ΤΑ ΚΑΠΡΙΤΣΙΑ ΤΟΥ ΓΚΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΣΑΓΗΝΗ ΤΟΥ ΑΛΛΟΚΟΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ

Στην Εθνική Πινακοθήκη φιλοξενούνται δύο αλληλένδετες εκθέσεις που εξερευνούν τη σχέση της Τέχνης με το αλλόκοτο και το γκροτέσκο. Από τη μία πλευρά, παρουσιάζεται η σειρά χαρακτικών “Los Caprichos” του Francisco Goya, ενώ από την άλλη, η έκθεση “Η σαγήνη του αλλόκοτου” αντλεί έμπνευση από τα έργα του Γκόγια, συγκεντρώνοντας δημιουργίες από τις μόνιμες συλλογές που κινούνται γύρω από την προβληματική που θέτει ο Γκόγια στα χαρακτικά του: το αλλόκοτο, το υβριδικό και το γκροτέσκο.

Στον πίσω χώρο των περιοδικών εκθέσεων της Εθνικής Πινακοθήκης, σε ειδικά σχεδιασμένες βιτρίνες με χαμηλό φωτισμό, εκτίθενται τα 80 χαρακτικά της σειράς “Los Caprichos”, μια συλλογή που αποτελεί σημείο καμπής στην καλλιτεχνική πορεία του Francisco Goya. Δημιουργημένα το 1797-1798 και δημοσιευμένα το 1799, τα έργα αυτά ξεχωρίζουν ως η πρώτη χαρακτική σειρά του καλλιτέχνη και η μόνη που δημοσιοποιήθηκε όσο εκείνος ήταν εν ζωή.

 

Τα χαρακτικά συνοδεύονται από φωτογραφίες των προπαρασκευαστικών σχεδίων του Goya. Η παρουσίαση αυτή δημιουργεί μια ιδιαίτερα ατμοσφαιρική εμπειρία, που επιτρέπει στον επισκέπτη να ανακαλύψει τις σκοτεινές και επαναστατικές πτυχές της τέχνης του Ισπανού δημιουργού. Κάθε χαρακτικό συνιστά μια ιστορία, ένα παράθυρο στον κόσμο του Goya και στις σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης.

Οι τίτλοι των χαρακτικών του Goya: Αποκαλυπτικοί, ευφάνταστοι και σουρεαλιστικοί

Οι τίτλοι που δίνει ο Francisco Goya στα χαρακτικά της σειράς δεν είναι απλώς περιγραφικοί, αλλά αποτελούν κλειδί για την ερμηνεία των έργων του. Συχνά, είναι τίτλοι που σκιαγραφούν σκέψεις, εκφράζουν κοινωνική κριτική ή φλερτάρουν με τον σουρεαλισμό, δημιουργώντας μια εντυπωσιακή αλληλεπίδραση μεταξύ εικόνας και κειμένου.

Για παράδειγμα, ο τίτλος “Λένε το ναι και δίνουν το χέρι στον πρώτο τυχόντα” συνοδεύει μια εικόνα που απεικονίζει έναν γάμο στα… τυφλά. Οι νύφες, καθοδηγούμενες από τους γονείς τους, στολίζονται και μασκαρεύονται για να παντρευτούν έναν οποιονδήποτε που θα πέσει στην παγίδα τους. Ο τίτλος αυτός, γεμάτος ειρωνεία, φέρνει στο φως τις κοινωνικές συμβάσεις και τις παραδοξότητες της εποχής, ενώ παράλληλα θυμίζει τη δομή μιας αφήγησης σε κόμικ, όπου η εικόνα και ο τίτλος συνεργάζονται για να μεταδώσουν το μήνυμα.

Ένας κόσμος σκοτεινός και συναρπαστικός

Ο Goya, μέσα από τα χαρακτικά του, μας μεταφέρει σε έναν σκοτεινό κόσμο γεμάτο μαγεία, ονειρικούς εφιάλτες, ζωομορφισμούς και σκηνές καθημερινότητας. Οι παραμορφώσεις, οι αποκρουστικοί μορφασμοί και οι ζωομορφικές φιγούρες δεν είναι απλώς εικαστικές επιλογές, αλλά σύμβολα των ψυχικών παθών και των κοινωνικών δεινών που ήθελε να καυτηριάσει.

Η δύναμη της τέχνης του έγκειται ακριβώς στην ικανότητά του να παντρεύει το ρεαλιστικό με το φανταστικό. Μέσα από τους τίτλους και τις εικόνες του, προσκαλεί τον θεατή να δει πέρα από την επιφάνεια, να προβληματιστεί και να ανακαλύψει τις διαχρονικές αλήθειες που κρύβονται πίσω από τα κακώς κείμενα της κοινωνίας.

Η έννοια των “Caprichos” και η επαναστατική ελευθερία του Goya

Ο Francisco Goya χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο “Caprichos” για να εκφράσει την έννοια της ελεύθερης καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπου η φαντασία κυριαρχεί και γίνεται όχημα για την ανάδειξη της δεξιοτεχνίας του. Με αυτή τη σειρά χαρακτικών, ο Goya απομακρύνεται από τις αυστηρές επιταγές της Ισπανικής Αυλής και τις απαιτήσεις των δημόσιων παραγγελιών, επιλέγοντας έναν πιο προσωπικό και επαναστατικό δρόμο.

Επηρεασμένος από τα ιδανικά του Διαφωτισμού, ο Goya χρησιμοποιεί τα “Caprichos” για να κριτικάρει τις σκοτεινές πτυχές της κοινωνίας του: τη δεισιδαιμονία, τη φτώχεια, τη διαφθορά και τη ματαιοδοξία. Πρόκειται για μια καλλιτεχνική αποδέσμευση από τη μεσαιωνική σκέψη και τις κατηγοριοποιήσεις της, η οποία υποδέχεται την ουμανιστική κουλτούρα της Αναγέννησης και την κριτική σκέψη.

Η σειρά αυτή, όπως και ολόκληρο το έργο του Goya, ενσωματώνει την επίδραση του καρναβαλικού πνεύματος: της μάσκας, της μεταμόρφωσης και της ανατροπής της κατεστημένης ισορροπίας. Αυτό το πνεύμα δεν είναι μόνο μια τεχνική ή αισθητική επιλογή, αλλά μια αναγεννητική ορμή που απελευθερώνει την τέχνη του Goya. Αυτή η ελευθερία και η καινοτομία φτάνουν στο απόγειό τους με τη δημιουργία των Μαύρων Πινάκων, των τελευταίων έργων του καλλιτέχνη, όπου η δραματικότητα και η εσωτερική ένταση ξεπερνούν κάθε προηγούμενο.

Τα  “Los Caprichos” είναι μια τομή στην ιστορία της τέχνης, καθώς συνδυάζουν την τεχνική δεξιοτεχνία με την προσωπική έκφραση και την κοινωνική κριτική. Ο Goya ανατρέπει τους κανόνες της εποχής του, δημιουργώντας μια τέχνη διαχρονική, που αγγίζει την ανθρώπινη ψυχή με όλη την πολυπλοκότητά της και αναδεικνύει τη δύναμη της φαντασίας ως μέσο αναγέννησης και κριτικής.

Σημειώστε πως η σειρά των οξυγραφιών Los Caprichos είναι εκτυπωμένη το 1803 αποτελεί τμήμα των συλλογών της Εθνικής Πινακοθήκης από τη δεκαετία του 1960, όταν την διηύθυνε ο Μαρίνος Καλλιγάς. Αξίζει να σημειώσουμε πως το 2008 η Εθνική Πινακοθήκη παρουσίασε το σύνολο των 211 χαλκογραφιών του Γκόγια με την επιμέλεια της Μαριλένας Κασιμάτη και τη διεύθυνση της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα, ενώ είχε προηγηθεί μερική παρουσίασή τους το 1984 επί διεύθυνσης Δημήτρη Παπαστάμου.

Η Σαγήνη του Αλλόκοτου – Ενδιάμεσος Χώρος

Στον ενδιάμεσο χώρο, η έκθεση των 80 χαρακτικών της σειράς “Los Caprichos” του Francisco Goya “συναντά” το θεματικό αφιέρωμα “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου“, δημιουργώντας έναν συναρπαστικό διάλογο ανάμεσα στην ιστορική και τη σύγχρονη τέχνη.

Με κινητήριο μοχλό τα χαρακτικά του Goya, η έκθεση δεν περιορίζεται στην παρουσίαση ενός μοναδικού καλλιτεχνικού έργου, αλλά επιχειρεί να ανοίξει νέους δρόμους στην κατανόηση της σχέσης του ανθρώπου με το αλλόκοτο και το γκροτέσκο.

Ο Goya, όπως είπαμε, με την πρωτοποριακή χρήση του όρου “Caprichos“, εκφράζει την ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, απελευθερωμένης από τις αυστηρές δομές της Ισπανικής Αυλής. Η έκθεση “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου” συγκεντρώνει έργα από διάφορες εποχές και μέσα, όπως ζωγραφική, γλυπτική, βίντεο, animation και performance, με στόχο να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του ανθρώπου με το διαφορετικό.

Σε αυτή, σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες αγκαλιάζουν το παράταιρο, το υβριδικό και το τερατώδες, αμφισβητώντας τις απόλυτες διακρίσεις μεταξύ φυσικού και τεχνητού, ανθρώπινου και ζωώδους.

Άλλωστε, η χρήση της μάσκας, της μεταμόρφωσης και της παραμόρφωσης από τους καλλιτέχνες αντλεί έμπνευση από το καρναβαλικό πνεύμα του Μεσαίωνα. Μέσα από αυτές τις πρακτικές, η τέχνη επιχειρεί να αποδομήσει τα κοινωνικά στερεότυπα, να αμφισβητήσει τις παραδοσιακές ταξινομήσεις και να μας φέρει αντιμέτωπους με τις σκοτεινές πτυχές του εαυτού μας.

Με τα έργα του Goya ως σημείο εκκίνησης και τις σύγχρονες δημιουργίες ως συνοδοιπόρους, η Πινακοθήκη προσφέρει μια εμπειρία που υπερβαίνει τα όρια της ιστορικής ανάγνωσης, αναδεικνύοντας την αιώνια γοητεία του αλλόκοτου.

Μάλιστα, από το σπουδαίο κληροδότημα του Οδυσσέα Φωκά προέρχεται και το ξύλινο ερμάριο γοτθικού ρυθμού με έντονα στοιχεία γκροτέσκου στα ανάγλυφα διακοσμητικά μοτίβα που αφηγούνται, μεταξύ άλλων, επεισόδια της έκπτωσης των πρωτόπλαστων και της αποπομπής τους από τον παράδεισο.

Τρεις καλλιτέχνες που προσέξαμε

Θα μείνω στα έργα του Χριστόφορου Κατσαδιώτη που δημιουργεί έναν φανταστικό κόσμο γεμάτο παράδοξες, πολύχρωμες μορφές που μοιάζουν να έχουν αποσπαστεί από την πραγματικότητα και να ζουν σε έναν δικό του πλανήτη. Οι χειροποίητες φιγούρες του, ταυτόχρονα σαγηνευτικές και τρομακτικές, θυμίζουν ήρωες παραμυθιών και εκφράζουν παιδικούς φόβους, όνειρα και κρυφές επιθυμίες. Στο έργο του “Μεταμεσονύχτιο Καρουζέλ της Χαρακτικής”, οι εικόνες των χαρακτικών ζωντανεύουν σε ένα σουρεαλιστικό κολάζ, συνοδευόμενο από ήχους που συνδυάζουν τη φύση και τη βιομηχανία. Στη σειρά “Εικόνισμα”, επανερμηνεύει την αγιογραφική παράδοση, δημιουργώντας δρακοντοκτόνους Αγίους και ζωομορφικές φιγούρες, δίνοντας ένταση και δραματικότητα στο γκροτέσκο.

Η Σίλεια Δασκοπούλου από την άλλη εισχωρεί στο αλλόκοτο, εξερευνώντας τη σχέση του εαυτού με το άγνωστο και το ξένο. Στα έργα της, η προσωπογραφία μετατρέπεται σε μια δημιουργική διελκυστίνδα μεταξύ απόκρυψης και αποκάλυψης ψυχικών διαθέσεων και κοινωνικής κριτικής. Με χαρακτηριστικές χρωματικές αντιθέσεις και απλουστευμένη γραφή, το πρόσωπο γίνεται μάσκα, εστιάζοντας στο ξένο μέσα στο οικείο.

Οι Αντίζηλές (1974) της, αντικατοπτρίζουν την αλλότρια πλευρά του εαυτού και τη δυσφορία απέναντι στις κοινωνικές επιταγές για τη θηλυκότητα. Η τολμηρή pop αισθητική της παραμένει φρέσκια και αινιγματική, αποκαλύπτοντας τη διαχρονική της δύναμη.

Επίσης, ο Φίλιππος Τσιτσόπουλος εξερευνά τη σχέση ανάμεσα στην «αυθεντική» και την «επιτελεστική» ταυτότητα, διευρύνοντας τα όρια των παραστατικών τεχνών. Με έμπνευση από την ύστερη Αναγέννηση, αναμειγνύει στοιχεία του ζωικού και φυτικού βασιλείου, όπως φρούτα, ψάρια και λαχανικά, για να δημιουργήσει προσωπογραφίες που θυμίζουν τις «οργανικές μάσκες» του Giuseppe Archiboldo.
Στο έργο του Is Art Lonely?, δραματοποιεί την πολιτισμική κληρονομιά αυτών των παραδοσιακών εικαστικών στοιχείων, αναδεικνύοντας τη σαθρότητα των αντιθέσεων, όπως το φυσικό έναντι του τεχνητού. Παράλληλα, μέσα από την επιτελεστική δράση, το σχέδιο και τη λογοτεχνία, αγγίζει βαθιά υπαρξιακά ερωτήματα, μετατρέποντας το τραύμα σε δημιουργία.

Καλλιτέχνες: Άγγελος Αντωνόπουλος, Γιάννης Γαΐτης, Σίλεια Δασκοπούλου, Μαριάννα Ιγνατάκη, Διονύσης Καβαλλιεράτος, Χριστόφορος Κατσαδιώτης, Τάσος Μαντζαβίνος, Μαλβίνα Παναγιωτίδη, Άγγελος Παπαδημητρίου, Φίλιππος Τσιτσόπουλος.