ΤΑΚΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ: Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΙΝΕΜΑ

Είναι μάλλον άτοπο να επιχειρήσει κανείς να ερμηνεύσει μέσα από στοιχεία της επικαιρότητας ένα σινεμά τόσο ιδιοσυγκρασιακό και εκτός οποιασδήποτε χρονικής οριοθέτησης και τάσης, όσο του Τάκη Κανελλόπουλου. Θα πούμε τότε κάτι άλλο: Είναι ευτύχημα να φτάνει κοντά μας το σύνολο του έργου του (πιο κοντά στο κοινό από όσο έχει φτάσει ποτέ) σε μια τόσο σκληρή εποχή σαν τη σημερινή.

Ένα σινεμά σφόδρα προσωπικό, που ποτέ δεν αποπειράθηκε να μοιάσει σε κάτι άλλο ή να υπακούσει στις οποιεσδήποτε συμβάσεις ή μόδες της εποχής (πάντα υπάρχουν, και πάντα κάτι ορίζουν), νοσταλγικό, εσωτερικό, αθεράπευτα ρομαντικό, το οποίο όπως αναφέρει το φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, «εκπέμπει τρυφερότητα απέναντι σε ήρωες που δίνουν εσωτερικές μάχες και παλεύουν να επιβιώσουν σε έναν κόσμο που δεν δίνει χώρο στην ευαισθησία, στη μελαγχολία, στις τύψεις για τις ευκαιρίες που χάθηκαν ανεπιστρεπτί».

Είναι πολύ μεγάλο πράγμα αυτός ο χώρος. Και, παρά την τοποθέτηση του κάθε έργου του Κανελλόπουλου, μοιάζει να τον ξεπερνά, απλώνοντας τη ματιά και το συναίσθημα του πέρα από τις εποχές – ως κάτι το πανανθρώπινο. Όπως συμβαίνει για παράδειγμα στον κλασικό Ουρανό, μια σημαδιακή αντιπολεμική ταινία του ελληνικού κινηματογράφου, βασισμένη σε αφηγήσεις ανθρώπων που έζησαν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά αποτυπωμένες με λιτή γλώσσα και ποιητικά μονοπλάνα, με ήρωες που αναζητούν χώρους ανθρωπιάς μέσα σε ένα σκηνικό (αρχαίας) τραγωδίας.

Από την κατάρρευση του μετώπου στον Ουρανό μέχρι την ιστορία μιας φευγαλέας αισθηματικής συνάντησης στην Παρένθεση, που ξετυλίγεται ως ανάμνηση, ίσως να μη φαίνεται να υπάρχουν πολλά κοινά μοτίβα, όμως ανήκουν όλες στο άμεσα αναγνωρίσιμο, βαθιά ποιητικό και λυρικό σύμπαν του Κανελλόπουλου. Εκεί όπου το (κάθε) τοπίο λειτουργεί ως καμβάς, όπου οι άνθρωποι ελέγχονται από τη μοίρα, οι τόποι κουβαλούν μνήμες, και κάθε εικόνα μοιάζει συγκλονιστικά βιωματική.

«Η πρόθεση είναι να γίνει επανασύσταση του Κανελλόπουλου σε ανθρώπους που δεν τον ξέρουν. Να τονιστούν τα στοιχεία που κάνουν το έργο του μοναδικό, όπως ο έρωτας, ο ρομαντισμός – η εμμονή στην ιδέα του ρομαντικού έρωτα», μας εξηγεί ο Νίκος Πάστρας, που έχει την εικαστική επιμέλεια της έκθεσης, Τάκης Κανελλόπουλος, Ονειρεύομαι μια εκδρομή, που θα συνοδεύσει το μεγάλο αφιέρωμα στο σύνολο του έργου του, στο φετινό φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Η μοναδική, ποιητική ματιά του Κανελλόπουλου θα ξεδιπλωθεί στο μεγάλο αφιέρωμα του 64ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης  (2 με 12 Νοεμβρίου), που θα περιλαμβάνει την προβολή 9 ταινιών του οραματιστή δημιουργού από τη Θεσσαλονίκη (η Καστοριά του 1969 δεν θα προβληθεί και παραμένει σε αναζήτηση), παρουσία συντελεστών των ταινιών και ανθρώπων που θα μιλήσουν για αυτές μετά την κάθε προβολή, ενώ το Ρομαντικό Σημείωμα και η Σόνια έχουν αποκατασταθεί από το φεστιβάλ με την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου.

Από το ιστορικής σημασίας μικρού μήκους ντοκιμαντέρ Μακεδονικός Γάμος του 1960 μέχρι τον διαγωνιζόμενο στις Κάννες Ουρανό (1962) κι από την σαρωτική Εκδρομή του 1966 με την Λίλυ Παπαγιάννη και τον Άγγελο Αντωνόπουλο μέχρι το τέλος μιας καριέρας μακριά από το πλήθος με τη Σόνια του 1980, ο Κανελλόπουλος δε σταμάτησε να μετατρέπει το μακεδονικό τοπίο σε ανθρωπολογικό καμβά.

Όλες μαζί, στο πλαίσιο του μεγάλου φετινού αφιερώματος, δίνουν την σπάνια ευκαιρία στο κοινό να ανακαλύψει (ξανά) έναν δημιουργό που επηρέασε τους πρωτοπόρους του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου, έστω κι αν υπήρξε στην εποχή του παρεξηγημένος και ακόμα και εξοστρακισμένος από ένα σημείο κι έπειτα. «Ο Κανελλόπουλος είναι σκηνοθέτης που παραγκωνίστηκε μες στα χρόνια κι έμεινε λίγο στην αφάνεια. Οπότε το υλικό που έχουμε ήταν πολύ περιορισμένο», λέει ο Πάστρας μιλώντας για την συνοδευτική έκθεση.

Τι ακριβώς θα δούμε εκεί;

Η έκθεση Τάκης Κανελλόπουλος Ονειρεύομαι μια Εκδρομή, μια ιδέα και επιμέλεια του κριτικού κινηματογράφου Μανώλη Κρανάκη, θα τρέχει για όλο τον Νοέμβριο στο Φυλάκιο, στην είσοδο της Πύλης Α’ του Λιμανιού της Θεσσαλονίκης. Μια έκθεση που «φιλοδοξεί να ξεναγήσει αμύητους και μυημένους στον κόσμο του Τάκη Κανελλόπουλου, στη Θεσσαλονίκη του Τάκη Κανελλόπουλου, στα Διηγήματα του (που διαβάζουν από τη Ζυράννα Ζατέλη μέχρι τη Σοφία Κόκκαλη, τον Κώστα Νικούλι, τον Ζαχαρία Μαυροειδή και την μούσα του Κανελλόπουλου, Αιμιλία Υψηλάντη) και τις μουσικές των ταινιών του».

Ως εικαστικός επιμελητής, ο σκηνοθέτης Νίκος Πάστρας (Μπάσταρδα) αναλαμβάνει να δημιουργήσει την οπτική ταυτότητα του όλου αφιερώματος και να συνθέσει ένα νέο βίντεο που θα παίζει καθημερινά σε λούπα στον χώρο της έκθεσης, σαν βίντεο εγκατάσταση. Αντίστοιχη εξαιρετική δουλειά του έχουμε συναντήσει στο παρελθόν στην σπουδαία ενέργεια της Χαμένης Λεωφόρου, που επίσης έφερνε χαμένα ή ξεχασμένα διαμάντια του ελληνικού σινεμά σε ένα σημερινό κοινό.

«Έφτιαξα ένα καινούργιο πράγμα με παλιά υλικά, από μια πλήρη φιλμογραφία αυτή τη φορά», μας λέει ο Πάστρας. «Ένα κολλάζ από εικόνες και ήχους, μπλέκοντας 2-3 εικόνες μαζί τη φορά, ώστε να δημιουργηθεί μια καινούργια σύνθεση». Χρησιμοποιεί από παλιές μεθόδους όπως τη διπλοέκθεση μέχρι νέα εργαλεία όπως το ΑΙ, δημιουργώντας νέες συνθέσεις μέσα από τα τεκμήρια ενός έργου, συχνά ξεθωριασμένα, τσαλακωμένα – αποδεικνύοντας πως η συναισθηματική ορμή του σινεμά του Κανελλόπουλου μπορεί να επιβιώσει μέσα από τις δεκαετίες και τις κακουχίες.

Οι εικόνες που ντύνουν αυτό το άρθρο προέρχονται όλες από το αφιέρωμα του φεστιβάλ, ενώ αυτό που ακολουθεί είναι ένα αποκλειστικό teaser του βίντεο που ετοίμασε ο Νίκος Πάστρας για την έκθεση:

Είναι ένα σινεμά στο οποίο μπορεί κανείς να βρει από ίχνη του Γουόνγκ Καρ-γουάι («η Παρένθεση είναι και λίγο In the Mood for Love, με αυτή τη λούπα του ρομάντσου που δεν εκπληρώνεται») μέχρι και Αντονιόνι – επιφανειακά τουλάχιστον («το τοπίο, η μοναξιά, ρομαντισμός… στην επιφάνεια των πραγμάτων έχουν ομοιότητες, αλλά ο Αντονιόνι είναι πιο κυνικός από τον Κανελλόπουλο»).

«Η Εκδρομή και η Παρένθεση είναι ταινίες πολύ μοντέρνες αλλά ταυτόχρονα έχουν και κάτι το πολύ παλιό», λέει με ενθουσιασμό ο Πάστρας, χαμένος εδώ και αρκετό διάστημα σε αυτό τον ορμητικό κόσμο του Κανελλόπουλου. Χαρακτηρίζει το σινεμά του «θαρραλέο». Εξηγεί πόσο θαυμάζει τη φόρμα του. Η Εκδρομή, λέει, «είναι μια ταινία που πάλλεται ολόκληρη, σαν θύελλα». Κι ο Μακεδονικός Γάμος «έχει φανταστικό mise-en-scène, οι κινήσεις της κάμερας είναι ό,τι καλύτερο». Και τον συναρπάζει πάνω απ’ όλα το ότι «είναι εμμονικός και αφιλτράριστος» – ένας αληθινός, αγνός auteur που μοιάζει να έχει αληθινή ανάγκη να μοιραστεί μαζί μας τον λυρικό τρόπο με τον οποίο κοιτάζει τον κόσμο.

Ακόμα και στην ύστερη περίοδό του, με ταινίες που δεν βρίσκουν την αναγνώριση, μπορεί κανείς να εντοπίσει τα στοιχεία του σινεμά του Κανελλόπουλου. Ίσως μάλιστα, σε ακόμα αγνότερη μορφή. «Έχει ενδιαφέρον από τον Μακεδονικό Γάμο ως τη Σόνια το πόσο πολύ έχει απλοποιήσει τον τρόπο που κινηματογραφεί. Φεύγουν όλα τα στοιχεία αφήγησης και μένει το απαύγασμα, ενός ανθρώπου που πιστεύει σε ένα ιδεατό», εξηγεί ο Πάστρας. «Υπάρχει μια τέτοια επιμονή που το κάνει να αποκτά αξία αυτό από μόνο του. Σα να μην τον νοιάζει τίποτα. Δεν μπορείς παρά να υποκλιθείς σε αυτή την ιδέα που κρατά ζωντανή μέχρι τέλους».

«Είναι σίγουρα δύσκολο και σκληρό το να παλεύεις να βρεις χρήματα να κάνεις ταινία, να μη σε καταλαβαίνουν κι εσύ κόντρα σε όλα να προσπαθείς να κάνεις το δικό σου», λέει ο σκηνοθέτης.

Γι’ αυτό και ίσως κατέληξαν σε μια πολύ συνειδητή επιλογή ως προς την αισθητική ταυτότητα του αφιερώματος και της έκθεσης. «Με τον Μανώλη έχουμε κρατήσει στο υλικό μας το στοιχείο της φθοράς», εξηγεί. «Τα υλικά που υπάρχουν είναι κατεστραμμένα. Με έναν ρομαντικό τρόπο το έχω τονίσει αυτό το στοιχείο, τη φθορά του υλικού στις φωτογραφίες, στις εικόνες. Ενώ δηλαδή τις έχουμε καθαρίσει, τη φθορά της εικόνας την έχουμε κρατήσει».

Είναι κάτι παραπάνω από μια στιλιστική επιλογή. Γιατί δε μπορείς να γράψεις την ιστορία του σινεμά του Κανελλόπουλου χωρίς αυτή την αλήθεια. Και είναι κάτι που τελικά το βλέπεις και στο σινεμά του, κάτι βαθύτατα, σχεδόν πονεμένα προσωπικό και ρομαντικό, έξω από τάσεις και συμβάσεις, κάτι που μοιάζει έξω από τη ροή του χρόνου.

«Το πορτρέτο του Κανελλόπουλου που σε εισάγει στην έκθεση ήταν γεμάτο τσακίσματα», λέει ο Πάστρας. «Ε, τα έχουμε κρατήσει τα τσακίσματα παρόλο που έχουμε καθαρίσει τα χαρακτηριστικά του. Είναι μια ρομαντική κίνηση κι αυτή, μια παραδοχή του πώς τον άφησε στην άκρη η κινηματογραφική Ελλάδα».

Και τώρα, το σινεμά (ο κόσμος, στην πραγματικότητα) του Τάκη Κανελλόπουλου βρίσκει τον χώρο του –και– στο σήμερα. Με κάθε του βαθύ τοπίο, κάθε λυρική αφήγηση, κάθε μελαγχολικό σημάδι του έρωτα. Αλλά και κάθε σημάδι φθοράς, κάθε του τσάκισμα. Όλα τους, έχουν τη δική τους ιστορία να πουν.