ΣΤΗΝ “ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΣΚΥΛΟΥ” ΕΙΔΑΜΕ ΤΟΝ ΑΡΗ ΣΕΡΒΕΤΑΛΗ ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΟ

Θερβάντες, Μπέκετ, Ντοστογιέφσκι, Αριστοφάνης, Μπουλγκάκοφ: αν κάποιος παρατηρήσει προσεκτικά την κοινή θεατρική πορεία της Έφης Μπίρμπα και του Άρη Σερβετάλη θα διαπιστώσει πως έλκονται από έργα που τα διατρέχει μία κοινή θεματολογία: όλα μιλούν για πολύ πυρηνικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης με τρόπο στρεβλό και ιδιαίτερο.

Τώρα επελεξαν την “Καρδιά ενός σκύλου” του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, μια συναρπαστική εξερεύνηση της ανθρώπινης φύσης, των κοινωνικών αξιών και των επιπτώσεων των επιστημονικών πειραμάτων. Πράγματι, ως προειδοποιητικό παραμύθι για τη διαφύλαξη της ατομικότητάς μας, το έργο αυτό ταιριάζει απόλυτα με τη θεματολογία των έργων που γοητεύει το καλλιτεχνικό αυτό δίδυμο.

Η “Καρδιά ενός σκύλου” γράφτηκε το 1925, αλλά δε δημοσιεύτηκε στη Σοβιετική Ένωση μέχρι το 1987, επειδή αποτέλεσε προϊόν λογοκρισίας. Η ιστορία του περιστρέφεται γύρω από τον καθηγητή Πρεομπραζένσκι που μαζί με τον βοηθό του, δόκτορα Μπρομεντάλ, επιχειρούν ένα τολμηρό ιατρικό πείραμα. Μεταμοσχεύουν την υπόφυση και τους όρχεις ενός νεκρού άνδρα σε έναν αδέσποτο σκύλο ονόματι Σάρικ με τη φιλοδοξία να δημιουργήσουν ένα νέο μοντέλο ανθρώπου. Το πείραμα δεν έχει την αναμενόμενη έκβαση, καθώς ο σκύλος Σάρικ μοιάζει μεν με άνθρωπο, όμως σταδιακά διαλύει τη γαλήνη της καθημερινότητας και θέτει σε κίνδυνο την κοινωνική θέση και την επιστημονική υπόσταση του δημιουργού του.

Το στοιχείο της μεταμόρφωσης αποτελεί το κομβικό σημείο του πριν και του μετά της ιστορίας. Η μεταμόρφωση του Σάρικ από έναν απλό σκύλο σ’ ένα ακατέργαστο, ειλικρινές ανθρώπινο υβρίδιο δείχνει αφενός μεν την επίδραση του περιβάλλοντος στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του ανθρώπου, αφετέρου δε αναδεικνύει έξοχα τον παραλογισμό της βίαιης αλλαγής της ανθρώπινης φύσης και αποκαλύπτει τους κινδύνους της απόλυτης συμμόρφωσης του ανθρώπου στις κοινωνικές επιταγές.

Η ματιά της Έφης Μπίρμπα

Η Έφη Μπίρμπα στέκεται με τη δική της στοχαστική ματιά απέναντι σε αυτήν την άγρια, ταραχώδη και κωμικά υπερρεαλιστική σάτιρα που αποτελεί αιχμηρό κοινωνικό σχόλιο για την ανθρώπινη φύση. Κοιτά διηθητικά τους χαρακτήρες της, προσπαθεί να “βουτήξει” μέσα τους και να ανασύρει στην επιφάνεια την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ταυτότητας, της ηθικής και του διαρκούς αγώνα για ατομική ελευθερία σε έναν κόσμο που, προτάσσοντας κανόνες και ιδεολογίες, ορίζεται από μία αγελαία αισθητική.

Ο τρόπος που σκηνοθετεί είναι βαθιά ιδιοσυγκρασιακός. Μαζί με τον Α. Σερβετάλη επιλέγουν και μεγεθύνουν πτυχές και νοήματα που αφορούν τη σκέψη και την κοσμοθεωρία τους και εν συνεχεία η ίδια η Ε. Μπίρμπα τα εμποτίζει επί σκηνής με ξεχωριστή εικαστικότητα και σωματικότητα. Κάποιος θα μπορούσε να τους προσάψει πως οι δουλειές τους μοιάζουν η μία με την άλλη και πως κάθε φορά αλλάζει απλώς ο μανδύας τους. Κάποιος πιο προσεκτικός ωστόσο, θα σχολίαζε πως οι δυο τους ακολουθούν μία πορεία που αποκτά ολοένα και μεγαλύτερο βάθος και εξελίσσεται διαρκώς με σταθερό ρυθμό.

Στην “Καρδιά του Σκύλου” δεν την απασχολεί τόσο η πολιτική χροιά του έργου, που διαδραματίζεται στη μετεπαναστατική Μόσχα και αποτυπώνει την ταραχώδη ατμόσφαιρα της εποχής, όσο η φιλοσοφική. Το πολιτικό στοιχείο το χρησιμοποιεί απλώς ως υπαινικτικό φόντο -χαρακτηριστική η απεύθυνση του Σάρικ στον Καθηγητή ως πατερούλη, το προσωνύμιο δηλαδή του Ιωσήφ Στάλιν. Άλλωστε και ο ίδιος ο Μπουλγκάκοφ μέσω της σάτιρας διακωμωδεί το σοβιετικό σύστημα και τις προσπάθειές του να δημιουργήσει έναν νέο σοσιαλιστή άνθρωπο, ενώ παράλληλα ασκεί κριτική στην επιστημονική ύβρη και στα ηθικά όρια του πειραματισμού.

Η μεταμόρφωση, το πριν και το μετά της, βρίσκεται στον πυρήνα αυτής της δουλειάς. Γι΄αυτό και το υπέροχο μπαρόκ σκηνικό σύμπαν που η Έφη Μπίρμπα δημιούργησε είναι διχοτομημένο. Είναι από τη μία η λαμπερή και τακτοποιημένη “επιστημονική” πλευρά του γιατρού σε μπλε απόχρωση και ένα πάτωμα λουστρινένιο και από την άλλη η πιο άναρχη και ατημέλητη πλευρά του σκύλου σε πολύ πιο γήινα χρώματα με ένα πάτωμα στα χρώματα της σημύδας. Στο πίσω μέρος της σκηνής προβάλλεται το χειρουργείο μεταμόρφωσης του “Σκύλου” και εν συνεχεία κοντινά πλάνα του, σαν κάποιος να έχει αποκτήσει πια τον απόλυτο έλεγχό του.

Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της παράστασης υπάρχει μία κλασική μουσική υπόκρουση. Η μαγευτική φωνή της Μαρία Κάλλας στην “Υπνοβάτιδα” του Μπελίνι, το εκπληκτικό “Θλιμμένο Βαλς” (Valse Triste) του Σιμπέλιους, το ρομαντικό “The Consolations” του Λιστ, και μία ατμοσφαιρική άρια από τα “Κατά Ματθαίον Πάθη” του Μπαχ δένουν αρμονικά με τα όσα διαδραματίζονται επί σκηνής και δημιουργούν μία υποβλητική ατμόσφαιρα και ένα απόκοσμο τοπίο που μοιάζει να περιγράφει όχι μόνο για το σήμερα, αλλά και -δυστυχώς- και το μέλλον.

Οι ερμηνείες

Ο Άρης Σερβετάλης υποδύεται τον σκύλο Σάρικ καταθέτοντας άλλη μία έξοχη σωματική ερμηνεία. Σταδιακά μεταμορφώνεται σε ένα τερατώδες ον και στο πρόσωπο του αντικατοπτρίζονται οι πιο ωμές πτυχές της ανθρωπότητας, αλλά και η ηθική ασάφεια που περιβάλλει την επιστημονική πρόοδο. Η χοντροκομμένη συμπεριφορά του καταδεικνύει τη διάβρωση των ηθικών αξιών σε μια κοινωνία που καθοδηγείται από το πολιτικό δόγμα και επιθυμεί τη δημιουργία “σκύλων”. Καθόλου τυχαία η επιλογή του σκύλου σαν ζώο πειραματόζωο: αποτελεί τον καλύτερο φίλο του ανθρώπου, όμως αρέσκεται να ζει σε αγέλες σε μία ημιάγρια κατάσταση.

Ο Αντώνης Μυριαγκός ήταν εξαιρετικός στον ρόλο του καθηγητή Πρεομπραζένσκι που προσπαθεί να δημιουργήσει έναν άλλο, πιο εξελιγμένο και καλύτερο άνθρωπο. “Η γενναιοδωρία φέρνει την εμπιστοσύνη, πέφτουν οι άμυνες και υπάρχει χώρος διαχείρισης”  λέει χαρακτηριστικά όταν σώζει τον Σάρικ από τον δρόμο και την ασιτία. Όλα, όμως, δείχνουν να καταρρέουν μέσα του όταν ρωτά τον Μιχάλη Θεοφάνους, τον βοηθό του “Τι είναι αυτό που έχουμε μπροστά μας σ’ αυτό το πείραμα;” και εκείνος του απαντά “ένας άνθρωπος με καρδιά σκύλου”.

Η χημεία Μυριαγκού- Σερβετάλη είναι γοητευτική. Και οι δύο είναι ηθοποιοί που έχουν άρτια εξασκημένα τα κινησιολογικά τους μέσα και εδώ, υπό την επιμέλεια κίνησης του Μιχάλη Θεοφάνους, κάνουν “θαύματα”.  Η μεταξύ τους σύγκρουση αντικατοπτρίζει την πάλη ανάμεσα στη διάνοια και το ένστικτο, τη λογική και την παρόρμηση. Μέσω του χαρακτήρα του Σάρικ, ο Μπουλγκάκοφ εκθέτει τις εγγενείς αντιφάσεις της ανθρώπινης φύσης και την ευθραυστότητα των κοινωνικών κανόνων μπροστά στις αρχέγονες ορμές.

Το μόνο που μένει ατόφιο και καθαρό είναι η Καρδιά του Σκύλου. Αυτή δεν μπορεί να “μεταμορφωθεί” και αυτή η διαπίστωση είναι που τελικά κάνει τον Καθηγητή να συνειδητοποιήσει το λάθος του και να αναλάβει την ευθύνη του. Τόσο καιρό δεν είχε συμβάλλει σε μία μεταμόρφωση, αλλά σε μια παραμόρφωση.

Θολές, αμήχανες, μάλλον και σκηνοθετικά ενεές οι γυναικείες ερμηνείες (Ηλέκτρα Νικολούζου, Χαρά-Μάτα Γιαννάτου, Αλεξάνδρα Καζάζου) που περισσότερο παρέπεμπαν στον χορό που είχαμε απολαύσει στα “Βατράχια” το καλοκαίρι που μας πέρασε, παρά στο έργο του Μπουλγκάκοφ.

Συμπέρασμα

Η Έφη Μπίρμπα με όπλο τις υψηλού επιπέδου ερμηνείες του δίδυμου Σερβετάλη – Μυριαγκού- σκηνοθετεί με τον μοναδικό ιδιοσυγκρασιακό της ύφος μια εμβυθιστική παράσταση “εκθέτοντας” τους μηχανισμούς της εξουσίας και την αγελαία αισθητική που προτάσσουν, ενώ ταυτόχρονα καταδύεται στον ανθρώπινο πυρήνα που προσπαθεί να διαφυλάξει με κάθε τρόπο την ατομικότητα και ταυτότητά του.