ΔΥΟ ΦΛΟΓΕΣ ΚΙ ΕΝΑΣ ΣΤΙΧΟΣ ΜΑΣ ΞΑΝΑΓΥΡΙΖΟΥΝ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ “ΠΑΡΕΞΗΓΗΜΕΝΟΥ” ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ
Μπήκαμε στην έκθεση «Διονύσιος Σολωμός… δύο φλόγες… Μανώλης Χάρος» στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα και σας μεταφέρουμε τις εντυπώσεις μας.
Γίνεται ένα ναυάγιο να σε κάνει να αισθανθείς ήρωας του “Κρητικού” του Διονυσίου Σολωμού; Ο σπουδαίος εικαστικός Μανώλης Χάρος αυτό ακριβώς αισθάνθηκε, όταν τον Οκτώβρη που μας πέρασε (2022), πληροφορήθηκε στα Κύθηρα, όπου και βρισκόταν, πως ένα σκάφος με Αφγανούς είχε ναυαγήσει πάνω στα βράχια των απόκρημνων ακτών του νησιού.
Αμέσως, μαζί με άλλους κατοίκους έσπευσε να βοηθήσει. “Δεν λειτούργησα σαν απλός παρατηρητής, αλλά σαν δρων άνθρωπος”, μας εξομολογήθηκε στην παρουσίαση της έκθεσης «Διονύσιος Σολωμός…δύο φλόγες…Μανώλης Χάρος» που φιλοξενείται στην Πτέρυγα Μακρυγιάννη της Γενναδείου Βιβλιοθήκης.. “Ήταν μία συγκλονιστική στιγμή για μένα. Ένιωσα πως ζω τον Κρητικό του Σολωμού, πως βιώνω όσα περιγράφει ο εθνικός μας ποιητής στο ναυάγιο Κρητικών προσφύγων στις ακτές του Ιονίου”. Οι φωτογραφίες του εικαστικού από το τραγικό αυτό συμβάν κάνουν τον γύρο του κόσμου.
Βρύση ἔγινε τὸ μάτι μου κι ὀμπρὸς του δὲν ἐθώρα,
κι ἔχασα αὐτὸ τὸ θεϊκὸ πρόσωπο γιὰ πολλη ώρα,
γιατί ἄκουσα τὰ μάτια της μέσα στὰ σωθικά μου·
ἔτρεμαν καὶ δὲ μ᾿ ἄφηναν νὰ βγάλω τὴ μιλιά μου (απόσπασμα από τον Κρητικό).
“…γιατί άκουσα τα μάτια της μέσα στα σωθικά μου” Αυτός ο στίχος του “Κρητικού” έχει “στοιχειώσει” τον Μανώλη Χάρο, τον θεωρεί ως την επιτομή της λυρικότητας του Διονύσιου Σολωμού. Αυτός μαζί με τον στίχο «…σε γκρεμό κρέμουμαι βαθύ, κι αυτό βαστώ μονάχο» κοσμούν μία από τις προθήκες της έκθεσης με χαρακτικά του καλλιτέχνη και συνάμα ένα μικρό αφιέρωμα στο ανολοκλήρωτο αυτό αριστουργηματικό ποίημα.
Δίπλα στην προθήκη αυτή ένας τεράστιος πίνακας με έντονα κόκκινα χρώματα. Είναι το μοναδικό έργο της έκθεσης που έχει τόσο μεγάλες διαστάσεις. Ένας πίνακας γεμάτος αίμα και λάβα, ένας πίνακας που ο ίδιος ο Έλληνας εικαστικός τον φανταζόταν σαν μία μεγάλη αφίσα και που αποτυπώνει το ρηξικέλευθο ύφος του εθνικό μας ποιητή.
Ένας παρεξηγημένος ποιητής και ένας… διάλογος
Ο Διονύσιος Σολωμός είναι γενικώς ένα ποιητής παρεξηγημένος. Έχει μείνει στη συνείδηση όλων σαν ο εθνικός μας ποιητής και οι περισσότεροι, πέραν του Ύμνου εις την Ελευθερίαν, δε γνωρίζουν τον τεράστιο και ανεξάντλητο πλούτο του. Όπως και δε γνωρίζουν πως είναι ίσως ο πιο ριζοσπαστικός Έλληνας ποιητής και ο μεγαλύτερος υπέρμαχος της νεοελληνικής γλώσσας.
Ο “Διάλογος”, το εμβληματικό έργο του του Ζακυνθινού ποιητή έγραψε στα 26 του χρόνια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το μανιφέστο της ελληνικής γλώσσας, μια πραγματεία σε αυτήν και τη σχέση της με τον λαό, άρα και την ίδια την οντότητα της πατρίδας και την ταυτότητα των Ελλήνων. “Είναι ένα έργο στο οποίο αναφέρονται όλοι οι φιλόλογοι, ελάχιστοι ωστόσο είναι αυτοί που τον έχουν διαβάσει ολόκληρο” μας είπε χαρακτηριστικά ο εικαστικός.
Ο Μανώλης Χάρος ήθελε εδώ και πολλά χρόνια να ασχοληθεί με τον Σολωμό και τον Διάλογό του. Και αυτή η αναμέτρηση με τα έργα του Σολωμού δεν είναι κάτι εύκολο. Το αντίθετο. Το 2019 είχε, λοιπόν, την ιδέα να δημιουργήσει μία εφημερίδα τοίχου. “Είχα φανταστεί ότι θα το κάναμε μια εφημερίδα τοίχου αυτό το βιβλίο και θα το εκθέταμε στα ταμπλό των φοιτητικών παρατάξεων έξω από τη Φιλοσοφική Σχολή” ανέφερε στην παρουσίαση της έκθεσης. Όντως αυτή η “εφημερίδα” που φαντάστηκε, δέσποζε στο βάθος της αίθουσας της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, ακριβώς απέναντι από τον τεράστιο κόκκινο πίνακα.
ΠΟΙΗΤΗΣ: Εκατάλαβα· θέλεις να ομιλήσουμε για τη γλώσσα· μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα; Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα, τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα, και έπειτα αγκαλιασμένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόμο της δόξας, χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω, αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζη· γιατί για με είναι όμοιοι και οι δύο.
ΦΙΛΟΣ: Βέβαια είναι εχθροί μας και οι δύο· με κάνεις να θυμηθώ τα λόγια του Λοκ: Η γλώσσα είναι ένα μεγάλο ποτάμι, εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος, και όποιος δεν την μεταχειρίζεται καθώς πρέπει, κάνει ό,τι του βολέση για να κόψη ή να εμποδίση τους δρόμους, με το μέσον των οποίων τρέχει η πολυμάθεια. Όποιος κάνει λοιπόν αυτό με απόφαση θεληματική, πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυμάθειας.
ΠΟΙΗΤΗΣ: Τί λες; ώς πότε θα πηγαίνη εμπρός αυτή η υπόθεση; ένας λαός από το ένα μέρος να ομιλή σ’ έναν τρόπο, ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάμουν τον λαόν να ομιλή μίαν γλώσσαν δικήν τους! (απόσπασμα από τον Διάλογο του Σολωμού)
Το κείμενο του “Διαλόγου” ήταν ατάκτως κολλημένο σε ένα τεράστιο λευκό ταμπλό. Τα λόγια του συγκλονίζουν, όπου και να κοιτάξεις, ό,τι και να διαβάσεις. Πρόκειται για ένα έξοχο συμπίλημα της ποίησης του επαναστατημένου ελληνισμού, αλλά και της περίφημης έριδας για τη γλώσσα.
Ένας γόνιμος διάλογος με… καρδιά και μυαλό
Περπατώντας ο επισκέπτης στην έκθεση αυτή γίνεται μάρτυρας ενός εξαιρετικά γόνιμου διαλόγου. Αυτού που δημιουργούν τα εικαστικά έργα του Μανώλη Χάρου με το έργο του Σολωμού, με χειρόγραφά του και με σπάνιες εκδόσεις και υλικό (έντυπα βιβλία, περιοδικός τύπος, επιστολές, μεταφράσεις) από τις συλλογές της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, της Εθνικής Βιβλιοθήκης, της Ακαδημίας Αθηνών και του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων. Παράλληλα, κάνει νέα ανάγνωση των θεματικών της επανάστασης, της ατομικής καλλιτεχνικής δημιουργίας και της δημιουργίας νέων συλλογικοτήτων.
Οι «δύο φλόγες» του τίτλου της έκθεσης συμβολίζουν την καρδιά και το μυαλό με τα οποία προσεγγίζει τον κόσμο ο μεγάλος ποιητής. Και ταυτόχρονα τον Μανώλη Χάρο και τον Διονύσιο Σολωμό που συνδιαλέγονται τόσο αρμονικά.
Η επιμελήτρια της έκθεσης Μαρία Γεωργοπούλου σημειώνει μεταξύ άλλων για την έκθεση αυτή: «Ο ρομαντισμός του Σολωμού, άρρηκτα συνδεδεμένος με την Εποχή των Επαναστάσεων, πραγματεύεται την τραγικότητα της ζωής, αναζητά την υπαρξιακή αλήθεια και συγκροτεί μια έντονη πηγή έμπνευσης που σε συμπαρασύρει… και μέσω του χρωστήρα του Μανώλη Χάρου κωδικοποιεί ‘εικόνες και πάθη’. Παρά τα 200 χρόνια που χωρίζουν το έργο του Σολωμού και τους πίνακες του Χάρου, τα θέματα που εμπνέουν και τους δυο είναι και σήμερα άκρως επαναστατικά. Η τέχνη του Μανώλη Χάρου γεμάτη απλότητα, συναίσθημα και ευαισθησία ενδυναμώνει το Διάλογο.
Ο Μανώλης Χάρος συνοδεύει αυτό το μανιφέστο της ελληνικής γλώσσας με αφηρημένες παραστάσεις που, κατά πρώτο λόγο, αναφέρονται στο μεγαλείο της φύσης, ενώ ταυτόχρονα πραγματεύονται τη δυσκολία της κατανόησης, την αδυναμία της συνεννόησης με το κατεστημένο και το θαύμα της έμπνευσης”.
Η επιβλητική χρωματική παλέτα του Μανώλη Χάρου και η αναπαράσταση της φύσης – με τη θάλασσα να είναι διαρκώς παρούσα- δίνουν νέα μορφή και νέο αίμα στους στίχους του Σολωμού και ιχνογραφούν την επικαιρότητα των θεμάτων με τα οποία καταπιάστηκε.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιλογή και παρουσίαση κειμένων που εκδίδονται με χαρακτικά σε σύγχρονες βιβλιοφιλικές εκδόσεις (artist book), καθώς και έργα μικτών τεχνικών σε μεγάλες διαστάσεις. Ο θεατής έρχεται σε επαφή με το νεανικό έργο του Δ. Σολωμού. Ειδικότερα τον Διάλογο και μια σειρά λυρικών ποιημάτων της πρώιμης περιόδου. Τα έργα αυτά έχουν τύχει εκτενούς σχολιασμού, κυρίως ως τεκμήρια των γλωσσικών ιδεών και των «χρόνων μαθητείας» του Σολωμού.
Στο κέντρο της αίθουσας είναι τοποθετημένες προθήκες, στις οποίες περιέχονται αρχειακά τεκμήρια από τη Βιβλιοθήκη: από τα δυσανάγνωστα χειρόγραφα του Σολωμού, απόδειξη του βασανιστικού αγώνα του για (και με) τη γλώσσα, μέχρι τις πρώτες ελληνικές εκδόσεις των τυπογραφείων της Επανάστασης και την ποίηση της εποχής: τον «Θούριο», το «Άσμα Πολεμιστήριον» κ.ά.
