DONBASS: ΜΙΑ ΟΥΚΡΑΝΙΚΗ ΤΑΙΝΙΑ ΤΟΥ 2018 ΕΞΗΓΕΙ ΠΩΣ Η ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΚΑΙ ΤΑ FAKE NEWS ΠΡΟΦΗΤΕΥΣΑΝ ΕΝΑΝ ΠΟΛΕΜΟ
Η σοκαριστική ταινία Donbass του Ουκρανού σκηνοθέτη Σεργκέι Λοζνίτσα προβάλλεται ξανά στο σινεμά. Και είναι ό,τι πιο επίκαιρο θα μπορούσες να δεις αυτή τη στιγμή.
«Όσο αφορά τους Ουκρανούς, ο πόλεμος μαίνεται ήδη εδώ και οχτώ χρόνια», λέει ο Σεργκέι Λοζνίτσα στο indieWire. Ο Ουκρανός σκηνοθέτης έφυγε από τη χώρα του πριν 20 χρόνια όμως διαρκώς επιστρέφει πίσω για να γυρίσει ταινίες που βρίσκονται πάντα στο όριο μυθοπλασίας και τεκμηρίωσης, και πάντα αποτελούν σκληρές απεικονίσεις ή στοχασμούς πάνω στην κοινωνικοπολιτική κατάσταση της περιοχής.
«Ψυχολογικά, οι Ουκρανοί έχουν σχεδόν συνηθίσει μια κατάσταση διαβίωσης σε μια επικίνδυνη, εν δυνάμει πολεμική κατάσταση», συμπληρώνει.
Ο Λοζνίτσα μόλις πριν λίγες μέρες παραιτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ακαδημία Κινηματογράφου σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την «ντροπιαστική», όπως λέει, αντίδρασή τους στη ρωσική εισβολή, τονίζοντας πως «εδώ και τέσσερις μέρες ο ρωσικός στρατός ισοπεδώνει ουκρανικές πόλεις και χωριά, σκοτώνει ουκρανούς πολίτες. Είναι δυνατόν όντως εσείς -ανθρωπιστές, υπερασπιστές της ελευθερίας και της δημοκρατίας- να φοβάστε να αποκαλέσετε έναν πόλεμο, πόλεμο, να καταδικάσετε τη βαρβαρότητα;».
(«Πάρε το Μουντιάλ», έλεγε πίσω στο 2018. «Ύστερα από όλα αυτά τα εγκλήματα των ρωσικών αρχών – τον πόλεμο στην Ουκρανία, την κατοχή, την προσάρτηση της Κριμαίας – όλοι απλώς αποφάσισαν να τα αγνοήσουν και να έρθουν στη Ρωσία να παίξουν ποδόσφαιρο», διαμαρτυρόταν.)
ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΪΝΤΑΝ ΣΤΟ ΝΤΟΝΜΠΑΣ
Το έργο του Λοζνίτσα είναι γεμάτο διακρίσεις, με πολλαπλές συμμετοχές και βραβεία στις Κάννες, κάτι καθόλου δεδομένο για έναν σκηνοθέτη που τόσο δύσκολα κατηγοριοποιεί κανείς. Με ένα παράδοξο τρόπο, τα ντοκιμαντέρ του είναι πιο στιλιζαρισμένα και μυθοπλαστικά από ό,τι τα έργα μυθοπλασίας του, τα οποία βρίσκουν άγκυρα σε ανατριχιαστικές στιγμές ιστορικής και σύγχρονης αλήθειας.
Το πιο πρόσφατο φιλμ του είναι το ντοκιμαντέρ Babi Yar. Context, που μιλά για την σφαγή 30.000 εβραίων από τους Ναζί στην Ουκρανία, στο διάστημα τριών ημερών το Σεπτέμβριο του 1941. Εξαιρετικά επίκαιρο είναι το ντοκιμαντέρ Maidan από το 2014, στο οποίο παρακολουθεί τις διαδηλώσεις στην κεντρική πλατεία του Κιέβου από τον Νοέμβριο του ‘13, όπου πολίτες ξεσηκώθηκαν εναντίον του προέδρου Βίκτορ Γιανούκοβιτς μέχρι σημείου παραίτησής του.
«Το Μαϊντάν ήταν μια πραγματική επανάσταση που συνέβη μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, επειδή ο στόχος ήταν να καταπολεμηθεί η ρωσική επιρροή που παρέμενε δυνατή ακόμα και στην ανεξάρτητη Ουκρανία», λέει ο Λοζνίτσα. «Νομίζω πως αυτή είναι η πρώτη αληθινή επανάσταση σε όλες αυτές τις περιοχές που ήταν, έναν αιώνα νωρίτερα, “η ρωσική αυτοκρατορία”. Ήταν μια σοβαρή επανάσταση που πραγματοποιήθηκε από τον λαό, κι όχι από ανθρώπους σε θέση ισχύος, ούτε από κάποιο μικρό γκρουπ επαναστατών η τρομοκρατών: Ήταν μια σοβαρή επανάσταση που πραγματοποιήθηκε από ανθρώπους που ήθελαν να καθαρίσουν την πολιτική σκηνή», εξηγεί.
Είναι όμως μια ταινία που γύρισε λίγα χρόνια μετά, που φτάνει στα σημερινά γεγονότα ως σχεδόν ανατριχιαστική προφητεία. Το Donbass (που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα με τίτλο Η Δύναμη της Αλήθειας), που κέρδισε βραβείο Σκηνοθεσίας στο πιο τολμηρό και περαματικό τμήμα Ένα Κάποιο Βλέμμα των Καννών το 2018, αποτελεί μια συρραφή από βινιέτες που διαδραματίζονται στην περιοχή Ντόνμπας της Ανατολικής Ουκρανίας, καθώς τοπικός στρατός και εθελοντές μάχονται τις φιλορωσικές δυνάμεις μετά την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία.
ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΚΑΙ ΑΠΟΣΥΝΘΕΣΗ ΣΕ ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΑΠΟ ΤΟ YOUTUBE
Μιας και το έργο του Λοζνίτσα βρίσκεται διαρκώς ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ και τη μυθοπλασία, σε σημείο που να μην τα ξεχωρίζει καν μεταξύ τους, η προσέγγιση εδώ παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον, είναι κάτι σαν φυσική εξέλιξη. Το φιλμ δραματοποιεί μια ντουζίνα μικροεπεισόδια, όπως αυτά έχουν καταγραφεί από κάμερες, φιλμ ή κινητά, και τα οποία έχουν ανέβει και διαδοθεί μέσω social media και πλατφόρμες σαν το YouTube. Δεν υπάρχει αληθινός πρωταγωνιστής ή αφηγηματικός ιστός, με αποτέλεσμα ως θεατές να μην έχουμε σανίδα σωτηρίας ή απόδρασης – δεν ακολουθούμε κάποια διαδρομή, παρά βρισκόμαστε παγιδευμένη σε μια σύγχρονη κακοφωνία.
Ο Λοζνίτσα δημιουργεί έτσι μια ταπετσαρία εικόνας και ήχου που καταγράφει την πραγματικότητα ως fiction, και χρησιμοποιεί μια κάποια αίσθηση αλήθειας ως εργαλείο για να στοχεύσει σε μια σκληρή ματιά στη σημερινή Ουκρανία, διαβρωμένη από τα fake news, διχασμένη, κοινωνικά παραλυμένη. Προτείνοντας κάτι πολύ ενδιαφέρον και αποτελεσματικό -με το στυλ ως συνέπεια των ιδεών που διαπραγματεύεται η ταινία- ως τρόπο να κοιτάς: τα νέα, τον κόσμο, τις ειδήσεις, την αλήθεια.
«Σε κάθε σκηνή υπάρχει κάτι που ίσως βρεις αποκρουστικό, και ταυτόχρονα υπάρχουν πράγματα που μπορεί να βρεις ελκυστικά και να θες να συνεχίσεις να παρακολουθείς», λέει σε μια παλιότερη συνέντευξη στο Film Comment. «Πιθανώς είναι το δικό μου προσωπικό πρόβλημα το ότι με ελκύει αυτή η ασχήμια και το κακό, το ότι δεν με πειράζει να παρακολουθώ τέτοια πράγματα για περισσότερη ώρα από άλλους. Για παράδειγμα, στα κείμενα του Ντοστογιέφσκι μπορείς να νιώσεις πώς πράγματι τον εμπνέει το κακό. Ίσως είναι κάτι που ανήκει στην κουλτούρα, τη ρωσική κουλτούρα, που βαθιά μέσα ελκύεται από την Κόλαση», εξηγεί.
Σε αυτές όμως τις αναπαραστάσεις καθημερινών περιστατικών βίας, απόγνωσης, παραλογισμού και ανόθευτης προπαγάνδας, υπάρχει κάτι περισσότερο από ένα πρώτο επίπεδο ασχήμιας. «Έχει να κάνει με την φθορά και την αποσύνθεση, μια διαδικασία που λαμβάνει χώρα στην περιοχή της πρώην ρωσικής αυτοκρατορίας από την Επανάσταση του 1917. Οι ταινίες περιλαμβάνουν ψήγματα, ηχώ, αναλαμπές, αντικατοπτρισμούς του πολέμου. Απλά με αυτή την πιο πρόσφατη ταινία μου, δεν είναι απλά υπονοούμενα πια, έχουμε απευθείας απεικόνιση. Γιατί μιλάμε για πράγματα που πραγματικά συνέβησαν».
«Είναι μια συλλογή επεισοδίων, και σε κάθε ένα υπάρχει ένας χαρακτήρας που μας μεταφέρει στο επόμενο., Η πρόθεσή μου ήταν κάθε επεισόδιο της ταινίας να δείχνει μια πλευρά, μια ενσάρκωση, μια πτυχή αυτής της πανταχού παρούσας διαδικασίας φθοράς και αποσύνθεσης. Και σχεδόν κάθε επεισόδιο αποτελεί απευθείας αναφορά, με την έννοια πως άνθρωποι φίλμαραν τέτοιες καταστάσεις -αληθινά γεγονότα- με τα κινητά τους και μετά τα ανέβασαν στο ίντερνετ».
«ΤΩΡΑ, ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ, ΟΛΟΙ ΤΟ ΒΛΕΠΟΥΝ»
Αυτά τα μεμονωμένα περιστατικά δεν είναι τελικά καθόλου μεμονωμένα, λέει ο Λοζνίτσα μέσα από το σινεμά του – ακόμα και η αναπόσπαστη κίνηση της κάμερας, η άρνησή του να απελευθερώσει τον θεατή, μοιάζει να τραβά μια γραμμή που ενώνει όλες τις μορφές βίας και όλες τις εκφάνσεις της προπαγάνδας και της αλήθειας (των fake news). Πίσω τελικά από το μανιπουλάρισμα της αλήθειας βρίσκεται -καμία έκπληξη- η μεταποίηση της ίδιας της Ιστορίας. «Στη Ρωσία υπάρχει μια τεράστια αναβίωση της σταλινικής μυθολογίας, κι ο Στάλιν παρουσιάζεται ξανά στη νεότερη γενιά ως ένας από τους σπουδαιότερους ηγέτες της χώρας κι ένας “ικανός διαχειριστής”», λέει στο Cineuropa πριν 4 χρόνια.
Σήμερα, προβλέπει πως «οι άνθρωποι θα εκτεθούν στο ίδιο είδος διαφθοράς -ηθικής και νοητικής εξίσου- όπως πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα. Το πιο σημαντικό πράγμα που συμβαίνει σε εποχές σαν αυτήν, έχει να κάνει με την ηθική των ανθρώπων, καθώς αποκτούν άνεση στο να κάνουν ανήθικες πράξεις, ακριβώς όπως οι αρχές το κάνουν σε αυτούς.»
«Η φύση της σύγκρουσης δεν έχει καθόλου να κάνει με εθνικότητα», καταλήγει. «Είναι Σοβιετικό εναντίον αντι-Σοβιετικού, όχι Ρωσία εναντίον Ουκρανίας. Έχει να κάνει με τη σύγκρουσης μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος. Τώρα, επιτέλους, όλοι το βλέπουν».
