ΣΑΡΑ ΚΕΙΝ: ΣΤΑ “ΑΔΥΤΑ” ΤΗΣ ΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΑΣ, ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ

«Δεν έχω επιθυμία θανάτου, κανείς αυτόχειρας ποτέ δεν είχε».

Η πρώτη επαφή με το έργο της Σάρα Κέιν έρχεται το 2008, σε ηλικία 16 ετών, στην Κύπρο, όταν, «καταναλώνοντας» με μεγάλη μανία κάθε είδους θεατρική παράσταση που παιζόταν τότε στο νησί, «πέφτω» πάνω στο ανέβασμα του κύκνειου άσματός της με τίτλο «4.48 Ψύχωση» από το Θέατρο Versus. Συγκλονίζομαι. Λίγες μέρες μετά, πάω να δω ξανά την παράσταση. Συγκλονίζομαι ξανά. «Ποια είναι αυτή; Γιατί;». Το ενδιαφέρον μεγαλώνει. Και η αντίστροφη αναζήτηση για την Αγγλίδα θεατρική συγγραφέα που αυτοκτόνησε σαν σήμερα, στις 20 Φεβρουαρίου του 1999, ξεκινά.

Στην Ελλάδα, η Σάρα Κέιν «συστήνεται» στο αθηναϊκό κοινό το 2001, όταν ο Λευτέρης Βογιατζής ανεβάζει για πρώτη φορά στην χώρα έργο της συγγραφέως. Είναι η παράσταση «Καθαροί, πια» στο Θέατρο Ροές, σε σκηνοθεσία του ιδίου και μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη. Ο Λευτέρης Βογιατζής παίζει, επίσης, στην παράσταση, μαζί με τους ηθοποιούς Νίκο Κουρή, Χρήστο Λούλη, Γιάννο Περλέγκα, Αμαλία Μουτούση, Αλεξία Καλτσίκη, Θάνο Σαμαρά. Το σκηνικό ήταν της Λίλης Πεζανού, τα κοστούμια του Κωνσταντίνου Ζαμάνη, οι φωτισμοί του Λευτέρη Παυλόπουλου, η μουσική του Κωνσταντίνου Βήτα και η κίνηση του Δημήτρη Παπαϊωάννου.

Αυτή η πρώτη επαφή είναι σοκαριστική. Ο Μάνος Λαμπράκης, που υπήρξε καλλιτεχνικός συνεργάτης του Λευτέρη Βογιατζή και της “νέας ΣΚΗΝΗΣ” από το 2000 έως το 2013, περιγράφει με λεπτομέρεια τις αντιδράσεις του κοινού τότε, ανατρέχοντας στην περίοδο των προβών και της παράστασης:

«Κατά τη διάρκεια των παραστάσεων, αρκετοί θεατές αποχωρούν. Άλλοι καθηλωμένοι στις θέσεις τους, κλαίνε με λυγμούς. Τελειώνει η παράσταση και αρκετές φορές ο κόσμος δεν ξέρει αν πρέπει να χειροκροτήσει ή να αποχωρήσει απλά βουβός. Κάποιοι κάνουν τον σταυρό τους. Έχει τελειώσει για εκείνους, μια αποκαλυπτική προσωπική θρησκευτική λειτουργία.

Μια μέρα προσγειώνεται πάνω από το κεφάλι μου, στη σκηνή, μπροστά στους ηθοποιούς, ένα κάθισμα. Ο θεατής φανερά ενοχλημένος, αποχωρεί. «Είστε ανώμαλοι! Όλοι!». Μια άλλη μέρα σπάει μια αλυσίδα από το σκηνικό της Πεζανού. Επικρατεί πανικός. Οι θεατές νομίζουν ότι είναι μέρος των ανύπαρκτων θεατρικών εφέ της παράστασης. Η παράσταση συνεχίζεται». 

Το πρώτο μέρος από την παράσταση του Λευτέρη Βογιατζή “Καθαροί, πια” (Cleansed) της Σάρα Κέιν στο Θέατρο Ροές, τον Οκτώβριο του 2001, μπορείτε να το παρακολουθήσετε στο Youtube, πατώντας εδώ. Παρακάτω μπορείτε να δείτε σκηνές από τις πρόβες.

Το πρώτο σοκ, η αρχή του μύθου

Το πρώτο θεατρικό έργο της Σάρα Κέιν είναι το “Blasted”, ξεκινά να το γράφει όσο είναι ακόμα φοιτήτρια στο Birmingham, και ανεβαίνει στο Royal Court Theatre το 1995. Είναι το έργο που την εντάσσει, στην ουσία, στη θεατρική πραγματικότητα, όχι, όμως, με τον καλύτερο τρόπο. Η παράσταση προκαλεί αντιδράσεις και παροξυσμό, με τους κριτικούς της εποχής να είναι ιδιαίτερα σκληροί απέναντί της, τόσο λόγω της ακραίας βίας που εμπεριέχει το έργο της, όσο και λόγω της θεατρικής φόρμας που χρησιμοποιεί, η οποία «σπάει» την παραδοσιακή μορφή.

Το έργο καταπιάνεται με τη συνάντηση δύο ανθρώπων στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου και τις σχέσεις βίας και εξουσίας, ενώ η Σάρα Κέιν – εμπνευσμένη από τον πόλεμο της Βοσνίας – τους φέρνει αντιμέτωπους με την φρίκη. Οι ήρωες εξαθλιώνονται, κατακερματίζονται. Ένα έργο πρωτόγνωρης σκληρότητας, πρωτοφανούς ωμότητας. Ακραία και άγρια βία, σεξουαλική κακοποίηση, βασανιστήρια, κανιβαλισμός. Και μια αντισυμβατική θεατρική γραφή. Όλα αυτά ταράζουν τα βρετανικά θεατρικά δεδομένα και οι κριτικοί εξαντλούν την αυστηρότητά τους στη νεαρή Κέιν, που τολμά μια πρωτοπόρα δραματουργική φόρμα, η οποία έμελλε – τελικά – να θεωρηθεί καινοτόμα τα επόμενα χρόνια. Η Σάρα Κέιν εγκαινιάζει μία ολόκληρη νέα σκηνή, το λεγόμενο “In-Yer-Face-Theatre” ή αλλιώς “θέατρο στα μούτρα σου”.

«Πρόκειται για το πιο ελεεινό κατακάθι του θέατρου, μια γροθιά αθλιότητας» γράφει η Daily Mail, όπως καταγράφει ο Απόστολος Θηβαίος στο βιβλίο του “Bloody Sarah. Blasted. Απόψεις για το έργο της Sarah Kane” (Εκδόσεις: 24 Γράμματα, 2017). Πολλοί κριτικοί αδυνατούν να εμβαθύνουν στο έργο της, παραμένοντας στην επιφάνεια της φρίκης, ενώ άλλοι «χύνουν τόνους μελάνι» βασισμένοι σε φήμες – χωρίς να έχουν καν παρακολουθήσει την παράσταση. Η προσωπικότητά της μπαίνει στο στόχαστρο. Κι ο μύθος γύρω από το όνομά της αρχίζει να χτίζεται.

Στα επόμενα χρόνια, η Σάρα Κέιν γράφει το “Phaedra’s Love” (1996), κινούμενη σε πιο «κωμικούς» – με τον δικό της τρόπο – ρυθμούς, επανεξετάζοντας τον γνωστό μύθο του Ιππόλυτου και της Φαίδρας. Η βία και η εξουσία, έννοιες πάντοτε παρούσες. Αργότερα, γράφει το “Cleansed” (1998), που καταπιάνεται με τις σχέσεις έρωτα, εξουσίας και αγριότητας, τοποθετώντας τους ήρωές της σε ένα περιβάλλον φυλακής – ψυχιατρείου και εξερευνώντας την σχέση γιατρού – τροφίμου, με μια σαδιστική ματιά. Οι εμμονές της στο θέμα της βίας και του έρωτα αναπτύσσονται, ενώ προστίθενται τα στοιχεία ποιητικότητας. Οι αρνητικές κριτικές συνεχίζονται, η προκατάληψη έχει καθιερωθεί για τα καλά.

Την ίδια χρονιά, το 1998, έρχεται το “Crave” (Λαχταρώ), το οποίο η Σάρα Κέιν υπογράφει, αρχικά, με το ψευδώνυμο Marie Kelvedon, σε μια προσπάθεια να αποστασιοποιηθεί από την εικόνα και την φήμη που άλλοι έφτιαξαν για εκείνην και που την «κυνηγούσε». Θέλει οι κριτικοί, αλλά και το κοινό, να προσανατολιστούν στο θεατρικό της έργο, στη δουλειά της, και όχι στην ίδια. Και μέχρι ένα βαθμό, το καταφέρνει. Με το εν λόγω έργο (απόσπασμα του οποίου κυκλοφορεί ευρέως στο διαδίκτυο, ως ένας ρομαντικός ύμνος στον έρωτα, με το υπόλοιπο conext να απουσιάζει) η Σάρα Κέιν διεισδύει στην πιο πειραματική φάση της γραφής της, αλλά και στην απογύμνωση της ψυχής της.

Επιτηδευμένη βία για να προκαλέσει σάλο;

Οι κριτικοί της εποχής, που – όπως προαναφέραμε – την «καταδικάζουν», ισχυρίζονται πως η Σάρα Κέιν γράφει και παρουσιάζει ακραίες σκηνές βίας στα έργα της, με σκοπό να προκαλέσει σάλο γύρω από το όνομά της. Με σκοπό να προκαλέσει γενικά. Οι δημοσιογράφοι το ίδιο. Μεγάλη μερίδα του κοινού, που αντιδρά άσχημα στις παραστάσεις της, ενστερνίζεται τις απόψεις αυτές.

Η Σάρα Κέιν, που σπάνια παραχωρεί συνεντεύξεις, απαντά στην απορία αυτή, εκφράζοντας την δική της εκδοχή. Τον Νοέμβριο του 1998 μιλά στον Άγγλο θεατρικό συγγραφέα, ακαδημαϊκό και δάσκαλο υποκριτικής Dan Rebellato και στους φοιτητές του, στο Royal (Holloway University of London), με την συνέντευξη να καταγράφεται ηχητικά και να απομαγνητοφωνείται αργότερα από τον Βρετανό κριτικό θεάτρου Aleks Sierz. Έχει μεταφραστεί από τους Αλεξάνδρα Αναγνωστοπούλου και Απόστολο Κατσιριντάκη και συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο «Σάρα Κέιν, Blasted» (Μετάφραση: Απόστολος Κατσιριντάκης, Κάπα Εκδοτική, 2022).

Η ίδια λέει: «Κάποια από τα ακραία πράγματα που γράφω στα έργα μου, τα έχω γράψει επειδή είναι αληθινά και με έχουν συγκλονίσει και τρομοκρατήσει, κι έχω νιώσει υποχρεωμένη, τόσο που δεν θα μπορούσα να μην τα συμπεριλάβω».

Και σε άλλο σημείο, εξηγώντας πως κάποιες από τις ακραίες σκηνές του “Blasted” αναφέρονται σε πραγματικά γεγονότα: «Πραγματικά δεν επινοώ και πολλά. Απλώς ρίχνω μια ματιά γύρω μου. Θέλω να πω, σιχαίνομαι την ιδέα της δραματουργίας ως δημοσιογραφία, και δεν θα έλεγα ποτέ ότι είμαι δημοσιογράφος, αλλά όσον αφορά τις πράξεις βίας στα έργα μου, η φαντασία μου δεν ήταν τόσο γ@μημέν@ άρρωστη. Απλώς διαβάζω εφημερίδες – δεν είναι ότι κάτι δεν πάει καλά μ’ εμένα… Το μόνο που χρειάζεται να κάνει κανείς είναι να κοιτάξει τον κόσμο γύρω του και, ορίστε, εκεί είναι όλα. Ο μόνος λόγος που συγκλονίζει περισσότερο από μια εφημερίδα, είναι επειδή έχουν αφαιρεθεί όλα τα ανιαρά κομμάτια». «Τείνω για την ακρίβεια να πιστέψω πως οτιδήποτε αποτελεί προϊόν της φαντασίας, υπάρχει κάποιος κάπου που το έχει κάνει πράξη» συμπληρώνει.

«Για ποιον γράφετε;», την ρωτά ένας φοιτητής. Και η Σάρα Κέιν απαντά: «Για μένα. Έχω γράψει μόνο για τον εαυτό μου. Πάντοτε γράφω ώστε να δραπετεύσω από την κόλαση. Και δεν λειτούργησε ποτέ. Αλλά, από την άλλη πλευρά, όταν κάθεσαι και παρακολουθείς κάτι και σκέφτεσαι: «Λοιπόν, αυτή είναι η πιο τέλεια έκφραση της κόλασης που έχω νιώσει», τότε ίσως να άξιζε τον κόπο». Και αλλού: «Υποθέτω ότι, όταν γράφω, εκείνο που λογαριάζω είναι πώς θέλω μια δεδομένη στιγμή ή ιδέα να επιδράσει σ’ εμένα, και ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να επιτευχθεί αυτή η αντίδραση. Αν καταφέρει να με επηρεάσει με αυτό τον τρόπο, τότε είναι πιθανό ότι θα βρεθεί έστω και ένας θεατής που θα λειτουργήσει αντίστοιχα. Αλλά ακόμα κι αν αυτό δεν συμβεί, τότε εξακολουθεί να έχει ικανοποιήσει εμένα, που ήταν και ο αρχικός στόχος ούτως ή άλλως».

“Μετά τις 4.48 δε θα μιλήσω ξανά”

Η μικρή και σύντομη, αλλά πλούσια και πρωτοπόρα θεατρική εργογραφία της Σάρα Κέιν, ολοκληρώνεται με το πέμπτο έργο της “4.48 Psychosis” (Ψύχωση 4.48) που γράφεται το 1999.

Η παραπάνω συζήτηση, με τον Dan Rebellato και τους φοιτητές του, κλείνει με την συγγραφέα να λέει για το νέο (και τελικά τελευταίο) έργο της: «Γράφω ένα έργο που λέγεται 4.48 Psychosis. Έχει κάποιες ομοιότητες με το Crave, αλλά είναι λίγο διαφορετικό. Αφορά ένα ψυχωτικό επεισόδιο και το τι συμβαίνει στο μυαλό ενός ανθρώπου, όταν τα όρια που χωρίζουν την πραγματικότητα από την φαντασία  εξαφανίζονται τόσο, που πλέον δεν αναγνωρίζεις τη διαφορά ανάμεσα στον ύπνο και στον ξύπνιο σου. Και επίσης, δεν αναγνωρίζεις πλέον – το οποίο είναι πολύ ενδιαφέρον για την ψύχωση – το πού σταματάς εσύ και ξεκινάει ο κόσμος».

Περίπου τρεις μήνες μετά από την συνέντευξη αυτή, η Σάρα Κέιν αυτοκτονεί, σε ηλικία 28 ετών. Στις 17 Φεβρουαρίου κάνει την πρώτη απόπειρα αυτοκτονίας στο διαμέρισμά της στο Μπρίξτον, καταπίνοντας σχεδόν 150 αντικαταθλιπτικά και 50 υπνωτικά χάπια. Μεταφέρεται στο νοσοκομείο King College, όπου οι γιατροί σώζουν τη ζωή της και την θέτουν υπό παρακολούθηση, μετά από σύσταση των ψυχιάτρων που αξιολόγησαν την κατάστασή της.

Στις 20 Φεβρουαρίου, λίγο μετά τις 3:30 π.μ., μια νοσοκόμα ανακαλύπτει ότι η Κέιν δεν βρίσκεται στο κρεβάτι του νοσοκομείου. Βρίσκει την Κέιν στην τουαλέτα, κρεμασμένη στο εσωτερικό της πόρτας με τα κορδόνια των παπουτσιών της. Έπασχε από κατάθλιψη. «Μαστιζόταν από ψυχική οδύνη και βασανιζόταν από σκέψεις αυτοκτονίας. Έκανε την επιλογή της και την έκανε σε μια στιγμή που έπασχε από καταθλιπτική ασθένεια. Η ισορροπία του μυαλού της είχε διαταραχθεί» δήλωσε ο ιατροδικαστής.

Πράγματι, το κύκνειο άσμα της Σάρα Κέιν αποτελεί μια διαδρομή στην κατάθλιψη της συγγραφέως, η οποία στο έργο της αυτό αποδομεί, όχι μόνο τον τόπο και τον χρόνο (όπως περιγράφει η ίδια στη συνέντευξή της), αλλά και τον ίδιο της τον εαυτό. Πρόκειται για έναν σπαρακτικό μονόλογο, που κατακερματίζει το «εγώ», αφήνοντάς το γυμνό, σχεδόν διάφανο, μπροστά στα μάτια του ίδιου του εαυτού, των αναγνωστών, των θεατών, του εραστή, του γιατρού, όλων.

Ένα συγκλονιστικό έργο που, εκ του αποτελέσματος πια, συνειδητοποιούμε πως αποτελεί την καταγραφή των σκέψεών της λίγο πριν αυτοκτονήσει, αλλά και των λόγων που αποφασίζει πως δεν θέλει να ζει πια. Παρορμητικό, χειμαρρώδες, συγκινητικό, το «Ψύχωση 4.48» σβήνει τα όρια ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον γύρω του, στο τι είναι και στο τι πιστεύει ότι είναι, στη φαντασία και στην πραγματικότητα, αποκαλύπτοντας χωρίς ντροπή, χωρίς φραγμούς, την ευθραυστότητα και την ευαλωτότητα του ατόμου, στην ύστατη στιγμή της απόγνωσης και στην σπαρακτική κραυγή του για βοήθεια.

Ο τίτλος του έργου προέρχεται από την ώρα 4.48 π.μ., κατά την οποία καταγράφονται οι περισσότερες αυτοκτονίες.

Λέει: «Στις 4.48, όταν η κατάθλιψη με επισκεφθεί, θα κρεμαστώ στον ήχο της ανάσας του εραστή μου». Κι ύστερα: «Στις 4.48, όταν η λογική επιστρέφει για μια ώρα και δώδεκα λεπτά είμαι στα καλά μου. Όταν περνάει χάνομαι πάλι, μια κομματιασμένη μαριονέτα, μια αλλόκοτη ηλίθια. Τώρα που είμαι εδώ μπορώ να δω τον εαυτό μου, αλλά όταν παρασύρομαι από άσχημες παραισθήσεις ευτυχίας, τη γοητεία αυτής της μαύρης μαγείας, δεν μπορώ να αγγίξω την ουσιώδη ύπαρξή μου». Και έπειτα: «Στις 4.48, μια ευτυχισμένη στιγμή όταν η διαύγεια με επισκέπτεται σαν ζεστό σκοτάδι και μουσκεύει τα μάτια μου». Και αλλού: «Μετά τις 4.48 δεν θα μιλήσω ξανά». (4.48 Ψύχωση, Μετάφραση: Νίκη Ταγκάλου, Εκδόσεις: 24 Γράμματα, 2021)

25 χρόνια μετά, η φρίκη σοκάρει ακόμα

Τα θέματα και συναισθήματα τα οποία εξερεύνησε, εξέφρασε και κατέγραψε με τόλμη η Σάρα Κέιν, παραμένουν επίκαιρα μέχρι σήμερα, 25 χρόνια μετά από την αυτοκτονία της. Η βία, η κακοποίηση, η εξουσία, η φρίκη, ο έρωτας, ο θάνατος, η αγάπη, το ανεκπλήρωτο, η ντροπή, οι ενοχές, η σεξουαλική επιθυμία, οι σχέσεις των ανθρώπων, η λύτρωση. Ο κόσμος γύρω μας, όπως και μέσα μας, δεν έγινε καλύτερος, ενώ η βία – σε κάθε έκφανσή της – είναι παντού, από τις ειδήσεις μέχρι τη διπλανή μας πόρτα.

Τα θεατρικά έργα της Σάρα Κέιν συνεχίζουν να ανεβαίνουν σε όλο τον κόσμο, μισό αιώνα μετά τον θάνατό της, με διάφορες μορφές και «αναγνώσεις», ενώ συνεχίζουν να σοκάρουν μέχρι και σήμερα. Ίσως λόγω της ωμότητας με την οποία η συγγραφέας αποδίδει τις πιο σκοτεινές και διαστροφικές πτυχές του ανθρώπου, αυτές που δεν παραδεχόμαστε ούτε στον ίδιο μας τον εαυτό. Και είναι καλό που το σοκ παραμένει, γιατί τουλάχιστον αυτό μπορεί να σημαίνει πως ακόμα δεν συνηθίσαμε το τέρας.

Η ίδια, πάντως, συνήθιζε να λέει πως γράφει για την Αγάπη.