ΧΩΡΑΕΙ Η ΑΦΡΙΚΗ ΣΕ ΕΝΑ ΜΟΥΣΕΙΟ;

Ένα ρυθμικό τέμπο από κρουστά και παλαμάκια διέκοψε την ησυχία της έκθεσης, τραβώντας αμέσως την προσοχή των επισκεπτών. Τα, γεμάτα απορία, βλέμματα όλων άρχισαν να αναζητούν την προέλευση του ήχου.

Μια ομάδα ανθρώπων, ντυμένων στα μαύρα, μπήκε στον χώρο, παίζοντας μεταλλικά και ξύλινα κρουστά. Κινούνταν κάπως κυκλικά, σαν σε χορό, και στο κέντρο τους ήταν μια αινιγματική μορφή. Ένα ον, που, φορώντας μία μάσκα μεγάλη και επιβλητική -χωρίς, όμως, να σε τρομάζει-, φαινόταν πως για λίγα λεπτά είχε χάσει την ανθρώπινη υπόστασή του.

Ο χορός συμπαρέσυρε το πλήθος και γρήγορα όλοι οι παρευρισκόμενοι αρχίσαμε να χτυπάμε παλαμάκια και να χορεύουμε στο ρυθμό των κρουστών. Η έκθεση μετατράπηκε σε γιορτή. Ή μάλλον σε ένα μυστήριο. Κανείς δεν ήξερε τι συνέβαινε, αλλά όλοι ακολουθούσαμε ιεροτελεστικά τη μάσκα.

Αυτή ήταν η πρώτη μας επαφή με τον “βαθύτερο” κόσμο της Αφρικής.

“Η ΑΦΡΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΜΑΣ”

Αφετηρία για την έκθεση «Η Αφρική ανάμεσά μας», που φιλοξενείται στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138), στάθηκε η δωρεά της συλλογής αντικειμένων του Ελληνοκαναδού μηχανικού μεταλλείων, εξερευνητή και μεταφραστή της ποίησης του Κ.Π. Καβάφη, Τζον Φίλιπσον, από το Καμερούν, τη Νιγηρία και την Κένυα.

Ωστόσο, η έκθεση δεν αποτελεί μια τυπική παρουσίαση αντικειμένων. Αντιθέτως, είναι μια εξερεύνηση των ιστοριών και των βιωμάτων που αυτά κουβαλούν, μετασχηματίζοντάς τα σε ένα μωσαϊκό κοινωνικών και πολιτισμικών αφηγήσεων.

Πρόκειται για μια συμμετοχική έκθεση, σχεδιασμένη από, για και μαζί με περισσότερα από τριάντα μέλη της αφρικανικής κοινότητας στην Ελλάδα, ανθρώπους πρώτης και δεύτερης γενιάς μεταναστών που γεννήθηκαν ή/και ζουν εδώ.

Η Σοφία Χανδακά, ανθρωπολόγος και επιμελήτρια του Τμήματος Πολιτισμών του Κόσμου στο Μουσείο Μπενάκη και ο Μιχάλης Αφολαγιάν, ιδρυτής του Κέντρου Αφρικανικής Τέχνης και Πολιτισμών ANASA, που επιμελήθηκαν την έκθεση, μας εξήγησαν τη φιλοσοφία της και τη σημασία της τόσο για την αφρικανική διασπορά στην Ελλάδα όσο και για την ελληνική κοινωνία εν γένει.

“Πάντα το ενδιαφέρον μου για οποιοδήποτε αντικείμενο δεν είναι τόσο της ιστορίας της τέχνης. Το βλέπω ως συμμετέχον στις ζωές των ανθρώπων, σαν κομμάτι του κοινωνικού ιστού. Έτσι και εδώ με ενδιέφερε, από τη μία, να χρησιμοποιήσω τα αντικείμενα ως μεσάζοντες για να έρθω σε επαφή με τους ανθρώπους και από την άλλη να δω αυτά τα αντικείμενα σε σχέση με την κοινωνία μας”, μας αναφέρει η κ. Χανδακά, εξηγώντας πως αυτό εναρμονίζεται με τη γενικότερη πολιτική συνεργασίας του Μουσείου Μπενάκη με κοινότητες, οι οποίες δεν βλέπουν τον εαυτό τους στα ελληνικά μουσεία.

“Από το μάτι οποιουδήποτε επισκέπτεται ένα μουσείο στην Ελλάδα, λείπει η εξοικείωση με άλλους πολιτισμούς”, επισημαίνει.

“Το ενδιαφέρον με αυτή την έκθεση είναι ότι ξεκίνησε από τα αντικείμενα, αλλά παράλληλα έγινε και μια προσωπική αναζήτηση μέσα στις κοινότητες, αναφορικά με τις μνήμες που φέρουν αυτοί οι άνθρωποι. Κι εγώ ο ίδιος ανακάλυπτα εκ νέου ανθρώπους που ήταν δίπλα μου για χρόνια, αλλά ποτέ δεν είχα ακούσει τις ιστορίες τους” αναφέρει από την πλευρά του ο Μιχάλης Αφολαγιάν.

“Θέλαμε, λοιπόν, πρώτα απ’ όλα, να αναδειχθεί η προφορική παράδοση, που είναι θεμελιώδης στην αφρικανική κουλτούρα, αλλά με έναν τρόπο τέτοιο που αναδεικνύεται ο πλούτος των ανθρώπων γύρω μας. Και τελικά, η έκθεση να γίνει ένας διάλογος. Άλλωστε μόνο όταν μαθαίνουμε την ιστορία του άλλου, μπορούμε να ενεργοποιήσουμε την ενσυναίσθηση, την κατανόηση, την αποδοχή και την αλληλεγγύη” σημειώνει.

Όπως μας εξήγησαν οι επιμελητές, η έκθεση δεν απευθύνεται μόνο στο ελληνικό κοινό που επιθυμεί να γνωρίσει την αφρικανική κουλτούρα και τους ανθρώπους με τους οποίους ζούμε και δουλεύουμε μαζί, αλλά και στο κοινό αφρικανικής καταγωγής στην Ελλάδα, το οποίο, σε πολλές περιπτώσεις, δεν είχε την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με την πολιτιστική του κληρονομιά.

“Θυμάμαι ότι ο κύριος Τσαρλς Καρούρι Κινγκόρι από την Κένυα μας έλεγε, ότι ‘εσείς, η ελληνική διασπορά, όπου κι αν πηγαίνατε, στο σπίτι μιλούσατε τη γλώσσα σας, διατηρούσατε τα έθιμά σας. Εμείς δεν το κάναμε αυτό εδώ’”, αναφέρει η κ. Χανδακά, περιγράφοντας πως πολλές οικογένειες επέλεξαν να μη μεταδώσουν στα παιδιά τους την ταυτότητα της πατρίδας τους.

Όπως, όμως, προκύπτει το ‘έλλειμμα’ είναι διπλό: από τη μία πολλοί άνθρωποι αφρικανικής καταγωγής έχουν αποκοπεί από τις ρίζες τους και από την άλλη η ελληνική κοινωνία γνωρίζει ελάχιστα για την Αφρική.

“Ξυπνούσαμε με το μότο ότι πρέπει να μάθει ο κόσμος ότι η Αφρική δεν είναι χώρα” μας λέει η κ. Χανδακά, εξηγώντας πως “η έκθεση επιχειρεί να καλύψει αυτό το κενό δημιουργώντας “μικρές ψηφίδες γνώσης” που θα λειτουργήσουν ως αφορμή για προβληματισμό και μάθηση”.

Έτσι, όταν η Ρεν Λίντα Νιόνγκο από το Κονγκό, κρατώντας μια κεφαλή αγελάδας μας εξηγεί την τιμωρία που επιβάλλονταν στα παιδιά που μιλούσαν τη μητρική τους γλώσσα στο σχολείο αντί των γαλλικών, που ήταν και η επίσημη γλώσσα της χώρας, αντιλαμβανόμαστε τη βαρβαρότητα της αποικιοκρατίας.

Όταν η Άγουα Σανκό από τη Σιέρα Λεόνα κρατά ένα μεγάλο μπολ και μας περιγράφει πώς “οι γυναίκες έβγαιναν να πουλήσουν την πραμάτεια τους και το έβαζαν στο κεφάλι, περπατούσαν, δούλευαν και είχαν και τα παιδιά πάνω τους”, κατανοούμε βαθύτερα τη θέση της γυναίκας και τον αδιάκοπο μόχθο τους στη διατήρηση της οικογένειας και της οικονομίας.

Όταν ο Τσαρλς Καρούρι Κινγκόρι από την Κένυα μας παρουσιάζει μερικά πήλινα δοχεία και μας αφηγείται τον τρόπο παρασκευής ενός ιδιαίτερου ποτού από μέλι, νερό και χυμό ζαχαροκάλαμου, σημειώνοντας πως «αν ήσουν φτωχός, δεν ήταν εύκολο να το πιείς» και «αν ήσουν γυναίκα και δεν ήξερες να το φτιάχνεις, δυσκολευόσουν να παντρευτείς», αντιλαμβανόμαστε πως οι ταξικές και κοινωνικές διακρίσεις ενσωματώνονται ακόμα και στις πιο καθημερινές πρακτικές.

ΣΤΟ ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

Εκτός, όμως, από την πολιτισμική της διάσταση, η έκθεση έχει βαθιά πολιτικοκοινωνική προέκταση, αναδεικνύοντας τις έννοιες της πολιτειότητας, της συμμετοχής στα κοινά και των διεκδικήσεων.

Σε αυτό το πλαίσιο, δημιουργήθηκαν δύο ακόμα “δωμάτια εμπειριών”, όπως τα ονομάζουν οι επιμελητές, τα οποία αναδεικνύουν τόσο τη συλλογική ιστορία όσο και τις προσωπικές διαδρομές των ανθρώπων που απαρτίζουν αυτή την αφροδιασπορική κοινότητα στην Ελλάδα.

Από τη μία, το χρονολόγιο της αφρικανικής παρουσίας στην χώρα μας από τη δεκαετία του ‘60 και μετά, το οποίο δημιουργήθηκε σε συνεργασία με το Ελληνικό Φόρουμ Μεταναστών, και επιχειρεί να φωτίσει τους αγώνες και τις διεκδικήσεις της κοινότητας, αποδομώντας παράλληλα τα κυρίαρχα στερεότυπα.

Και από την άλλη, μια ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα στο κέντρο της έκθεσης φιλοξενεί τις ιστορίες των ανθρώπων που απαρτίζουν την αφροδιασπορική κοινότητα στην Ελλάδα σήμερα, επιτρέποντας στους επισκέπτες να γνωρίσουν τις προσωπικές τους διαδρομές μέσα από ηχητικές και γραπτές αφηγήσεις.

“Ζητούμενο για εμάς ήταν να συνδέσουμε αυτές τις ιστορίες με το σήμερα, με το εδώ και τώρα και την προσπάθεια να ενισχυθεί ο διαπολιτισμικός διάλογος.

Θέλαμε από τη μία οι άνθρωποι της ελληνικής αφροδιασποράς να συστηθούν τόσο στο ελληνικό κοινό όσο και στην κοινότητα και μέσα από αυτή τη διαδικασία να ενδυναμωθούν και να αντιληφθούν ότι οι ιστορίες τους ακούγονται και αφορούν. Και παράλληλα θέλαμε να αναδείξουμε και το κομμάτι των διεκδικήσεων, δηλαδή τον τρόπο που ο άνθρωπος, εκ φύσεως τελικά, όπου κι αν βρίσκεται παλεύει να δημιουργήσει έναν καλύτερο χώρο γύρω του, παλεύει για καλύτερες συνθήκες”, εξηγεί ο κ. Αφολαγιάν.

Η Σοφία Χανδακά από την πλευρά της τονίζει ότι η έκθεση αποτυπώνει επίσης το ελληνικό συγκείμενο της αφροδιασπορικής εμπειρίας, το τι σημαίνει να ζεις, να εργάζεσαι και να διεκδικείς ως άνθρωπος αφρικανικής καταγωγής στη χώρα σήμερα.

«Ναι, όλοι γνωρίζουμε τους αθλητές μας και είμαστε περήφανοι για αυτούς. Έχουν γίνει μέρος της καθημερινότητάς μας. Αλλά υπάρχουν και γιατροί, ηθοποιοί, επαγγελματίες όλων των κλάδων, άνθρωποι της αφρικανικής διασποράς που βρίσκονται ανάμεσά μας και των οποίων η παρουσία είναι λιγότερο ορατή», αναφέρει, προσθέτοντας πως,

«Συχνά, η δημόσια συζήτηση γύρω από τη μετανάστευση είναι γεμάτη κλισέ. Υπάρχουν ιδεοληψίες, λανθασμένες εντυπώσεις και στερεότυπα που έχουν περάσει από γενιά σε γενιά. Οι πρώτοι Αφρικανοί φοιτητές που ήρθαν στην Ελλάδα, για παράδειγμα, ήρθαν με υποτροφίες. Κι όμως, υπάρχει ακόμα η εσφαλμένη εντύπωση ότι οι μεταναστευτικές κοινότητες έρχονται χωρίς ακαδημαϊκή ή επαγγελματική προοπτική [..]”

“Δεν θέλαμε να αναπαράγουμε μια αφήγηση που κινείται αποκλειστικά μεταξύ της pop αντίληψης για την αφρικανική κουλτούρα – μέσα από μουσικές, τύμπανα και φαγητά – και του τραύματος, δηλαδή μιας ιστορίας που περιορίζεται στο πόσο δύσκολα πέρασε κάποιος ή το πώς βίωσε τον ρατσισμό», μας εξηγεί.

Πράγματι, η έκθεση προβάλλει ανθρώπους με δυναμική παρουσία σε διάφορους τομείς, οι οποίοι έχουν πετύχει και έχουν συμβάλει ενεργά στην ελληνική κοινωνία. “Δεν υπάρχει μία στερεοτυπική εικόνα του «μετανάστη»” τονίζει η κ. Χανδακά, καταλήγοντας πως,

«Η γνώση μας γύρω από τις μεταναστευτικές κοινότητες είναι ελλιπής. Η εκπροσώπηση είναι ανεπαρκής. Και η ιστορία αυτών των ανθρώπων – που έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει εδώ, που μεγαλώνουν τα παιδιά τους εδώ – παραμένει αόρατη».

Όμως, κάποιοι άνθρωποι πάλεψαν για να ακουστεί αυτή η ιστορία. Μέσα από τον ακτιβισμό, την τέχνη και τη δημόσια παρουσία τους, διεκδίκησαν χώρο, λόγο και ορατότητα.

Ο Μιχάλης Αφολαγιάν είναι ένας από αυτούς.

Η προσωπική του διαδρομή συμπυκνώνει πολλά από τα ζητήματα που πραγματεύεται η έκθεση: την ορατότητα, τη διεκδίκηση, την ανάγκη για εκπροσώπηση και τη σημασία της τέχνης ως εργαλείου πολιτικής έκφρασης.

ΜΙΑ ΗΧΗΡΗ ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο Μιχάλης Αφολαγιάν είναι ηθοποιός, μουσικός και ακτιβιστής αλλά και πολλά περισσότερα άκομα. Είναι μια γέφυρα μεταξύ πολιτισμών, ένας άνθρωπος που αφιέρωσε και αφιερώνει τη ζωή του στη μελέτη και ανάδειξη της αφρικανικής διασποράς στην Ελλάδα. Ως ιδρυτής και διαχειριστής του Πολιτιστικού Κέντρου Αφρικάνικης Τέχνης και Πολιτισμών ANASA, ενός οργανισμού που λειτουργεί από το 2011 με νομική μορφή (και ήδη από το 2006 ως άτυπη ομάδα), εργάζεται για τη σύνδεση της αφροδιασπορικής κοινότητας με την ελληνική κοινωνία, χρησιμοποιώντας την τέχνη ως μέσο επικοινωνίας και πολιτιστικής διαμεσολάβησης.

«Για μένα, η ανάγκη να μελετήσω την ταυτότητά μου ήταν πολύ σημαντική», λέει ο ίδιος. «Μεγάλωσα στην Ελλάδα, αλλά η πραγματική μου σύνδεση με την Αφρική ήρθε μέσα από την τέχνη, τη μουσική, την ιστορία». Όπως αφηγείται, η επίσκεψή του σε ένα μουσείο στη Γαλλία στάθηκε καθοριστική: «Εκεί είδα για πρώτη φορά στοιχεία του αφρικανικού πολιτισμού που δεν γνώριζα. Αυτό με ώθησε να ψάξω βαθύτερα, να καταλάβω καλύτερα ποιος είμαι».

“Διπλή ταυτότητα”

Γεννημένος στην Ελλάδα από γονείς με καταγωγή από τη Νιγηρία, ο Μιχάλης Αφολαγιάν μεγάλωσε με την αίσθηση της διπλής ταυτότητας. «Η διπλή ταυτότητα υπάρχει από το καλημέρα και λόγω του χρώματος, λόγω των λεγόμενων color issues, αυτόματα βρίσκεσαι σε ένα περιβάλλον που σου επισημαίνει ότι είσαι διαφορετικός», αναφέρει.

Παρότι οι γονείς του αποτέλεσαν τη βασική του επαφή με την αφρικανική κουλτούρα, τα πολιτιστικά ερεθίσματα που λάμβανε από την ελληνική κοινωνία ήταν περιορισμένα. «Η Ελλάδα δεν είχε –και ακόμα δεν έχει σε μεγάλο βαθμό– δομές που να ενισχύουν την πολιτιστική ταυτότητα της αφροδιασπορικής κοινότητας», εξηγεί.

Αυτή η έλλειψη πολιτιστικής εκπροσώπησης, σε συνδυασμό με τις θεσμικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι κοινότητες μεταναστών, έκανε ακόμα πιο έντονη την ανάγκη του για δράση. «Το νομικό και θεσμικό πλαίσιο παίζει τεράστιο ρόλο στη διαβίωσή μας», σημειώνει. «Για χρόνια, η πρώτη γενιά μεταναστών πάλευε για την επιβίωση. Η δεύτερη γενιά, όμως, καλείται να προσδιορίσει την ταυτότητά της και να διεκδικήσει το χώρο της».

Μέσα από την καλλιτεχνική του δράση, ο κ. Αφολαγιάν έχει δημιουργήσει έναν «τρίτο χώρο», όπως τον αποκαλεί, έναν χώρο όπου οι πολιτιστικές του ρίζες συνυπάρχουν με τις εμπειρίες του ως Έλληνα. «Η ταυτότητά μου είναι μια σύνθεση όλων αυτών των εμπειριών», εξηγεί. «Είμαι ένας καλλιτέχνης που αντλεί από την αφροδιασπορική παράδοση, αλλά ταυτόχρονα επηρεάζομαι από το δυτικό θέατρο, τη λογοτεχνία, τον πολιτικό ακτιβισμό».

Η πολιτική διάσταση της τέχνης του είναι αναπόφευκτη. «Θεωρώ τον εαυτό μου Black activist, παναφρικανιστή», δηλώνει με σαφήνεια. Το έργο του και η δράση του στο ANASA αποδεικνύουν πως η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει όχι μόνο ως εργαλείο πολιτιστικής διατήρησης, αλλά και ως μέσο κοινωνικής αλλαγής.

Ωστόσο, η πορεία αυτή δεν ήταν εύκολη. Ο ίδιος θυμάται τις δυσκολίες που αντιμετώπισε, ιδιαίτερα στο θέμα της ιθαγένειας. «Ο θεσμικός ρατσισμός καθορίζει τη ζωή σου», λέει και περιγράφει πως από τα 20 του χρόνια συμμετείχε ενεργά στην καμπάνια για το δικαίωμα της ελληνικής ιθαγένειας στα παιδιά των μεταναστών.

“Με έχει γαλουχήσει αυτή η συνθήκη της μη ταυτότητας. Έχω βρεθεί στο μεταίχμιο από την ανυπαρξία στην ύπαρξη”, σημειώνει, τονίζοντας πως ακόμα και σήμερα, παρόλο που έχουν γίνει σημαντικά βήματα μες τα χρόνια, η μάχη δεν έχει τελειώσει. «Σήμερα, οι διαδικασίες έχουν γίνει ξανά δυσκολότερες. Άνθρωποι χάνουν ευκαιρίες, στερούνται το δικαίωμα στην αξιοπρεπή ζωή”.

Όπως, όμως, επισημαίνει, “η θεσμική αναγνώριση δεν περιορίζεται στα νομοσχέδια. Είναι και το πώς ενσωματώνουμε την πολυφωνία στις κοινωνικές μας δομές, στα σχολεία, στα μέσα ενημέρωσης. Και εκεί, εξακολουθούμε να έχουμε ελλείψεις”.

Για τον ίδιο, το κλειδί της αλλαγής βρίσκεται στη συμμετοχή στα κοινά. «Πρέπει να καταλάβουμε τι σημαίνει κοινωνία των πολιτών, τι σημαίνει να είσαι ενεργός πολίτης, τι σημαίνει πολιτειότητα, τι σημαίνει πολιτική», υπογραμμίζει. «Δεν μπορούμε να αφήσουμε τα πράγματα στην τύχη τους, δεν μπορούμε να περιμένουμε από άλλους να διεκδικήσουν για εμάς».

“Είναι πολύ επικίνδυνο να μη γνωρίζει η νεολαία την πολιτική ιστορία της Ελλάδας, να μην ασχολείται με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο με την πολιτική, να μην καταλαβαίνει τη σημασία του “ψηφίζω” ή να μην καλλιεργείται η κριτική σκέψη από τα σχολεία”, προσθέτει.

Όταν τον ρωτούν για το μέλλον της δεύτερης γενιάς, η απάντησή του είναι ειλικρινής: «Δεν έχω ιδέα», λέει γελώντας. «Όλα εξαρτώνται από το εδώ και το τώρα. Από το αν θα υπάρξει ανταπόκριση, αν οι νεότερες γενιές θα διεκδικήσουν το χώρο τους». Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο πως δεν σκοπεύει να σταματήσει να μάχεται. «Στο τέλος της ημέρας, θα πρέπει να λογοδοτήσουμε στις επόμενες γενιές. Να μπορούμε να πούμε πως δεν μείναμε αδρανείς, πως προσπαθήσαμε».

Η ιστορία του Μιχάλη Αφολαγιάν δεν είναι απλώς η ιστορία ενός καλλιτέχνη ή ακτιβιστή. Είναι η ιστορία μιας κοινότητας που αγωνίζεται να βρει τη θέση της στην ελληνική κοινωνία, να ακουστεί, να αναγνωριστεί.

Και η έκθεση «Η Αφρική ανάμεσά μας» αποτελεί ένα ακόμα βήμα σε αυτή τη διαδρομή.