 2020. Είχα μια έκθεση στην γκαλερί Bernier-Eliades στην Αθήνα, μόλις πριν το δεύτερο κύμα της πανδημίας. Ήξερα ότι ελάχιστοι θα τη δουν – αλλά είχα ανάγκη να εκθέσω, γιατί για μένα η τέχνη είναι τροφή. Ευτυχώς, ένα από τα άτομα που πρόλαβαν να τη δουν (ο Α. Πολυχρονόπουλος Ιδρυτής του PCAI) μου είπε: Έχω ένα μέρος που μπορεί να σε ενδιαφέρει. Και έτσι ξεκίνησαν όλα.”

Το έργο του είναι “γενετικό”, βασισμένο σε αλγόριθμους, που λειτουργούν σε πραγματικό χρόνο. Ένα σύνολο υπολογιστών επεξεργάζονται τον κώδικα που έχει γράψει ο ίδιος, κυρίως σε C++.  Ένα μεγάλο μέρος της διαδικασίας περιλαμβάνει τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης – κυρίως μεγάλα γλωσσικά μοντέλα – επειδή η γλώσσα είναι κάτι που τον ενδιαφέρει βαθιά.

“Πολλοί είναι επιφυλακτικοί με την τεχνητή νοημοσύνη – και με το δίκιο τους. Αλλά εγώ νιώθω πως σαν καλλιτέχνης, είναι καθήκον μου να ασχοληθώ μαζί της, να την κατανοήσω, να τη χρησιμοποιήσω. Δεν προσπαθώ να εξηγήσω τι είναι ή πώς δουλεύει το ΑΙ – αλλά θέλω να προσφέρω μια εμπειρία, μια εμβύθιση. 

Και εδώ, στους Δελφούς, σκεφτόμουν: το πρώτο μεγάλο AI σημείο ήταν ίσως το ίδιο το Μαντείο. Οι άνθρωποι έρχονταν από όλο τον τότε γνωστό κόσμο, για να ζητήσουν συμβουλές – από μια βιομυθική, σχεδόν πρωτόγονη τεχνητή νοημοσύνη. Αυτός ο τόπος ήταν ένα κέντρο δεδομένων – με τον αρχαίο του τρόπο.”

Ενδιαφέρον έχει και το πώς συνέλεξε τις πληροφορίες για το έργο: 

“Ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς προέρχεται από υλικό που έχω συλλέξει από το μνημείο και από τον αρχαιολογικό χώρο του Μαντείου· είναι σαν να φτιάχνω ένα αρχείο, ένα είδος αποτύπωσης της γλώσσας του ίδιου του τοπίου. Μέσα από τον κώδικα, δημιουργώ έναν ζωντανό οργανισμό. Ένα σύστημα που “γεννάει” λέξεις. Όχι με τον συμβατικό τρόπο, αλλά μέσα από μια διαδικασία που μοιάζει με γενετικό αλγόριθμο: δύο λέξεις συναντιούνται, συμβουλεύονται ένα λεξικό, και δημιουργούν ένα “παιδί” —μια καινούρια λέξη.

Δεν την επιλέγω εγώ. Προκύπτει. Ξεκίνησα με μια βάση δεδομένων: εκατό λέξεις που εκφράζουν συναισθήματα, εκατό ονόματα ζώων και φυτών (από την τοπική χλωρίδα και πανίδα) αριθμούς από το 1 έως το 100, ελληνικούς και λατινικούς χαρακτήρες. Είναι σαν να σχεδιάζεις ένα γενετικό σύστημα για μια γλώσσα που θα εξελιχθεί μόνη της.”

Η λατρεία του Sandison για τους υπολογιστές και τον κώδικα δεν είναι… τυχαία

Γεννήθηκε στη Σκωτία και μεγάλωσε στο Wick του Caithness -κυριολεκτικά το τελευταίο σημείο πριν “πέσεις” στη Βόρεια Θάλασσα. “Έχω μια αδυναμία στους βόρειους τόπους. Αν υπάρχει ένα βορινό σημείο οπουδήποτε, θα με βρείτε εκεί – συνήθως σε ένα βουνό με υπολογιστές και προβολείς”. Σπούδασε στην Σχολή Καλών Τεχνών της Γλασκώβης στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και αρχές ’90 – όπου αργότερα δίδαξε. Στην απομόνωση της μικρής πόλης που μεγάλωσε βρήκε τρόπους να απασχολεί τον εαυτό του, όταν στις αρχές του ’80, άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτοι οικιακοί υπολογιστές. Εκεί γεννήθηκε η μανία με τον προγραμματισμό ταυτόχρονα με τη ζωγραφική – αυτές ήταν οι δύο βασικές του γλώσσες έκφρασης ως παιδί. 

“Στην τοπική βιβλιοθήκη υπήρχαν πολύ λίγα βιβλία τέχνης. Ήξερα ότι θέλω να γίνω καλλιτέχνης, αλλά δεν ήξερα τι είναι αυτό. Βρήκα ένα βιβλίο για τον ιμπρεσιονισμό και την ιδέα του να ζωγραφίζεις στον ανοιχτό χώρο. Και αυτό που κάνω σήμερα, μπορείς να πεις ότι είναι μια εξελιγμένη τέχνη του… τοπίου. Μια άλλη τοπιογραφία…” μας λέει αργότερα, κοιτάζοντας διερευνητικά το πρόσωπο της Πυθίας να συντίθεται πάνω στα δέντρα.

Όταν ο Sandison “μπαίνει” μέσα στο έργο του

Ο καλλιτέχνης περπατάει στον χώρο και “μπαίνει” μέσα στο έργο του. Και εμείς ακολουθούμε. Τα πίξελ, οι λέξεις, τα μικρομόρια της γλώσσας σαν ολοζώντανα σωματίδια ύλης, “ανεβαίνουν” κυριολεκτικά επάνω του,  και γίνεται ένα με τη γλώσσα του “Κήπου της Πυθίας”.

Είναι φανερό ότι κρίνει το έργο σαν θεατής, αλλά και ως δημιουργός, προσπαθώντας να εντοπίσει τι θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά: “Νιώθω μια ταπεινότητα, που μου δόθηκε η ευκαιρία να δημιουργήσω ένα έργο τέχνης για τους Δελφούς, ένα έργο που μιλάει για την πληροφορία, τη γνώση και την ιστορία του μαντείου. Με απασχολούν πολύ έντονα θέματα που αφορούν την κοινωνία της πληροφορίας, την τεχνητή νοημοσύνη και το πώς λειτουργούσαν οι χρησμοί ή πώς φαντάζομαι ότι λειτουργούσαν.”

Μας λέει: “Βλέπω τους ανθρώπους σαν να είμαστε όλοι λέξεις. Ελπίζω να βρεις εδώ μια λέξη που απαντά σε όλες τις ερωτήσεις σου και λύνει όλους τους γρίφους. Δεν είναι εδώ όμως για να τις διαβάσεις μία μία και να βγάλεις νόημα. Αλλά για να δεις τη μεγάλη εικόνα των λέξεων. Που μοιάζουν με έντομα ή με ζώα και μεταφέρουν το νόημα ανάμεσά μας.  Έχω π.χ. αυτή τη ρομαντική ιδέα ότι όταν λες “σ’ αγαπώ”, σαν ηχητικό κύμα φεύγει από το στόμα σου και ταξιδεύει στον αέρα (δείχνει με τα χέρια του) και φτάνει στους “υποδοχείς” του άλλου ανθρώπου. Βλέπω τις λέξεις σαν βέλη ή σαν πέτρες ή σαν τραγούδια και θέλω να υπενθυμίσω στους ανθρώπους ότι η γλώσσα είναι πολλά περισσότερα από ιστορίες και νόημα. Υπάρχει μια άλλη ομορφιά, κάτι μέσα στις λέξεις που μας κάνει ανθρώπινους. Ο Μακλούαν λέει το μέσο είναι το μήνυμα. Τα έργα μου προσπαθούν να δημιουργήσουν μια φιλοσοφία για να περιγράψουν το χάος της πληροφορίας.”

Ο Αθανάσιος Πολυχρονόπουλος, Διευθύνων Σύμβουλος της Polygreen και Ιδρυτής του PCAI, παρών στον χώρο για την πρώτη παρουσίαση του έργου, μας μίλησε με ενθουσιασμό για τον “Κήπο της Πυθίας”:

“Δεν είναι εύκολο να διαλέξεις έναν καλλιτέχνη και να τον εντάξεις στο concept του χώρου και του στόχου μας. Αλλά εδώ το πετύχαμε. Φέραμε τον Sandison, κάναμε την ξενάγηση στον αρχαιολογικό χώρο και πήρα τον χρησμό. Ο χρησμός έλεγε ότι πρέπει να φτιάξει κάτι μνημειώδες, κάτι που να είναι αντάξιο του χώρου — και νομίζω ότι τα κατάφερε και είναι πραγματικά εντυπωσιακό αυτό που έχει κάνει. Θα μπορούσα να πω να πει πως τις απαντήσεις των θεμάτων που τίθενται στο Φόρουμ των Δελφών τις βρίσκει κανείς εδώ στην καλλιτεχνική τους μορφή. Είναι το απόλυτο έργο στον απόλυτο χώρο.”

Ενώ μιλάμε το τοπίο μεταβάλλεται. Η θερμοκρασία, ο άνεμος που φυσάει, ακόμα και η απειροελάχιστη ανάπτυξη των φύλλων στα δέντρα. Το έργο αλλάζει διαρκώς πάνω στον καμβά του. Αυτή είναι – όπως μας λέει ο Sandison – άλλη μία υπέροχη παράμετρος του έργου. Δεν είναι ποτέ το ίδιο και κανείς επισκέπτης δεν θα το δει με τον ίδιο τρόπο. Για παράδειγμα, ο άνεμος που κουνάει τα κλαδιά πάνω στα οποία προβάλλονται οι εικόνες είναι κάτι που δεν είχε συνυπολογίσει. ”Γι αυτό χρειάζεσαι τη συνδρομή των θεών” μας λέει.

Τελικά είναι ευχαριστημένος με το συνολικό αποτέλεσμα; Βλέπει όλα όσα θα μπορούσε να αλλάξει και χαμογελάει με νόημα: “Αφήνω την πόρτα ανοιχτή. Ο χώρος είναι σαν το στούντιό μου και θα επανέλθω. Και αν κάποιος (εννοεί τον εαυτό του) αλλάξει και μία γραμμή κώδικα κάποια στιγμή, τι πειράζει; Η ζωή θα ήταν βαρετή, αν είχες μόνο μία ευκαιρία να πεις αυτό που θέλεις”.