ΣΤΗΝ ΜΠΙΕΝΑΛΕ ΒΕΝΕΤΙΑΣ: ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΣΗΜΟ, Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΠΤΕΡΑ ΠΟΥ ΞΕΧΩΡΙΣΑΜΕ

Αν κάποιος θέλει να δει αποτυπωμένη τη θεωρητική σκέψη των τελευταίων ετών, τότε η Μπιενάλε της Βενετίας αποτελεί την ιδανική ευκαιρία. Ίσως όχι, τις πρώτες ημέρες που πόλη και διοργάνωση “βουλιάζουν” από κόσμο, αλλά λίγους μήνες αργότερα, όταν ο τουριστικός αχός έχει πια καταλαγιάσει λίγο.

Στην Μπιενάλε πήγα για πρώτη φορά. Και με συνεπήρε τόσο η εμπειρία αυτού του καλλιτεχνικού συναπαντήματος, που από τις πρώτες κιόλας ώρες, αποφάσισα πως δε θα αγχωθώ να περιηγηθώ την πόλη και πως θα εστιάσω στη μοναδική εμπειρία της διοργάνωσης συγχρωτιζόμενη με όλους τους φιλότεχνους που κρατώντας ένα καφέ ή ένα άπερολ στο χέρι περιδιάβαιναν στα περίπτερα, περίμεναν υπομονετικά ώρες ατελείωτες στις ουρές των “φαβορί” για τον Χρυσό Λέοντα και καθισμένοι στα ατελείωτα γρασίδια αρέσκονταν σε θεωρητικές συζητήσεις περί Τέχνης και άλλων δαιμονίων.

Δεν είναι τυχαίο που αυτή η Μπιενάλε θεωρείται η μεγαλύτερη γιορτή σύγχρονης Τέχνης και αποτελεί τόπο ανταμώματος των απανταχού καλλιτεχνών, επιμελητών και θεωρητικών Τέχνης. Περπατώντας ανάμεσα στα δεκάδες περίπτερα μπορεί κάποιος να συνθέσει εντός του ένα σύγχρονο συμπίλημα του τι συμβαίνει σήμερα στον κόσμο, όχι μόνο σε επίπεδο καλλιτεχνικό, αλλά και σε επίπεδο πολιτικό, κοινωνικό και γενικότερα σε επίπεδο σκέψης.

Και η αλήθεια είναι πως δε συμβαίνει κάτι τρομερό. Αυτή η μετριότητα που επικρατεί παντού, επικρατεί και σε επίπεδο έμπνευσης και Τέχνης. Πέρα ελαχίστων εξαιρέσεων, η πλειοψηφία των έργων που είδαμε φλερτάρει έντονα με το κλισέ, τις ευκολίες, την έλλειψη concept και την κενότητα.

Στα θετικά της διοργάνωσης το γεγονός πως τα εθνικά περίπτερα ως επί το πλείστον συντονίστηκαν με την κεντρική ιδέα της Μπιενάλε «Foreigners Everywhere» (“Ξένοι Παντού”). Καθόλου τυχαίο που ο Χρυσός Λέοντας απονεμήθηκε στο περίπτερο της Αυστραλίας και τον Αβορίγινα καλλιτέχνη Archie Moore. Σύμφωνα με την επιτροπή που απένειμε τη διάκριση για την Καλύτερη Εθνική Συμμετοχή, η εγκατάσταση ξεχωρίζει για “τον λυρισμό της και την επίκληση να μοιραστούμε την απώλεια για το παρελθόν που έχει αποκρυφτεί. Με τον κατάλογο των χιλιάδων ονομάτων του, ο Moore προσφέρει επίσης μια αχτίδα δυνατότητας για αποκατάσταση”. 

Το πολιτικό πρόσημο της Μπιενάλε Βενετίας

Αρκεί να περπατήσει κανείς στα σοκάκια της Μπιενάλε για να διαισθανθεί πως το πολιτικό στοιχείο, όχι μόνο υπονοείται, αλλά είναι εξόχως κραταιό. Καταρχάς ο ίδιος ο κεντρικός τίτλος έδινε ένα έντονο κοινωνικοπολιτικό πρόσημο. «Foreigners Everywhere» ( “Ξένοι Παντού”), μια έκθεση δηλαδή που λαμβάνει χώρα «σε έναν κόσμο γεμάτο κρίσεις σχετικά με τις μετακινήσεις ανθρώπων πέρα από τα σύνορα. Όπου κι αν πάτε, πάντα θα συναντάτε ξένους», είπε ο Adriano Pedrosa, ο Βραζιλιάνος επιμελητής και ιστορικός τέχνης, επιμελητής της Μπιενάλε. Και συνέχισε: «όπου κι αν βρεθείς, βαθιά μέσα σου είσαι πάντα ένας ξένος».

Από την πρώτη κιόλας ημέρα, στην κεντρική είσοδο της Μπιενάλε υπήρχε διαμαρτυρία με πανό και συνθήματα υπέρ των Παλαιστινίων, ενώ και μέσα στη διοργάνωση μικρές ομάδες ανθρώπων διαδήλωναν για την κατάπαυση πυρός.

Το ισραηλινό περίπτερο “έκλεισε” πριν καν ανοίξει τις πύλες της η διοργάνωση. Οι αντιδράσεις για τη συμμετοχή των Ισραηλινών ήταν πολύ έντονες και οι επιμελητές του αποφάσισαν να το κρατήσουν κλειστό έως ότου επιτευχθεί κατάπαυση του πυρός και απελευθερωθούν οι όμηροι που κρατά ακόμη η Χαμάς. Εντός του περιπτέρου έχει απομείνει μόνο ένα βίντεο της εγκατάστασης «Motherland» της Ρουθ Πατίρ, που θα στηνόταν αν ζούσαμε σε καιρούς ειρήνης. Στο παράθυρο του περιπτέρου είναι αναρτημένη μία πινακίδα που πληροφορεί τον κόσμο για την απόφαση της καλλιτέχνιδος και των επιμελητών. Είναι επίσης το μοναδικό περίπτερο που φρουρείται από την ιταλική αστυνομία. Οι ένστολοι αστυνομικοί στα πέριξ αναδίδουν ένα έντονο άρωμα πολέμου.

Για δεύτερη χρονιά επίσης δε συμμετέχει η Ρωσία. Το ρωσικό περίπτερο, με απόφαση της ρωσικής πλευράς, χρησιμοποιείται από τη φιλικά προσκείμενη Βολιβία.

Κλαρίνο, τσίπουρο, παξιμάδι και ελιά: Ένα γεωργικό μηχάνημα και το ελληνικό πανηγύρι στην ελληνική εκπροσώπηση στη Μπιενάλε Βενετίας

Το ελληνικό περίπτερο είναι επιβλητικό, στέκεται αγέρωχο στην απόληξη του καναλιού μέσα στα Giardini και στα εγκαίνιά του κέρασε τους επισκέπτες του τσίπουρο, παξιμάδια, σύκα και ελιές.

Μετά από έναν εξαιρετικό πρόλογο με κλαρίνο και παραδοσιακά τραγούδια, είδαμε επιτέλους το “Ξηρόμερο/Dryland”. Πρόκειται για ένα έργο εντυπωσιακό εκ πρώτης όψεως. Μία γεωργική μηχανή άρδευσης περιστρέφεται νωχελικά μέσα στο ημιφωτισμένο περίπτερο “αδειάζοντας” λίγο νερό στο πάτωμα. Δεξιά σε μία βιντεο-οθόνη μία εικόνα με πλαστικές καρέκλες πανηγυριού σε μία ορεινή πλατεία χωριού. Αριστερά σε στοίβες δεκάδες πλαστικές καρέκλες και τρεις οθόνες απεικονίζουν πρόσωπα οικεία πανηγυριών. Ένα παιδί να κουβαλά ένα κασόνι με κόκα κόλες, μία μεσήλικη κυρία που πουλά χαλβά φαρσάλων και ένας κύριος με λευκή στολή σουβλατζή.

Στο βάθος ένα ηχοσύστημα και αφίσες πανηγυριού που απεικονίζουν κυρίως τη θρυλική φωνή του Ξηρόμερου, Κική Μαργαρώνη. Δεν ξέρω κατά πόσο το κοινό της Μπιενάλε – που είναι ξένο στην πλειοψηφία του- θα μπορούσε να καταλάβει και κάνει τις συνδέσεις με τις έννοιες της αγροτικής ζωής και του πανηγυριού, καθώς αυτές είναι βαθιά τοπικές.

Πέρα από την ένσταση αυτή, η εγκατάσταση είναι επιβλητική, δημιουργεί ατμόσφαιρα, αλλά και έναν δίαυλο επικοινωνίας με την ελληνική ταυτότητα. Ακόμη και αν κάποιος δε νιώσει το επίπεδο σύνδεσης της αγροτικής ζωής με το πανηγύρι, θα γοητευτεί από το όλο θέαμα. Άλλωστε μία μηχανή ποτίσματος έρχεται σε απευθείας συνομιλία με τις πλημμύρες όχι μόνο της Θεσσαλίας, αλλά και με το παγκόσμιο θέμα του νερού.

Τα περίπτερα που ξεχωρίσαμε στη Μπιενάλε Βενετίας

Γερμανία: Συλλογική μνήμη, ταξίδια στο διάστημα και οι νέοι εκλεκτοί

Το γερμανικό περίπτερο στα Giardini δημιουργούσε συναισθήματα έκπληξης από μακριά, γιατί ήταν κατά το ήμισυ καλυμμένο με χώμα. Ο Ersan Mondtag με τον τρόπο αυτό αντιπαραθέτει στη “φασιστική” αρχιτεκτονική του περιπτέρου και τη φιλοδοξία της για αιώνια ισχύ, ένα μνημείο ενός άγνωστου ανθρώπου. Γιατί το χώμα αυτό προέρχεται από τα βάθη της Ανατολίας, απ΄όπου κατάγεται ο παππούς του.

Στον εννοιολογικό πυρήνα του περιπτέρου τίθεται το ζήτημα της συλλογικής μνήμης. Κεντρικό μοτίβο του μνημείου είναι η έννοια της γης, την οποία ο Mondtag μεταφέρει συμβολικά ως αντικείμενο εδαφικής σύγκρουσης, ως βιότοπο των νεκρών και των φαντασμάτων, από την Ανατολία στο γερμανικό περίπτερο.

Μιάμιση ώρα αναμονής απ΄ έξω και άλλη μία ώρα αναμονής εντός της εγκατάστασης. Αν συνυπολογίσουμε τον χρόνο περιήγησής μας στα έργα των Yael Bartana και Ersan Mondtag, αφιερώσαμε περισσότερες από τρεις ώρες στο ωραιότερο περίπτερο της Μπιενάλε. Μία εγκατάσταση με ολοκληρωμένο concept που συνομιλούσε σε πρώτο πρόσωπο με το κεντρικό θέμα της διοργάνωσης, το “Ξένοι Παντού”.

Μπαίνοντας δεν μπορείς να μην εντυπωσιαστείς από το έργο της Yael Bartana. Στην οροφή ενός σκοτεινού δωματίου δεσπόζει ένα διαστημόπλοιο που το σχήμα του παραπέμπει σε μία γιγάντια μέλισσα. Η Ισραηλινή καλλιτέχνιδα, που έργο της έχουμε την τύχη να δούμε και στο ΕΜΣΤ, με το Light to the Nations, προσεγγίζει ένα κατώφλι στον χώρο και στον χρόνο: τη σημερινή πραγματικότητα του πλανήτη Γη που βρίσκεται στο χείλος της περιβαλλοντικής και πολιτικής καταστροφής.

Σε μια πράξη σωτηρίας, ένα διαστημόπλοιο, που οραματίστηκε η καλλιτέχνης και πήρε το όνομά του από ένα χωρίο του βιβλίου του Ησαΐα, μεταφέρει πολλαπλές γενιές ανθρώπων προς άγνωστους γαλαξίες. Πρόκειται για ένα μεγάλο, ανοιχτό ταξίδι, σχεδιασμένο για συλλογική θεραπεία, που αντλεί εξίσου ουτοπικά και δυστοπικά στοιχεία.

Με αυτή την εγκατάσταση, η οποία περιλαμβάνει ένα πρόσφατο χορογραφημένο έργο- βίντεο με τίτλο Farewell, η Bartana επεκτείνει το έργο της, που αναπτύχθηκε επί δεκαετίες, εξερευνώντας και επαναπροσδιορίζοντας τις ομαδικές τελετές και τα κοινωνικά κινήματα που τις περιβάλλουν. Ωστόσο, παρατηρώντας το βίντεο το οποίο προβάλλεται στη διπλανή κεντρική αίθουσα, συνειδητοποιούμε κάτι απόλυτα τραγικό. Πως η νέα αυτή κοινωνία απαρτίζεται επίσης από εκλεκτούς. Τι τραγική ειρωνεία το σχόλιο αυτό να το κάνει μία Ισραηλινή εντός του γερμανικού περιπτέρου, την ώρα που το ισραηλινό περίπτερο φρουρείται λόγω του πολέμου που μαίνεται με την Παλαιστίνη.

Στην κεντρική αίθουσα του περιπτέρου μία τεράστια κατακόρυφη εγκατάσταση σε σχήμα ερειπωμένου σπιτιού δεσπόζει. Με το που εισέρχεσαι σε αυτήν νιώθεις να σε πνίγει η σκόνη. Είναι το μνημείο που έχτισε ο Mondtag για τον παππού του Hasan Aygün, ο οποίος ήρθε στο Δυτικό Βερολίνο από την Κεντρική Ανατολία τη δεκαετία του 1960, έβγαλε τα προς το ζην δουλεύοντας στα εργοστάσια αμιάντου της Eternit και πέθανε ως αποτέλεσμα αυτής της εργασίας από καρκίνο. Ανεβαίνοντας στην εγκατάσταση περνάς από την κρεβατοκάμαρα, την κουζίνα, το μπάνιο, το εργαστήριο. Όλα είναι πνιγμένα στη σκόνη.
Στον τελευταίο όροφο, στο “ξέφωτο” διαδραματίζεται μια περφόρμανς: ένας ηλικιωμένος μετανάστης- εργάτης πεθαίνει. Το νεκρό του σώμα το καθαρίζουν και το τυλίγουν σε ενα σάβανο. Και ακριβως απέναντι προβάλλεται το βίντεο της Bartana με τους εκλεκτούς διασωθέντες. Άλλη μια ειρωνία…

Αίγυπτος: Η ιστορία… αλλιώς

O εξ Αλεξανδρείας Wael Shawky κατάφερε κάτι εξαιρετικά δύσκολο. Δημιούργησε μία ατελείωτη ουρά έξω από το περίπτερο της Αιγύπτου – τη δεύτερη μεγαλύτερη ουρά μετά το Γερμανικό Περίπτερο – και μας παρέσυρε σε μία λυρική παραβολή, αναδιατυπώνοντας τις υπάρχουσες οπτικές γωνίες της ιστορίας και προκαλώντας το κοινό να επανεξετάσει τις αφηγήσεις που κληρονομούμε.

O λόγος για τη μουσική ταινία “Drama 1882”, που γυρίστηκε σε ένα ιστορικό υπαίθριο θέατρο στην Αλεξάνδρεια και συνυφαίνει γεγονότα και φαντασία με μαγευτικές μελωδίες που τραγουδιούνται στα κλασικά αραβικά. Έχοντας ως αφετηρία το έτος 1882 και τη σημαδιακή επανάσταση του Ουραμπί της Αιγύπτου (1879-1882) κατά της αυτοκρατορικής κυριαρχίας, επανατοποθετεί τον αφηγηματικό φακό στη δραματική αλληλουχία των γεγονότων που ξεκίνησε με έναν καβγά σε καφενείο, συνεχίστηκε με ταραχές και κατέληξε σε έναν πλήρους κλίμακας βομβαρδισμό της Αλεξάνδρειας από τις βρετανικές δυνάμεις και στην ιστορική μάχη του Τελ Ελ Κεμπίρ. Το 1882 ήταν το έτος κατά το οποίο η εξέγερση αυτή καταπνίγηκε από τους Βρετανούς, οι οποίοι στη συνέχεια κατείχαν την Αίγυπτο μέχρι το 1956.

Ο κόσμος μέσα στο περίπτερο εξαιρετικά πολύς, γεγονός που δεν σου επέτρεπε να δεις ολόκληρη την ταινία (διάρκειας 45 λεπτών) χωρίς παρεμβολές. Η ατμόσφαιρα ωστόσο, σε αποζημίωνε γιατί ήταν αρκούντως επιβλητική με τις μουσικές και τον οξυδερκή συνδυασμό με διάφορα γλυπτά στοιχεία από τα περίτεχνα σκηνικά της ταινίας. Θα μείνω στον ιδιαίτερα συγκινητικό χάρτη του Καΐρου φτιαγμένο από γυαλί Μουράνο.

Αυστρία: Η λίμνη των Κύκνων σε λούπα και μουσικές “παράνομες” ακτινογραφίες

Ένα από τα πιο συγκινητικά περίπτερα ήταν αυτό της Αυστρίας. Ιθύνων νους η καλλιτέχνιδα Anna Jermoleva που δραπέτευσε από τη Ρωσία ως πολιτική πρόσφυγας το 1989, αναζητώντας ασφάλεια στην Αυστρία. Στο έργο της έχει αποδείξει επανειλημμένως ότι είναι μία οξεία παρατηρητής της ανθρώπινης ζωής, των κοινωνικών συνθηκών και των πολιτικών προϋποθέσεων.

Τρία τα δωμάτια της έκθεσης και ένας υπαίθριος πίσω χώρος. Μια Ουκρανή χορεύτρια μπαλέτου ζεσταίνεται σε… λούπα για τη Λίμνη των Κύκνων (εύστοχη αναπαράσταση της ανάμνηση της καλλιτέχνιδας, όταν εν μέσω πολιτικών ταραχών η σοβιετική τηλεόραση σταματούσε το κανονικό πρόγραμμα προβάλλοντας τη Λίμνη των Κύκνων του Τσαϊκόφσκι σε επανάληψη για μέρες) και δίπλα ένα μεγάλο δωμάτιο είναι γεμάτο με βάζα γεμάτα λουλούδια που χρησιμοποιούνται ως σύμβολα πολιτικής αντίστασης σε όλο τον κόσμο (από την Επανάσταση των Ρόδων στη Γεωργία το 2003 ως του Σαφράν στη Μιανμάρ το 2007 και των Γιασεμί στην Τυνησία το 2010). Η ίδια η Jemoleva προσπαθεί να κοιμηθεί σε έναν σιδηροδρομικό σταθμό σε ένα βίντεο και κάποιοι τηλεφωνικοί θάλαμοι που ανασύρθηκαν κοντά σε έναν αυστριακό καταυλισμό προσφύγων είναι χαραγμένοι με μηνύματα από όλο τον κόσμο που αποπνέουν συναισθηματική εξορία.

Εξόχως συγκινητικό το τρίτο δωμάτιο που ήταν στολισμένο με “μουσικές” ακτινογραφίες. Η ιστορία πίσω από αυτό το γεγονός έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον: στη μεταπολεμική Ρωσία απαγορευόταν οι πολίτες να έχουν στην κατοχή τους δίσκους με ποπ, ροκ και τζαζ μουσική. Κάθε παραβάτης τιμωρούνταν με φυλάκιση. Τότε τεχνικοί ήχου επινόησαν έναν περίεργο τρόπο προκειμένου να “έχουν” μουσική. Αντέγραφαν τα βινύλια σε ακτινογραφίες που είχαν πετάξει τα νοσοκομεία. Μάλιστα το “παρατσούκλι” τους ήταν “παϊδάκια” ή “μουσική σε κόκαλα”.

ΗΠΑ: Xάντρες, ανεβαστική διάθεση και αυτόχθονες

Ευχάριστη έκπληξη το εθνικό περίπτερο των ΗΠΑ που εναρμονίστηκε στην εντέλεια με το θέμα της Μπιενάλε. Ο καλλιτέχνης Τζέφρι Γκίμπσον -μέλος της φυλής Choctaw και ο πρώτος ιθαγενής καλλιτέχνης της Αμερικής που παρουσιάζει το έργο του στο περίπτερο των ΗΠΑ-  κάλυψε όλο το περίπτερο των ΗΠΑ με ζωηρά χρωμάτα υπό τον τίτλο: “Τhe space to place me” -” Ο χώρος στον οποίο θα με τοποθετήσω” προτείνοντας μια τολμηρή γιορτή των ιθαγενών και queer αφηγήσεων, αναμειγνύοντας κείμενο, μοτίβα, χρώματα και ιστορίες μέσα από το χαρακτηριστικό στυλ του. Εκατοντάδες πολύχρωμες – στα χρώματα του κόκκινου και του πορτοκαλί- χάντρες “συνθέτουν” αλλόκοτα γλυπτά και πίνακες που σου φτιάχνουν τη διάθεση.

Την ίδια στιγμή στο εξωτερικό του περιπτέρου, πάνω σε ένα κατακόκκινο γλυπτό, τελούνται τελετές αυτόχθονων των ΗΠΑ, ενώ από αυτές δε λείπουν και σώματα γυμνά.

Κίνα: Το σούπερ μάρκετ της Τέχνης

Το περίπτερο της Κίνας είναι στημένο με λογική σούπερ μάρκετ στην Arsenale υπό τον τίτλο “Άτλας: Αρμονία στην ποικιλομορφία”. Δεκάδες έργα (ιστορικά έργα ζωγραφικής, καθώς και έργα επτά σύγχρονων καλλιτεχνών) είναι παρατεταγμένα σε έναν χώρο τεράστιο, χωρίς κανένα γοητευτικό στοιχείο και χωρίς ορατές συνδέσεις μεταξύ τους.

Και το σχολιάζω αυτό γιατί στη Μπιενάλε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εμπειρίες το πόσο τελικά αυτές οι εθνικές εκπροσωπήσεις αντιπροσωπεύουν μία ολόκληρη χώρα και φέρνουν στην επιφάνεια τη φυσιογνωμία τους.
Η Κίνα, μπορεί να μην κατάφερε να κάνει τη διαφορά σε καλλιτεχνικό επίπεδο, ήταν όμως σαν παρουσία εθνικά…αυθεντική.

Τελικά αξίζει να επισκεφθεί κάποιος την Μπιενάλε;

Ρητορικό το ερώτημα. Εννοείται πως ναι, είτε ασχολείται με τις Τέχνες είτε όχι, γιατί βλέπει μία μικρογραφία του κόσμου μας αυτή τη στιγμή. Η 60ή Μπιενάλε της Βενετίας γεμάτη από αναταραχές και διαμαρτυρίες και με έντονη την οσμή του πολέμου, μας αφήνει αβέβαιους για την ικανότητα της Τέχνης να μας ενώνει σε έναν κόσμο που βρίσκεται σε κρίση. Αυτό άλλωστε πάντα θα παραμένει και θα είναι ένα ανοιχτό ερώτημα.