ΣΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ BRESSON ΣΤΟ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ – ΜΕ ΠΟΣΑ ΚΛΙΚ ΠΙΑΝΕΙΣ ΤΗΝ “ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΣΤΙΓΜΗ”;

Το καλοκαίρι για το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή είναι αφιερωμένο σε μια ιστορία φιλίας, πτυχές της οποίας έχουμε τη δυνατότητα να “ψηλαφίζουμε” μέσα από δύο (+1) παράλληλες φωτογραφικές εκθέσεις.

Οι γεμάτες χιούμορ και ενσυναίσθηση φωτογραφίες του Henri Cartier-Bresson (1908-2004) και τα ευαίσθητα πολιτικά καρέ της συζύγου του, επίσης γνωστής φωτογράφου, Martine Franck (1938-2012) παρουσιάζονται παράλληλα σε δύο εκθέσεις στο Παγκράτι και στην Άνδρο. Έχοντας περιηγηθεί και στις δύο θα λέγαμε ότι αποτελούν must-see για τους λάτρεις της τέχνης της φωτογραφίας.

Η Άνδρος φιλοξενεί την αναδρομική έκθεση της σπουδαίας – αλλά λιγότερο προβεβλημένης – Martine Franck, ενώ το Μουσείο Γουλανδρή στην Αθήνα παρουσιάζει μια φωτογραφική πανδαισία με την υπογραφή του “πατέρα του φωτορεπορτάζ” Henri Cartier-Bresson. Και οι δύο εκθέσεις υλοποιήθηκαν με τη συνεργασία και τη ενεργή συμβολή του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson, οπότε όλα όσα βλέπουμε έχουν πίσω τους επισταμένη έρευνα και γνώση του αντικειμένου.

Όλα ξεκινούν από το γεγονός ότι ο Henri Cartier-Bresson και η σύζυγός του Martine Franck ήταν αγαπημένοι φίλοι του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή. Ο Bresson και η Franck παντρεύτηκαν το 1970. Η τετράδα γνωρίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ‘70, κατά πάσα πιθανότητα μέσω των γονιών της Franck που ήταν μεγάλοι συλλέκτες έργων μοντέρνας τέχνης.

Θυμίζουμε ότι ο Bresson ήταν εκείνος που εγκαινίασε τη νέα πτέρυγα του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο το 1987, επιλέγοντας να παρουσιάσει μια έκθεση 150 φωτογραφιών του. Ταξίδεψε μάλιστα ο ίδιος στη Χώρα της Άνδρου για να επιβλέψει το στήσιμο της έκθεσης.

Αντίστοιχα, η Franck – μια πολιτικοποιημένη φωτογράφος που δυστυχώς δεν έχει προβληθεί αρκετά ώστε να γνωρίζουμε το φάσμα του έργου της – έχει τραβήξει ένα από τα ωραιότερα πορτραίτα της Ελίζας Γουλανδρή, στο Γκστάαντ τον Δεκέμβριο του 1999. Το πορτρέτο – που βλέπουμε στο πλαίσιο της έκθεσης – έχει τραβηχτεί μόλις έξι μήνες πριν τον θάνατο της Γουλανδρή τον Ιούλιο του 2000.

Επιθυμώντας να δώσει μια συνέχεια στην φιλία που ένωνε επί σχεδόν είκοσι χρόνια την Martine, την Ελίζα, τον Henri και τον Βασίλη, το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή συνεργάστηκε με το Ίδρυμα Henri Cartier-Bresson για αυτό το διπλό, παράλληλο αφιέρωμα.

“Μια φωτογραφία δεν είναι απαραίτητα ψέμα, αλλά ούτε και η αλήθεια. Είναι περισσότερο μια φευγαλέα, υποκειμενική εντύπωση. Αυτό που μου αρέσει περισσότερο στη φωτογραφία είναι η στιγμή που δεν μπορείς να προβλέψεις: πρέπει να είσαι συνεχώς σε επιφυλακή γι’ αυτήν, έτοιμος να υποδεχτείς το απροσδόκητο” είχε πει η Franck.

“Παρατηρώ. Δεν επιδιώκω να γίνομαι αρεστός. Το μόνο που μ’ ενδιαφέρει στη φωτογραφία, είναι αυτή η πλευρά της αμεσότητας. Να είσαι εκεί, παρών: Μπαμ!” Μικρή σημασία έχει το γεγονός, αφού κάθε γεγονός έχει την αξία του” έλεγε ο Bresson, που από πάντα ήθελε να γίνει ζωγράφος και όχι φωτογράφος.

Δεν αποχωριζόταν ποτέ τη μηχανή του. Η Leica ήταν το σημειωματάριό του -όπως την αποκαλούσε – και τον συνόδευε όπου κι αν πήγαινε. Μαζί του είχε πάντα και ένα μικρό μπλοκ για σκίτσα. Για τον Bresson η φωτογραφική μηχανή είχε ένα είδος κοινωνικής εμπλοκής. Στο μυαλό του, η φωτογραφία παρείχε ένα μέσο, σε μια όλο και πιο συνθετική εποχή, για τη διατήρηση του πραγματικού και ανθρώπινου κόσμου. Αυτά τα ολίγα γνωρίζαμε πριν από την ξενάγηση.

Παρούσα στα εγκαίνια των εκθέσεων στην Άνδρο και στο Παγκράτι η Υπεύθυνη Συλλογών Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson στο Παρίσι, Aude Raimbault, που ανέλαβε να μας εξηγήσει τα φωτογραφικά ντοκουμέντα του ζευγαριού, ενώ η εξαιρετική όπως πάντα Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή μας μίλησε για τις περιπέτειες του Bresson επί ελληνικού εδάφους.

“Η αποφασιστική στιγμή” του Henri Cartier-Bresson

Για τον Bresson, η ανθρώπινη ζωή είναι μια επισφαλής πράξη εξισορρόπησης μεταξύ δύο κόσμων: του εσωτερικού και του εξωτερικού. Και οι φωτογραφίες του, όπως έλεγε, είναι στιγμιαία σκίτσα αυτής της πράξης, ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο.

Και γιατί ασπρόμαυρη; “Έγχρωμη φωτογραφία; Είναι κάτι που δεν χωνεύεται, είναι η άρνηση όλων των τρισδιάστατων αξιών της φωτογραφίας” είχε πει ο Bresson. Απεχθανόταν τον τεχνητό φωτισμό, συμπεριλαμβανομένου του φλας, δεν χρησιμοποιούσε ποτέ ευρυγώνιο φακό και δεν κρόπαρε ποτέ τις εκτυπώσεις του. Άφηνε αυτό το “έγκλημα” στους διαφημιστές και τους εκδότες.

Μπαίνοντας στη φωτογραφική έκθεση στο Μουσείο Γουλανδρή στην Αθήνα ερχόμαστε σε επαφή με εικόνες οικείες, γεμάτες χιούμορ και ανατροπές.

Το συγκεκριμένο αφιέρωμα αποτελείται από δύο ξεχωριστές θεματικές ενότητες. Προς τα αριστερά τοποθετήθηκαν οι φωτογραφίες με τίτλο “Ελλάδα” τις οποίες τράβηξε κατά τη διάρκεια των τριών ταξιδιών που πραγματοποίησε στη χώρα μας.

Οι φωτογραφίες στους χώρους προς τα δεξιά είναι “αφιερωμένες” στο μνημειώδες λεύκωμα του Bresson με τίτλο “Η αποφασιστική στιγμή” (Images à la sauvette). Έχει χαρακτηριστεί από τον Robert Capa ως η “Βίβλος των φωτογράφων” και εκδόθηκε το 1952 από τον Tériade (Στρατής Ελευθεριάδης) και τον αμερικανικό εκδοτικό οίκο Simon & Schuster.

Στους χώρους της έκθεσης είδαμε 76 από τις συνολικά 126 φωτογραφίες που περιλαμβάνονται στο λεύκωμα, μαζί με πολλά αρχειακά τεκμήρια, και μεταφέρουν τον επισκέπτη στις κρίσιμες δεκαετίες της ζωής του Cartier-Bresson 1932-1952.

Κάθε στάση μας μπροστά από μία φωτογραφία ανοίγει ένα σύμπαν από συμπαραδηλούμενα. Μια έκθεση που θέλει χρόνο και γνώσεις για να αδράξεις την ατμόσφαιρά της.

Bresson – Επιθυμούσε να παραμείνει σιωπηλός, αθέατος μάρτυρας

Ο Bresson γεννήθηκε στο Σαντελού-αν-Μπρι και πήγε σχολείο σε ένα χωριό όχι μακριά από το Παρίσι. Ο πατέρας του ήταν ευκατάστατος παραγωγός κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, του οποίου οι κλωστές δεν έλειπαν από κανένα γαλλικό σετ ραπτικής. Από τη μεριά της μητέρας του καταγόταν από έμπορους βαμβακιού και γαιοκτήμονες της Νορμανδίας. Στον ελεύθερό του χρόνο, σκίτσαρε – είπαμε ήθελε να γίνει ζωγράφος.

Το 1927-28 σπούδασε στο Παρίσι με τον André Lhote, καλλιτέχνη και κριτικό που συνδέθηκε με το κυβιστικό κίνημα. Ο Lhote του ενίσχυσε το ενδιαφέρον για τη ζωγραφική, που αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για την εκπαίδευση της όρασής του. Το 1929 ο Bresson πήγε στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, όπου σπούδασε λογοτεχνία και ζωγραφική.

Ως παιδί, είχε μυηθεί στα μυστήρια της απλής φωτογραφικής μηχανής “Brownie”. Tο 1930, ήρθε σε επαφή με το έργο δύο σημαντικών φωτογράφων του 20ού αιώνα, του Eugène Atget και του Man Ray. Η φορητότητα μιας μικρής φωτογραφικής μηχανής και η ευκολία με την οποία μπορούσε κανείς να καταγράψει στιγμιαίες εντυπώσεις τον έκανε να ερωτευτεί την πρώτη του Leica 35 mm. Η χρήση αυτού του τύπου φωτογραφικής μηχανής ήταν ιδιαίτερα σημαντική για τον Bresson. Δεν προσφερόταν μόνο για αυθορμητισμό αλλά και για ανωνυμία. Ο Bresson επιθυμούσε τόσο πολύ να παραμείνει σιωπηλός, και μάλιστα αθέατος μάρτυρας, ώστε κάλυπτε τα φωτεινά χρωμιωμένα μέρη της μηχανής του με μαύρη ταινία για να τα κάνει λιγότερο ορατά, ενώ μερικές φορές έκρυβε τη μηχανή κάτω από ένα μαντήλι.

Σε περισσότερα από 40 χρόνια ως φωτογράφος, ο Bresson περιπλανήθηκε συνεχώς σε όλο τον κόσμο. Δεν υπήρχε τίποτα καταναγκαστικό στα ταξίδια του και εξέφραζε ρητά την επιθυμία να κινείται αργά, να “ζει με τους κατάλληλους όρους” σε κάθε χώρα, να παίρνει το χρόνο του, έτσι ώστε να βυθίζεται πλήρως στο περιβάλλον. Ήταν ένας άνθρωπος που βασανιζόταν ανάμεσα σε μια προσωπική ερμηνεία του εσωτερικού κόσμου του και σε μια πιο παρατηρητική προσέγγιση του εξωτερικού κόσμου. Η έκθεση στο Γουλανδρή ταξίδεψε κι εμάς σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία, η Ισπανία, το Μεξικό, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ινδία, η Κίνα, η Ινδονησία και η Βιρμανία.

Ταξιδεύει και φωτογραφίζει τον κόσμο – Η σχέση με τον μέντορά του, Tériade

Ο Bresson και ο Tériade – όπως μαθαίνουμε στο πλαίσιο της ξενάγησης – συναντήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ‘30, όταν ο Henri αρχίζει να αναπτύσσει το φωτογραφικό του στυλ. Μεταξύ τους δημιουργήθηκε μια ισχυρή φιλική σχέση. O διάσημος διευθυντής εκδόσεων τέχνης Tériade επηρέασε και ενέπνευσε τον Bresson, ήταν μάλιστα εκείνος που στην καθοριστική στιγμή της ζωής του Bresson του είπε “σταμάτα να φωτογραφίσεις, τα έχεις πει όλα, επέστρεψε στη ζωγραφική” και έτσι έκανε.

Σημαντικό σταθμός στην καλλιτεχνική πορεία του Bresson ήταν και η μεγάλη έκθεση που του αφιέρωσε το MοMA, αν και οι επιμελητές αυτής της έκθεσης πίστευαν ότι έχει… πεθάνει και του ετοίμαζαν μεταθανάτιο αναδρομικό αφιέρωμα, παρότι δεν είχε ούτε καν κλείσει τα 40.

Το ταξίδι στην Ευρώπη περνάει από την Ισπανία, την Ιταλία. Βλέπουμε εμβληματικές φωτογραφίες από το Μεξικό, όπου πηγαίνει το 1934, σε εθνογραφική αποστολή. Κατόπιν στο Λονδίνο – όπου παντρεύεται την πρώτη του σύζυγο.

Ο ενθουσιασμός του για τον κινηματογράφο ικανοποιήθηκε περαιτέρω όταν, από το 1936 έως το 1939, εργάστηκε ως βοηθός του σκηνοθέτη Ζαν Ρενουάρ στην παραγωγή των ταινιών “Une Partie de campagne” (Μια μέρα στην εξοχή) και “La Règle du jeu” (Οι κανόνες του παιχνιδιού). Ως φωτογράφος, ένιωθε πάντα συνδεδεμένος με τις σπουδαίες ταινίες που είδε ως νέος. Τον δίδαξαν, όπως είχε πει, να επιλέγει με ακρίβεια την εκφραστική στιγμή, την αποκαλυπτική οπτική γωνία. Η σημασία που έδινε στις διαδοχικές εικόνες στη φωτογραφία μπορεί να αποδοθεί στην ενασχόλησή του με τον κινηματογράφο.

Το 1940, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Bresson αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς. Δραπέτευσε το 1943 και συμμετείχε τον επόμενο χρόνο σε μια γαλλική μυστική φωτογραφική ομάδα που είχε αναλάβει να καταγράψει τη γερμανική κατοχή και υποχώρηση. Φωτογραφίζει το Παρίσι και το Μόναχο και την απελευθέρωση των στρατοπέδων το ’45. Στην επιστροφή του στις Ηνωμένες Πολιτείες το ’46 -’47 για να προετοιμάσει την μεγάλη αναδρομική του έκθεση, δρομολογεί τη δημιουργία του πρακτορείου Magnum, κάτι που θα αλλάξει όλη του τη ζωή.

Στα τέλη του 48 και ενώ βρίσκεται στην Ινδία (έχει φωτογραφίσει την κηδεία του Γκάντι) το Life του ζητάει να πάει στην Κίνα για να φωτογραφίσει τις τελευταίες ημέρες του Κουομιντάνγκ. Μετά τη στάση του στην Ινδονησία και κατά την επιστροφή του το ‘50 ετοιμάζει μαζί με τον Tériade, το θρυλικό λεύκωμα “Η αποφασιστική στιγμή”.

Ο Cartier-Bresson οργώνει και ερωτεύεται την Ελλάδα

Συνεχίζουμε την επίσκεψή μας στην έκθεση με την ενότητα “Ελλάδα” και τις φωτογραφίες που τράβηξε ο Bresson κατά τη διάρκεια των τριών ταξιδιών που πραγματοποίησε το 1937, το 1953 και το 1961 στη χώρα μας.  Πάτησε το πόδι του για πρώτη φορά σε ελληνικό έδαφος τον Ιούνιο του 1937 σε ηλικία 29 ετών, μαζί με την πρώτη σύζυγό του, Ratna Mohini.

Εδώ φωτογραφίζει τη γιορτή του Κλήδονα στις 24 Ιουνίου, συνεχίζει στις Σπέτσες, την Ύδρα, την Αθήνα, τις Μυκήνες, τους Δελφούς και τα Μέγαρα. Μάλιστα η φωτογραφία των Μεγάρων είναι σημαντική γιατί θα είναι μέρος μιας επιλογής που θα κάνει ο φωτογράφος για τη μεγάλη αναδρομική έκθεση του ΜοΜΑ το 1947.

Η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau μας εξηγεί: “Ο Tériade φέρνει τον Bresson σε επαφή με ανθρώπους που θα του δείξουν τη χώρα μας. Ένας από αυτούς είναι ο Γιάννης Τσαρούχης που θα τον ξεναγήσει με πολύ μεγάλη γενναιοδωρία. Θα τον πάει σε ταβέρνες, θα τον πάει στο θέατρο της Δώρας Στράτου και βέβαια θα του δώσει και μερικά μαθήματα σχεδίου. Σε βαθμό που σε μια συνέντευξη του ‘87 ο Bresson σε ένα ελληνικό περιοδικό θα πει ότι ο Τσαρούχης ήταν από αυτούς που του έμαθε να ζωγραφίζει Ο Τσαρούχης θα τον συστήσει σε μεγάλες προσωπικότητες της Ελλάδας, μεταξύ άλλων τον Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα (τον φωτογραφίζει στο ατελιέ του το 1953), τον Σωτήρη Σπαθάρη και τον ποιητή μας Οδυσσέα Ελύτη. Θα έλεγε πάντα ότι ήταν φωτογράφος του πεζοδρομίου, με την έννοια ότι περπατούσε χιλιόμετρα ολόκληρα όλη μέρα και την Αθήνα τη διέσχισε σε όλες τις κατευθύνσεις. Ίσως χάρη στον Τσαρούχη βρέθηκε σε όλες τις γειτονιές, μεταξύ αυτών και ο Κεραμεικός.”

Η εμβληματική φωτογραφία με τις ηλικιωμένες που περπατούν κάτω από δύο αρχαιοελληνικές γυναικείες φιγούρες έχει και τη δική του υποσημείωση. Για αυτή τη φωτογραφία θα γράψει ότι κατά πάσα πιθανότητα “και στην αρχαιότητα η διαφορά μεταξύ του ιδανικού γλυπτού και των γυναικών εκείνης της εποχής ήταν το ίδιο εντυπωσιακή όσο σήμερα.”

Ο Τσαρούχης τον πάει στις ταβέρνες όπου εντυπωσιάζεται πάρα πολύ με το ζεϊμπέκικο και φωτογραφίζει τη μοναχικότητα του χορευτή. Ενδιαφέρουσα και η βόλτα του στους αρχαιολογικούς χώρους. Θα πάει πολλές φορές στην Επίδαυρο, στους Δελφούς, στις Μυκήνες, στο Άργος, όπου θα φωτογραφήσει αρκετούς αρχαιολόγους την ώρα που δουλεύουν. Στην Ολυμπία φωτογραφίζει μία σύνθεση με τουρίστριες στο βάθος, που έχουν κάτσει στον ίσκιο να ξεκουραστούν, αλλά μπροστά βλέπουμε τις γυναίκες της περιοχής που έχουν ξαπλώσει γιατί δουλεύουν στα χωράφια.

Στη Σίφνο τραβάει την πιο γνωστή ίσως φωτογραφία του για την Ελλάδα. Η οποία χρειάστηκε πολύ χρόνο, γιατί ενώ είχε σκεφτεί τη βασική σύνθεση, μετά περίμενε αυτό το τυχαίο που θα συμβεί, και που θα την κάνει τόσο εμβληματική. Ένα κορίτσι πέρασε τρέχοντας και δημιούργησε την ιδανική στιγμή!

Ο Τσαρούχης τον πείθει αν καθυστερήσει την αποχώρησή του από την Ελλάδα και να μείνει για τη μεγάλη παράσταση που θα δοθεί στην Επίδαυρο στις 6 Αυγούστου του 1961 όπου η Μαρία Κάλλας αποθεώθηκε στο ρόλο της Μήδειας, στην όπερα του Λουίτζι Κερουμπίνι. Ο Τσαρούχης, έχει σχεδιάσει τα σκηνικά και τα κοστούμια και βλέπουμε τη φωτογραφία του στην έκθεση.

Στα πιο πρακτικά… θυμίζουμε ότι το χρονολόγιο στην είσοδο της έκθεσης είναι όπως πάντα εξαιρετικά χρήσιμο για την κατανόηση των σταθμών και της πορείας του Bresson στο “ταξίδι” που λέγεται φωτογραφία. Προτείνουμε μια στάση για προσεκτική ανάγνωση πρώτα σε αυτό.

Σε κατατοπιστικό βίντεο που προβάλλεται για την ενότητα “Ελλάδα”, βλέπουμε τους σταθμούς του φωτογράφου επί ελληνικού εδάφους, σε μία εποχή εξαιρετικά δύσκολη για τις ταξιδιωτικές μετακινήσεις, σε κακοτράχαλα μέρη της ελληνικής επαρχίας.

Τέλος, ξεναγήσεις για το κοινό θα πραγματοποιούνται καθ’ όλη τη διάρκεια του αφιερώματος ενώ μια ειδικά σχεδιασμένη διαδραστική ξενάγηση με τίτλο «Φωτο-βόλτα στο Παγκράτι» θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 5 και 12 Ιουλίου, όπως επίσης και κάθε Παρασκευή από 30 Αυγούστου. Ομαδικές ή ιδιωτικές ξεναγήσεις λαμβάνουν χώρα κατόπιν συνεννόησης ενώ εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά έχουν προγραμματιστεί για τον Σεπτέμβριο.

Οι εκθέσεις συνοδεύονται από αναλυτικό κατάλογο με κείμενα των τριών επιμελητών, του Διευθυντή του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson Clément Chéroux, της Υπεύθυνης Συλλογών του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson Aude Raimbault και της Υπεύθυνης Συλλογής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή Μαρίας Κουτσομάλλη-Moreau.

Παράλληλα στην Άνδρο η έκθεση της Martine Franck

Εγκαίνια και για την αναδρομική έκθεση της Martine Franck “Κοιτάζοντας τους άλλους”, που διοργανώνει το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο, με τίτλο “Κοιτάζοντας τους άλλους”. Περιλαμβάνει περίπου 150 φωτογραφίες της καθώς και σημαντικό αρχειακό υλικό, δίνοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες να παρακολουθήσουν όλη την εξέλιξη της καλλιτεχνικής της πορείας από τα πρώτα της βήματα το 1963 έως τον θάνατό της το 2012.