ΧΑΙΡΩΝΕΙΑ 338 Π.Χ.: ΟΛΑ ΟΣΑ ΔΕΝ ΗΞΕΡΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΗ ΜΑΧΗ ΜΕ ΤΟΝ 18ΧΡΟΝΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

Για τη μάχη της Χαιρώνειας (2 Αυγούστου 338 π.Χ.) ξέραμε μόνο πότε έγινε, τους αντιπάλους και ότι σηματοδότησε την αφετηρία της μακεδονικής κυριαρχίας στα πολιτικά πράγματα της νότιας Ελλάδας, ανοίγοντας τον δρόμο για τη γέννηση του ελληνιστικού κόσμου. 

Οτιδήποτε άλλο θα έπρεπε να γνωρίζουμε για την ημέρα που άλλαξε τον κόσμο και έφερε στο προσκήνιο της ιστορίας τον Μέγα Αλέξανδρο, το μάθαμε και με το παραπάνω στην ξενάγηση της νέας έκθεσης του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης – έκθεση που φιλοξενείται μέχρι τις 31 Μαρτίου 2024 στο Μέγαρο Σταθάτου και στην Πτέρυγα Νεοφύτου Δούκα.

Σπάνιες αρχαιότητες και αντικείμενα που δεν έχουν “κοιτάξει” ποτέ πριν το κοινό συνθέτουν μία έκθεση ευαίσθητα ανθρωποκεντρική και εξόχως “ζωντανή”, αν και περιλαμβάνει πολλά ανθρώπινα κατάλοιπα. Μέσα από 240 αρχαιότητες και ιστορικά τεκμήρια προερχόμενα από 27 μουσεία και Ιδρύματα του εσωτερικού και τέσσερις ιδιωτικές συλλογές, η έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» ρίχνει φως σε μία μάχη-ορόσημο που για πρώτη φορά αναλύεται και προσεγγίζεται τόσο ολιστικά και τολμούμε να πούμε τόσο… συναρπαστικά.

Πριν από τη… μάχη, υπήρξαν ανακοινώσεις

Στη συνέντευξη Τύπου για την παρουσίαση της έκθεσης η Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του Μουσείου, Σάντρα Μαρινοπούλου, ανακοίνωσε και επίσημα ότι τον Απρίλιο του 2024 στο Κυκλαδικής θα φιλοξενηθεί μια μεγάλη μουσειακή έκθεση – η πρώτη στην Ελλάδα – με περισσότερα από 100 έργα της διάσημης φωτογράφου Cindy Sherman. Παράλληλα, οι υπεύθυνοι επιμελητές της έκθεσης για τη Χαιρώνεια, Δρ. Παναγιώτης Ιωσήφ (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας) και Δρ. Ιωάννης Φάππας (Επίκουρος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) ανακοινώθηκε ότι είναι οι νέοι επιστημονικοί διευθυντές του Μουσείου.

Η ΧΑΙΡΩΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΙΣΧΥΡΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ 

Σημείο εκκίνησης της έκθεσης, όπως μας λένε οι δύο επιμελητές, είναι η ίδια η μάχη, εκείνη τη συγκεκριμένη μέρα του Αυγούστου του 338 π.Χ., όταν οι Μακεδόνες υπό την ηγεσία του Φιλίππου Β΄ αντιμετώπισαν στη βοιωτική πόλη της Χαιρώνειας τις υπέρτερες αριθμητικά συμμαχικές δυνάμεις των ελληνικών πόλεων υπό την ηγεσία της Θήβας και την πολιτική παρακίνηση του Αθηναίου πολιτικού Δημοσθένη.

Ο Φίλιππος αναθέτει στον νεαρό Αλέξανδρο την αρχηγία του ιππικού, του σώματος που θα κατατροπώσει τελικά τον θηβαϊκό Ιερό Λόχο. Οι συνέπειες της μάχης έχουν κοσμοϊστορικό χαρακτήρα. Περνάμε σε μία νέα εποχή, στην ελληνιστική περίοδο, εποχή κατά την οποία ο ελληνικός πολιτισμός θα κυριαρχήσει για αιώνες και θα μπουν οι βάσεις αυτού που ονομάζουμε σήμερα “Δυτικός κόσμος”.

Ο Δρ. Παναγιώτης Ιωσήφ μιλώντας για τους ρυθμούς στησίματος αυτής της έκθεσης και το πόσο επίκαιρη είναι, μας αναφέρει ότι η αρχή της έγινε στις 12 Ιανουαρίου του 2023: “Αφορμή γι αυτή την έκθεση δεν είναι τίποτε άλλο παρά τα κοινά μας ενδιαφέροντα (με τον Γ.Φάππα) παρά το γεγονός ότι ξεκινάμε από εντελώς διαφορετικές αφετηρίες. Εγώ ειδικεύομαι στην ελληνιστική περίοδο, την αρχαία οικονομία, στον Αλέξανδρο και τον Φίλιππο. Και ο Γιάννης ως Βοιωτός ξεκίνησε την αρχαιολογική του καριέρα από το Μουσείο της Χαιρώνειας. Αποφασίσαμε να επικεντρωθούμε σε μία ημέρα, σε ένα πολύ συγκεκριμένο συμβάν, ένα γεγονός που εξ’ ορισμού είναι βίαιο, μία μάχη, την οποία όμως θελήσαμε με κάθε δυνατό τρόπο να απογυμνώσουμε από τη βιαιότητα. Θέλαμε να καλύψουμε κάθε γωνιά και κάθε οπτική.

Πολλές φορές λέω, και κάποιοι χαμογελούν, ότι τις συνέπειες της μάχης αυτής τις βιώνουμε μέχρι και σήμερα. Αρκεί να σκεφτείτε ότι όλος ο χρυσός που χρησιμοποίησε ο δυτικός κόσμος μέχρι το 1492 είναι ο χρυσός που έφερε ο Αλέξανδρος στην εκστρατεία του. Η ελληνιστική εποχή, που γεννιέται μετά από αυτήν τη μάχη, όταν δηλαδή ο Αλέξανδρος κατακτά -στη συνέχεια της μάχης και της μακεδονικής κυριαρχίας- όλη την ανατολική μεθόριο, χαρακτηρίζεται από μια ιστορική συγκυρία, η οποία μοιάζει πάρα πολύ με αυτή που βιώνουμε σήμερα.

Οι Έλληνες, αλλά και όλοι αυτοί που βιώνουν την ελληνιστική περίοδο, ζουν ανάμεσα σε μια ανώτερη διοικητική αρχή, που είναι ένα συχνά απρόσωπο και μακρινό βασίλειο, και στην ίδια την πόλη, δηλαδή τη σχέση που έχουν με τον Δήμο. Ουσιαστικά, εμείς είμαστε αυτοί οι άνθρωποι. Εμείς που ζούμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση και έχουμε μια απρόσωπη υπερ-αρχή και παράλληλα προσπαθούμε με κάθε τρόπο να ενωθούμε με αυτό που είναι πιο οικείο σε εμάς και πιο κοντινό.”

Ο Δρ. Ιωάννης Φάππας, από την άλλη, μεγάλωσε στη Βοιωτία και η αρχαιολογική του σταδιοδρομία ξεκίνησε σχεδόν πριν από 20 χρόνια στο Μουσείο της Χαιρώνειας: “Θυμάμαι έντονα τη συγκίνηση που ένιωσα όταν αντίκρισα αυτά τα αντικείμενα που θα δείτε και εσείς στην έκθεση. Είναι μοναδικά και χωρίς αυτά δεν θα μπορούσαμε να βρισκόμαστε σήμερα εδώ” μας είπε, ενώ υπογράμμισε τη συμβολή δύο πολύ σημαντικών προσώπων που παίζουν κομβικό ρόλο στην έκθεση. Των σπουδαίων αρχαιολόγων, Παναγιώτη Σταματάκη και Γεωργίου Σωτηριάδη (των οποίων τα πολύτιμα κιτάπια, με όλες τις σημειώσεις, μπορούμε να δούμε στην έκθεση) .

“Ο Σταματάκης ήταν ένας αυτοδίδακτος αρχαιολόγος και ο Σωτηριάδης ήταν ένας ακαδημαϊκός αρχαιολόγος και ο πρώτος πρύτανης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Δύο αρχαιολόγοι που ξεκίνησαν από τελείως διαφορετικές αφετηρίες, αλλά με την αφοσίωσή τους και τον επαγγελματισμό τους έθεσαν τις βάσεις για την επιστημονική τεκμηρίωση της αρχαιολογικής έρευνας. Ο Παναγιώτης Σταματάκης σκάβει στη Χαιρώνεια με απολύτως επιστημονικό τρόπο το 1880, σχεδόν δύο χρόνια αφού είχαν τελειώσει οι ανασκαφές του Σλήμαν στις Μυκήνες. Και αντίστοιχα μετά ο Σωτηριάδης λίγα χρόνια αργότερα σκάβει στον τύμβο των Μακεδόνων, με επίσης επιστημονικό τρόπο, όπως ακριβώς σκάβουμε κι εμείς σήμερα.” μας λέει ο Δρ. Ιωάννης Φάππας.

Η ΞΕΝΑΓΗΣΗ – ΠΟΥ ΚΟΙΤΟΥΝ ΦΙΛΙΠΠΟΣ, ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΑΙ ΝΕΑΡΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ; 

Πολλά ήταν τα σημεία της έκθεσης στα οποία ευχαρίστως θα καθόμασταν με τον αναλυτικό κατάλογο στα χέρια για να μελετήσουμε τα εκθέματα χωρίς απαραίτητη σειρά, όμως οι δύο επιμελητές πρότειναν μία συγκεκριμένη ροή ανάμεσα στις 9 θεματικές ενότητες, οι οποίες και μόνο από τους τίτλους πλάθουν στο μυαλό μας εικόνες κινηματογραφικές. 

Την έκθεση ανοίγουν οι τρεις μεγάλοι πρωταγωνιστές της μάχης, τοποθετημένοι με το βλέμμα τους να κοιτά σε τρία διαφορετικά σημεία – διόλου τυχαία. Φίλιππος Β΄, Δημοσθένης (με μία προτομή δανεισμένη από το Μουσείο Chiaramonti του Βατικανού) και ο νεαρός Αλέξανδρος (που επίτηδες τοποθετείται πιο χαμηλά, για να μην κλέψει την παράσταση στην τριάδα).  Ο Φίλιππος, ο Βασιλιάς της Μακεδονίας, έχει αναμορφώσει το βασίλειό του, 20 περίπου χρόνια πριν από τη μάχη της Χαιρώνειας. Κατά τη διάρκεια της τριετούς ομηρίας του στη Θήβα – στο “πολεμικό σχολείο της αρχαιότητας” όπως το χαρακτήρισε και ο Σωτηριάδης – έχει μάθει όλα τα μυστικά της μάχης. Εδώ είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής. Ορίζει την τακτική και τον τρόπο με τον οποίο θα διεξαχθεί η μάχη. Ο μεγάλος του εχθρός δεν είναι άλλος από τον μεγάλο ρήτορα Δημοσθένη, αυτόν που δημιουργεί τη συμμαχία κατά της Μακεδονίας.

Ο Αλέξανδρος είναι μόλις 18 ετών και ο πατέρας του του εμπιστεύεται την αρχηγία της αριστερής πτέρυγας της μακεδονικής παράταξης. Είναι αυτή η πτέρυγα που θα βρεθεί αντιμέτωπη με τον αήττητο μέχρι τότε Ιερό Λόχο των Θηβών και θα επικρατήσει. Η προτομή του Αλεξάνδρου “κοιτάζει” προς την παρακείμενη αίθουσα και “συνομιλεί” με ένα άλλο δικό του πορτραίτο – που είναι ο εαυτός του στο μέλλον. 

Ο Δρ. Π. Ιωσήφ μας λέει: “Ο Φίλιππος είναι ο μεγάλος “απών” με την έννοια ότι δεν γνωρίζουμε πώς ήταν στην όψη. Υπάρχουν περιγραφές, αλλά δεν έχουμε κανένα βεβαιωμένο πορτραίτο του. Το πορτραίτο που έχουμε φέρει από το Βατικανό ταυτίστηκε σχετικά πρόσφατα ως πορτραίτο του Φιλίππου και είναι τιμή μας που μας το δάνεισαν για αυτή την έκθεση”. 

Ο βλοσυρός Δημοσθένης κοιτάζει προς την ενότητα της έκθεσης στην οποία η Αθήνα διαχειρίζεται τη μνήμη της μάχης και την ήττα της. Είναι αυτός στον οποίο έπεσε το βάρος, η τιμή κατά άλλους, να εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο σε συνέχεια της ήττας.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΜΑΧΗ; Η ΒΙΑ ΚΑΙ ΠΩΣ ΤΗ ΒΙΩΝΑΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ – ΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑ ΕΠΙΚΑΙΡΟ 

Οι επιμελητές μας προειδοποιούν ότι σε όλο τον όροφο εκτίθενται ανθρώπινα κατάλοιπα (αρχαιολογικά ευρήματα), κάτι ωστόσο απόλυτα αναμενόμενο, εφόσον βλέπουμε την οπτικοποίηση μιας φονικής μάχης. Μπαίνουμε στην αίθουσα που φέρει τον τίτλο “Μακεδονική Φάλαγγα” και βλέπουμε τρία… “φαντάσματα”. Τρεις Μακεδόνες σκιαγραφούνται με το κράνος, την ασπίδα και τα όπλα τους, και στρέφονται κατά του εχθρού… που βρίσκεται στην επόμενη αίθουσα. Η Μακεδονική Φάλαγγα αποτελούσε τον χαρακτηριστικό τρόπο παράταξης μάχης, αρχικά των Μακεδόνων και στη συνέχεια όλων των κρατών των Διαδόχων και Επιγόνων, επί δύο αιώνες (μέσα 4ου – μέσα 2ου αιώνα π.Χ.).

Ποιος είναι αυτός ο Μακεδονικός στρατός που αναμόρφωσε ο Φίλιππος και τον οδήγησε να αντιμετωπίσει τον Ιερό Λόχο και τους συμμάχους των ελληνικών πόλεων;  Η ελίτ των Μακεδόνων είναι ιππείς, και βλέπουμε μεταξύ άλλων ένα κράνος Ιλλυρικού τύπου από το Κιλκίς και μία κοπίδα ή μάχαιρα από το Μουσείο της Πέλλας, καθώς και μια μακεδονική ασπίδα από τη Φλώρινα. Ένας άλλος  Μακεδόνας πολεμιστής κρατάει ένα ξίφος από τη Βέροια και φοράει περικνημίδες από τον περίφημο τάφο στο Προδρόμι της Θεσπρωτίας, αντικείμενα που σπανιότατα ταξιδεύουν μακριά από τη βάση τους.

Το πεδίο της μάχης ανοίγεται στην επόμενη κατακόκκινη αίθουσα, όπου στις προθήκες υπάρχουν αρχαιολογικά ανθρώπινα κατάλοιπα, τα οστά των Ιερολοχιτών. Πώς μπορεί ένα όπλο να κόψει “χειρουργικά” ένα κρανίο στη μέση; Τα ευρήματα του Παναγιώτη Σταματάκη είναι εντυπωσιακά, καθώς – όπως μαθαίνουμε από τους επιμελητές- αν και αρχαιολόγος είχε κάνει τέσσερα χρόνια σπουδές στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι γνώσεις του στην ανατομία ήταν εξαιρετικά σημαντικές και αυτές τον βοήθησαν περισώσει τα ανθρώπινα κατάλοιπα, κατανοώντας από τι έχει προέλθει το κάθε τραύμα. Πώς είναι ένα κρανίο που χτυπήθηκε από ένα σαυρωτήρα (το αντίβαρο που είχαν οι σάρισες του μακεδονικού ιππικού); 

«Όταν δε μετά τη μάχη επιθεωρούσε τους νεκρούς ο Φίλιππος, στάθηκε στο μέρος που κείτονταν νεκροί οι τριακόσιοι παραταγμένοι απέναντι από τις σάρισες και αναμεμιγμένοι με άλλους νεκρούς, τους θαύμασε και έμαθε ότι πρόκειται για τον λόχο των εραστών και των ερωμένων. Τότε, δάκρυσε και είπε: ‘Να χαθούν όσοι υποπτεύονται ότι αυτοί οι άνδρες μπορεί να έπραξαν ή υπέστησαν κάτι επαίσχυντο’» Πλούταρχος, Βίος Πελοπίδα 18, 5

Η επόμενη εντυπωσιακή αίθουσα είναι αφιερωμένη στον Ιερό Λόχο των Θηβαίων, το πιο επίλεκτο στρατιωτικό σώμα της εποχής. Εκεί είχε μαθητεύσει κατά κάποιο τρόπο και ο Φίλιππος και είχε μάθει τα μυστικά των τακτικών του, τα οποία βελτίωσε μετά στη Μακεδονική φάλαγγα. Οι Θηβαίοι ήταν περήφανοι για τον Ιερό Λόχο που δημιουργήθηκε από τον Γοργίδα τον Θηβαίο και πήρε την τελική του μορφή από τους Επαμεινώνδα και Πελοπίδα. Ο Ιερός Λόχος αντιμετώπισε το μακεδονικό ιππικό, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο, και ενώ όλοι οι σύμμαχοι οπισθοχώρησαν και τράπηκαν σε φυγή οι ιερολοχίτες των Θηβαίων έμειναν και εξοντώθηκαν ολοκληρωτικά.

Εξαιρετικό έκθεμα εδώ είναι η στήλη μαύρου λίθου του Αθανία, από το αρχαιολογικό μουσείο της Θήβας. Η στήλη χρονολογείται περί το 400π.Χ. ενώ η ακριβής προέλευσή της δεν είναι γνωστή, καθώς είχε εξαχθεί παράνομα και ανήκε στη συλλογή του Μουσείου Paul Getty από το οποίο και επεστράφη στην Ελλάδα το 2006.

Μία αίθουσα κυριολεκτικά γροθιά στο στομάχι είναι αυτή με το Πολυάνδριο των Θηβαίων ιερολοχιτών. Πρόκειται ουσιαστικά για μία ιερή συνομιλία με το επέκεινα. Στον τοίχο βλέπουμε όλους τους σκελετούς και τον τρόπο της ταφής τους, ενώ μπροστά μας στην προθήκη “ξαπλώνει” ένας από τους σκελετούς των στρατιωτών. Οι επιμελητές μας λένε: “ Χάρη στην ιδιοφυΐα του Παναγιώτη Σταματάκη ξέρουμε ακριβώς πως ήταν παραταγμένοι όλοι αυτοί οι σκελετοί. Στον τοίχο βλέπουμε όλη την ανασύσταση με τις θέσεις που βρέθηκαν. Υπάρχουν 252 σκελετοί και δύο καύσεις (πολύ κοντά στο συνολικό αριθμό του Ιερού Λόχου που πολέμησε και αποδεκατίστηκε εκείνη την ημέρα). Ακόμη πιο ενδιαφέρον όμως είναι ότι όλοι αυτοί οι σκελετοί βρέθηκαν τοποθετημένοι όπως ακριβώς παρατάσσονται στη μάχη. Ουσιαστικά αυτοί που τους έθαψαν αποτύπωσαν στη μετά θάνατον ζωή την παράταξη του Ιερού Λόχου στο πεδίο. Αυτοί οι άνθρωποι πολεμούν αιωνίως για να προστατέψουν την πόλη τους.

Ανάμεσα στους μηρούς του, ο σκελετός έχει την στλεγγίδα. Το όργανο που χρησιμοποιούν για την απόξεση της άμμου και του ιδρώτα και του λαδιού στο Γυμνάσιο. Αυτοί που τάφηκαν εδώ δεν στάθηκαν ως “οπλίτες”, αλλά ως “πολίτες”. Έχουν ουσιαστικά απογυμνωθεί από τον στρατιωτικό τους χαρακτήρα και είναι οι πραγματικοί υπερασπιστές της πόλης, στον ρόλο τους ως πολίτες [γιατί ο πολίτης είναι αυτός που συμμετέχει στο Γυμνάσιο και η χαρακτηριστική κίνηση που κάνει είναι η απόξεση της βρώμας με τη στλεγγίδα]. Τέλος, ο Λέοντας που βλέπουμε στην αίθουσα δεν κοιτάει τυχαία έναν τοίχο, αλλά -γι αυτούς που ξέρουν το πεδίο- κοιτάζει τον τύμβο των Μακεδόνων.“

Στην επόμενη αίθουσα μας περιμένει άλλη μία μακάβρια έκπληξη. Οι Μακεδόνες που έπεσαν στο πεδίο της Χαιρώνειας δεν ετάφησαν, αλλά κάηκαν σαν ένδειξη ανώτατης τιμής από τον Φίλιππο. Εδώ βλέπουμε το σχέδιο που έκανε Σωτηριάδης όταν έσκαβε για να φτάσει στο κέντρο του τύμβου και στη μέση στην προθήκη βλέπουμε τα κάρβουνα από τη νεκρική πυρά.

Είναι πραγματικά απίστευτο ότι βλέπουμε απομεινάρια ανθρώπων που μας φέρνουν κοντά στον … Μέγα Αλέξανδρο. Αυτοί οι άνθρωποι, όπως λέει και ο Δρ. Φάππας “ήταν μαζί του, πολέμησαν μαζί με τον Αλέξανδρο, τον άκουσαν να τους οδηγεί στην επίθεση, τον προστάτευσαν από τα χτυπήματα των οπλιτών του Ιερού Λόχου και στο τέλος οι ίδιοι έπεσαν στο πεδίο και τους έχουμε εμείς εδώ μπροστά μας.” Και πόσο ανθρώπινο το γεγονός ότι μέσα σε όλα αυτά τα ευρήματα βρέθηκε και μια μικρή χάντρα, ένα φυλαχτό προστασίας που κάποιος από αυτούς τους Μακεδόνες είχε μαζί του στη μάχη. 

Περπατώντας τις επόμενες θεματικές ενότητες της έκθεσης: “Τιμώντας τη μάχη στην Αθήνα”, “Η Βοιωτία και η Θήβα μετά τη μάχη” και ο “Νέος Ελληνιστικός Κόσμος μετά τη μάχη” φτάνουμε στο τελευταίο κομμάτι της έκθεσης το οποίο και υπογραμμίζουμε γιατί σίγουρα θα γίνει το αγαπημένο των παιδιών επισκεπτών.

Εδώ σε μία μεγάλη προθήκη απλώνεται ένα εκπληκτικό πραγματικά διόραμα της μάχης της Χαιρώνειας με χειροποίητες φιγούρες playmobil, ειδικής κατασκευής, από τους συλλέκτες Άγγελο Γιακουμάτο και Τάσο Παναζόπουλο που έγιναν για την έκθεση με την υποστήριξη της Playmobil Hellas. Στο βάθος στην κορυφή πιο ψηλά από όλους και από όλα ο θεός Άρης.

Ο επίλογος, τουλάχιστον για τη δική μας διαδρομή, γράφτηκε μπροστά από τον “Μέγα Αλέξανδρο” (1981) του Andy Warhol από το MOMus – Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Πρόκειται για μια εκδοχή της σειράς Alexander the Great που υλοποίησε ο Warhol μετά από ανάθεση του Αλέξανδρου Ιόλα. Η προσωπογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου απεικονίζει τον αρχαιότερο “διάσημο” που απαθανάτισε ο Warhol και είναι το μοναδικό έργο που δημιουργήθηκε με αφορμή ένα αυθεντικό αρχαίο έργο τέχνης.

Συμπέρασμα

Μια έκθεση για ένα θέμα βίαιο, που προσεγγίζεται ανθρώπινα και ολιστικά. Δύσκολα δεν θα αγγίξει τον επισκέπτη, είτε είναι αρχαιολάτρης και γνωρίζει αναλυτικά τα γεγονότα είτε όχι. Καλύτερα να την δείτε στο πλαίσιο μιας ξενάγησης για να κατανοήσετε όλα τα νοήματα, όπως τα οραματίστηκαν οι επιμελητές. Αφήνοντας τη φαντασία μας ελεύθερη, είναι όντως ανατριχιαστικό ότι αντικρίζουμε οστά και απομεινάρια ανθρώπων που πολέμησαν με τον ίδιο τον Αλέξανδρο, δίνοντάς μας την ευκαιρία να “αγγίξουμε” έστω και έτσι αυτή τη μυθικών διαστάσεων προσωπικότητα.