ΓΛΥΠΤΑ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ: ΠΟΣΟ ΑΙΣΙΟΔΟΞΟΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥΣ;

Η διεκδίκηση της επιστροφής των γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο στην Ελλάδα έχει πίσω της ιστορία ήδη μισού αιώνα. Ξεκινώντας από την αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη, διαδοχικές κυβερνήσεις έχουν συμβάλλει με τις ενέργειές τους στη διεθνοποίηση του θέματος, στη συνεργασία με άλλες χώρες για τον επαναπατρισμό των πολιτιστικών αγαθών που έχουν κλαπεί, για την προώθηση του αιτήματος στη βρετανική κοινή γνώμη, για την τεκμηρίωση της αρπαγής από τον Έλγιν, για τη δημιουργία του Μουσείου της Ακρόπολης, ώστε να αδυνατίσει ένα από τα βασικά αρχικά επιχειρήματα του Βρετανικού Μουσείου.

Στην πορεία αυτή, πολλές απόψεις και «συνταγές» δοκιμάστηκαν, άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο επιτυχημένες. Όλοι αποδεχόμαστε ότι η επανένωση του κορυφαίου μνημείου είναι ένα αίτημα που αφορά όλους τους Έλληνες, και η ευόδωσή του είναι ζήτημα μακρόχρονου αγώνα.

Η τωρινή κυβέρνηση, ήδη από το 2019, φάνηκε να το αντιμετωπίζει ως θέμα το οποίο θα αναλάβει να φέρει σε πέρας ο ίδιος ο Πρωθυπουργός. Ήταν ένα από τα θέματα που έθεσε ο Κυριάκος Μητσοτάκης στον τότε Βρετανό ομόλογό του Μπόρις Τζόνσον, ήδη από το καλοκαίρι του 2019. Η δήλωση τότε του Έλληνα Πρωθυπουργού, σε συνέντευξή του, ότι η Ελλάδα ζητά τον «δανεισμό» των γλυπτών, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, όχι μόνο στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και μεταξύ των ειδικών που ασχολούνται με το θέμα διεθνώς, ακόμη και μεταξύ των επιστημόνων που συμμετέχουν στις διεθνείς επιτροπές για την επανένωση των γλυπτών. Τελικά, το ολίσθημα αποσύρθηκε, όμως παρέμεινε η προσπάθεια του Πρωθυπουργού να έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων.

Στη χθεσινή (28/11) επίσκεψη του Κυριάκου Μητσοτάκη στο Λονδίνο, όπου συναντήθηκε με τον βασιλιά Κάρολο, πολλοί ήταν αυτοί που έκαναν λόγο για μία «χρυσή ευκαιρία» όχι μόνο για το Τατόι, αλλά και για τα γλυπτά του Παρθενώνα.

Ο ίδιος ο Πρωθυπουργός άλλωστε, στην περιβόητη συνέντευξή του στους Sunday Times τον Οκτώβριο που μας πέρασε, είχε διατυμπανίσει ότι θα εγείρει το ζήτημα των Μαρμάρων όταν ξαναεπισκεφθεί το Λονδίνο. Δηλαδή τώρα. Στην ίδια συνέντευξη είχε εκφράσει την πεποίθηση πως πλησιάζει η απόφαση της Βρετανίας για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα «Νομίζω ότι το κλίμα έχει αλλάξει στο Ηνωμένο Βασίλειο», είχε δηλώσει και μάλιστα είχε υποστηρίξει πως από τις κατ’ ίδιαν συζητήσεις που είχε με τον βασιλιά Κάρολο- όταν ακόμη ήταν πρίγκιπας της Ουαλίας- είχε καταλάβει πως είναι θετικός στο αίτημα της επανένωσης των Γλυπτών.

Τελικά η συνάντηση με τον βασιλιά Κάρολο, παρότι έγινε σε «θερμό κλίμα», όπως πληροφορηθήκαμε από το επιτελείο του Πρωθυπουργού δεν απέδωσε τίποτα για τα Γλυπτά. Δε θα μπορούσε να αποδώσει, άλλωστε, καθώς το θέμα αφορά τη βρετανική κυβέρνηση και το Βρετανικό Μουσείο και ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν κατάφερε, παρότι προσπάθησε, να συναντήσει τον νυν βρετανό πρωθυπουργό Ρίσι Σούνακ. Βασική διευκρίνιση: Ο βασιλιάς της Αγγλίας, άλλωστε δεν επιτρέπεται να παρεμβαίνει με δηλώσεις του σε ανοιχτά κυβερνητικά θέματα, κι αυτό το ξέρουν καλά οι επιτελείς του Μαξίμου. Γιατί λοιπόν καλλιέργησαν τέτοιες προσδοκίες;

Τα τύμπανα του… “πολέμου”

Την ίδια στιγμή ιδιαίτερο προβληματισμό στην επιστημονική κοινότητα έχουν δημιουργήσει οι κινήσεις της κυβέρνησης σε άλλα θέματα, όπως και ορισμένα δημοσιεύματα. Στις 18 Νοεμβρίου, σε άρθρο του στο «The Scotsman» (Λύση για τα “Ελγίνεια”; Πώς ο Αμερικανός πολυεκατομμυριούχος Στερν έφτιαξε ένα πρότυπο για την επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα), ο Matthew Taylor, μέλος της Βρετανικής Ένωσης για την Επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα (πρόκειται για Ένωση που ιδρύθηκε το 2002 και είναι διαφορετική από την Βρετανική Επιτροπή για την Επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα) διατύπωσε την άποψη πως «οι προηγούμενες διαπραγματεύσεις έχουν κολλήσει προς ώρας στο θέμα της ιδιοκτησίας. Αλλά τι θα γινόταν αν το Βρετανικό Μουσείο αναγνώριζε την κυριότητα των έργων στην Ελλάδα, διατηρώντας παράλληλα τα δικαιώματα έκθεσής τους προς το παρόν; Σίγουρα αυτό θα μπορούσε να είναι ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός;»

Ο Σύλλογος ελλήνων Αρχαιολόγων πήρε αμέσως τη σκυτάλη, απαντώντας ότι θα είναι επιβλαβές για την πολιτιστική κληρονομιά αν η συμφωνία για την Συλλογή Στερν χρησιμοποιηθεί ως «πρόκριμα» για μια συμφωνία που θα αφορά τα γλυπτά του Παρθενώνα.

Και εξηγούν: «Άραγε αυτή την «επανένωση» με το κορυφαίο μνημείο διεκδικεί πλέον η χώρα μας; Το να παραμείνουν τα γλυπτά για έκθεση στο Λονδίνο με μια πινακίδα που θα αναγράφει ότι ανήκουν στην Ελλάδα; Ή, ακόμη χειρότερα, μια συμφωνία ανταλλαγής με μοναδικά αρχαία έργα τέχνης που εκτίθενται σε ελληνικά μουσεία, όπως αυτή που υπέγραψε η ελληνική κυβέρνηση για τη Συλλογή Στερν και φαίνεται να προσπαθεί να προωθήσει και για τα γλυπτά του Παρθενώνα;»

Πράγματι, τα μοναδικής αξίας Κυκλαδικά Αντικείμενα της Συλλογής Στερν θα τα χαρεί το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης για τα επόμενα 25+25 χρόνια με τον αποικιοκρατικό όρο ότι για κάθε κυκλαδικό αντικείμενο που θα έρχεται από την Ν. Υόρκη στην Ελλάδα από το 2034 ως το 2073, η Ελλάδα θα στέλνει ένα ανάλογης αξίας κυκλαδικό εύρημα στην Ν. Υόρκη. Άραγε, αυτό θα μπορούσε να είναι μια συμφωνία επωφελής για την επανένωση του κορυφαίου μνημείου;

Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων ζητά μάλιστα από την κυβέρνηση «να προχωρήσει άμεσα στην κατάργηση της διάταξης για μακροχρόνια εξαγωγή ευρημάτων από αρχαιολογικά μουσεία στο εξωτερικό (η διάταξη του Ν. 4761 που επιτρέπει την εξαγωγή συλλογών Μουσείων για 50 έτη) και να προχωρήσει άμεσα στην κατάρτιση και έγκριση του καταλόγου με τα αμετακίνητα ευρήματα των ελληνικών κρατικών αρχαιολογικών Μουσείων, όπως προβλέπει ο Αρχαιολογικός Νόμος».

Τα γλυπτά και στο βάθος… εκλογές;

Δεν είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν ότι η προσπάθεια του Κυριάκου Μητσοτάκη να φέρει μια συμφωνία για τα γλυπτά, ακόμη κι αν είναι μια συμφωνία «δανεισμού κατά τη διάρκεια της οποίας θα αποφευχθούν δηλώσεις για την κυριότητα των γλυπτών», όπως δήλωσε το βράδυ της Δευτέρας στην ΕΡΤ ο Kevin Featherstone, διευθυντής του Ελληνικού Παρατηρητηρίου του London School of Economics και συνομιλητής του Πρωθυπουργού, σχετίζεται άμεσα με την έναρξη της προεκλογικής περιόδου στην Ελλάδα.

Δύσκολα άλλωστε θα ξεχάσει κανείς το ολίσθημα του Κώστα Σημίτη, όταν στη συνομιλία του με τον Μπλερ είπε για τα γλυπτά «θα ήθελα να γίνει κάτι εν όψει των εκλογών του χρόνου», που σκιάζουν από τότε οποιαδήποτε συζήτηση για τα γλυπτά εν μέσω εκλογικής αναμονής.

Κανείς δεν μπορεί να επιβεβαιώσει ή να απορρίψει το πώς κάθε κυβερνητικό σχήμα μπορεί να εργαλειοποιήσει το εθνικό αίτημα της επανένωσης του Παρθενώνα. Εδώ ακριβώς, όμως, θα έπρεπε να σταθούμε. Μήπως τελικά αυτή η πολιτική και κυβερνητική εργαλειοποίηση –και η καχυποψία που τη συνοδεύει- θα μπορούσε και θα έπρεπε να αποφευχθεί;

Το ζήτημα της επανένωσης του μνημείου είναι ένα κατεξοχήν επιστημονικό ζήτημα, που αφορά την διεθνή αρχαιολογική, μουσειακή και νομική κοινότητα. Είναι και ένα εξόχως πολιτικό ζήτημα, που αφορά τις διμερείς σχέσεις Ελλάδας και Βρετανίας. Η αντιμετώπισή του θα όφειλε να βασίζεται στην επιστημονική κοινότητα και σε διακομματική συναίνεση για τις επιμέρους κινήσεις. Ίσως αυτός ο στόχος να είναι κάτι που θα οδηγήσει σε μια συνεπή και συνεχή πίεση της Ελλάδας που θα αποδώσει τελικά καρπούς.

Το NEWS 24/7 ανοίγει το θέμα των Μαρμάρων του Παρθενώνα και δίνει τον λόγο σε 4 διακεκριμένα πρόσωπα από τον χώρο του πολιτισμού (καθηγητές αρχαιολόγους και νομικούς) που καταθέτουν την εμπεριστατωμένη άποψή τους πάνω στο κρίσιμο αυτό ζήτημα (στις απαντήσεις τηρήθηκε αλφαβητική σειρά)

Louis Godart- “Είμαι πεπεισμένος ότι μία πολιτική με ανανεώσιμα δάνεια από τις αποθήκες των μουσείων θα είναι επιτυχής”

Ποιο πιστεύετε ότι πρέπει να είναι το βασικό επιχείρημα της Ελλάδας για το θέμα της επιστροφής των γλυπτών του Παρθενώνα;
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το θεμελιώδες επιχείρημα υπέρ της επιστροφής των Μαρμάρων του Παρθενώνα είναι να υπενθυμίσουμε στον κόσμο ότι ο Ναός της Θεάς Αθηνάς είναι το σύμβολο του δυτικού πολιτισμού. Η Ευρώπη και ο κόσμος έμαθαν από την αρχαία Ελλάδα δύο θεμελιώδεις αξίες: την κεντρική θέση του ανθρώπου στην ιστορία και τη Δημοκρατία. Μετά τον Δεύτερο Περσικό Πόλεμο, η Αθήνα και ο Περικλής με τη βοήθεια εξαιρετικών πολιτών όπως ο Φειδίας, ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης έχτισαν τον Παρθενώνα που βλέπουμε σήμερα. Οδηγημένοι από την αγάπη για τη δημοκρατία και τον σεβασμό για τον ρόλο του ανθρώπου, δημιούργησαν ένα έργο που τιμά την ανθρωπότητα. Αυτό το τρομερό έργο πρέπει να ξαναβρεί την ενότητά του.

Είναι απαράδεκτο μια χώρα όπως η Μεγάλη Βρετανία, η οποία οφείλει τόσα πολλά στον κλασικό πολιτισμό, να συνεχίζει να αρνείται την επιστροφή στην πατρίδα των μαρμάρων του Φειδία.

Το τελευταίο διάστημα έχουν προταθεί και λύσεις, όπως η ανταλλαγή αρχαιοτήτων ή η αναγνώριση της κυριότητας με έκθεση των γλυπτών στο Λονδίνο. Πιστεύετε ότι μπορεί να είναι ένας από τους δρόμους για την διαπραγμάτευση με το Βρετανικό Μουσείο;
Όταν ήμουν σύμβουλος πολιτισμού των Προέδρων της Ιταλικής Δημοκρατίας Carlo Azeglio Ciampi και Giorgio Napolitano, για την ανάκτηση των θησαυρών της ιταλικής τέχνης που είχαν αγοραστεί παράνομα από διάφορα μουσεία στον κόσμο, ήμουν, μαζί με το ιταλικό Υπουργείο Πολιτισμού, υποστηρικτής μιας πολιτικής που ήταν επιτυχής: αντί να πάμε στα δικαστήρια, προτείναμε στα μουσεία που είχαν στην κατοχή τους τα αριστουργήματά μας να επιστρέψουν τα κλεμμένα έργα μας και εμείς ως αντάλλαγμα προσφέραμε ως ανανεώσιμο δάνειο, αριστουργήματα Τέχνης που προέρχονταν από τις αποθήκες των μουσείων μας. Πιστεύω ότι παρόμοια πολιτική είναι αυτή της Ελλάδας σήμερα και είμαι πεπεισμένος ότι είναι επιτυχής.

Είστε αισιόδοξος για το θέμα της επιστροφής των γλυπτών;
Οι καιροί έχουν αλλάξει. Η βρετανική κοινή γνώμη είναι πλέον σε μεγάλο βαθμό υπέρ της επιστροφής των γλυπτών του Φειδία στην Ελλάδα. Ακόμη και οι Times, η έγκυρη συντηρητική βρετανική εφημερίδα, συνέπλευσε με την κοινή γνώμη. Είμαι πεπεισμένος ότι ποτέ άλλοτε δεν ήμασταν πιο κοντά στη λύση που περιμένουμε όλοι όσοι πιστεύουμε στις αξίες που εξέφρασε η Αρχαία Ελλάδα: την επιστροφή στο υπέροχο μουσείο της Ακρόπολης των αθάνατων αριστουργημάτων του Φειδία.

Ο Louis Godart είναι αρχαιολόγος και πρώην πρόεδρος του Διεθνούς Συνδέσμου για την Επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα.

Δρ Μαρία Ανδρεαδάκη Βλαζάκη- “Από την Ελλάδα εξαρτάται αν θα προχωρήσει στον αγώνα τον καλό ή θα ενδώσει σε μεγάλες υποχωρήσεις για μικροπολιτικά ανταλλάγματα και εφήμερα πυροτεχνήματα”

Με πρόταγμα την ακεραιότητα του μνημείου…
Δύο είναι οι βασικές αρχές της UNESCO για τη ένταξη ενός μνημείου στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς: η αυθεντικότητα (authenticity) και η ακεραιότητα (integrity). Τα γλυπτά του Παρθενώνα είναι τμήματα ενός και μόνο μνημείου, το οποίο βρίσκεται σήμερα οικτρά ακρωτηριασμένο.

Με πρόταγμα αυτήν ακριβώς την ακεραιότητα του μνημείου παλεύουμε αυτά τα χρόνια, όταν, μάλιστα, ο ίδιος ο Παρθενώνας αποτελεί ένα από τα πλέον εμβληματικά μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς, το σύμβολο της UNESCO και το σύμβολο του δυτικού πολιτισμού. Το παλιό βρετανικό επιχείρημα ότι η χώρα μας δεν διαθέτει κατάλληλο χώρο προς έκθεση, έχει εκλείψει προ πολλού. Ο επαναπατρισμός και η επανένωση των γλυπτών στο Μουσείο της Ακρόπολης και η έκθεσή τους κάτω από το αττικό φως και σε άμεση συνομιλία με τον Ιερό Βράχο θα είναι το απαύγασμα αυτής της κληρονομιάς.

Το τελευταίο διάστημα έχουν προταθεί και λύσεις, όπως η ανταλλαγή αρχαιοτήτων ή η αναγνώριση της κυριότητας με έκθεση των γλυπτών στο Λονδίνο. Πιστεύετε ότι μπορεί να είναι ένας από τους δρόμους για την διαπραγμάτευση με το Βρετανικό Μουσείο;
Έως τώρα, εφόσον ένα ξένο Μουσείο επέστρεφε αρχαιότητες στην Ελλάδα, υπογραφόταν μνημόνιο συνεργασίας για μια μικρής διάρκειας περιοδική έκθεση με αρχαιότητες από τα ελληνικά μουσεία και τις αποθήκες τους, σύμφωνα με τα ισχύοντα και σε άλλες χώρες, όπως η Ιταλία. Εξάλλου, ο μέχρι πρόσφατα ισχύων έως 5 έτη δανεισμός αρχαιοτήτων στο εξωτερικό δήλωνε ξεκάθαρα ότι ο στόχος των εκθέσεων αυτών ήταν βραχυχρόνιος. Στην Ιταλία, μάλιστα, ο μακροχρόνιος δανεισμός είναι μόνο 4 έτη.

Η μεγάλη σπουδή για αλλαγή του ελληνικού αρχαιολογικού νόμου ώστε ο μακροχρόνιος δανεισμός να φτάνει στα 100 (!) έτη, όπως πρότεινε το 2020 η σημερινή Υπουργός ασφαλώς έχει σχέση με τις διαπραγματεύσεις όπως τις φαντάζεται η νυν κυβέρνηση, καθώς ως αρχή της φαίνεται να προβάλλεται ότι όλα –και η πολιτιστική κληρονομιά- είναι εμπορεύσιμα. Αυτό, άλλωστε υποδηλώνει και ο χειρισμός της πρόσφατης υπόθεσης της ιδιωτικής συλλογής Στερν.

Ας σημειωθεί εδώ, ότι όποιοι έχουν εμπλακεί και έχουν στηρίξει την παράνομη και κατάπτυστη συμφωνία Στερν, εκτός των άλλων, νομιμοποιούν την αρχαιοκαπηλία και δίνουν ελπίδες σε όλο το κύκλωμά της: αρχαιοκάπηλους, επίδοξους αρχαιοκάπηλους, εμπόρους, παράνομους συλλέκτες, ιδιωτικά μουσεία.

Μία – πολύτιμη- αναδρομή στον αγώνα για επαναπατρισμό…
Θα ήθελα να θυμίσω πολύ σύντομα τι έχει συμβεί την τελευταία δεκαετία, όπως τα παρακολούθησα από τη θέση της Γενικής Διευθύντριας και αργότερα της Γενικής Γραμματέως του ΥΠΠΟΑ. Η Ελλάδα, στον πολύχρονο αγώνα της για τον επαναπατρισμό των Γλυπτών είχε καταφέρει το 2013 και 2014 να βρεθεί πιο κοντά από ποτέ στην πολυπόθητη διαπραγμάτευση. Το φθινόπωρο 2014, είχαμε εξασφαλίσει στην Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO για την Προώθηση της Επιστροφής των Πολιτιστικών Αγαθών στις Χώρες Προέλευσης ή την Αποκατάστασή τους σε περίπτωση Παράνομης Ιδιοποίησης (ICPRCP) την προτροπή για διαμεσολάβηση μεταξύ των δύο μερών.

Η μεγάλη χαρά εξανεμίστηκε ταχύτατα, όταν επιστρέφοντας από το Παρίσι, η τότε κυβέρνηση Σαμαρά είχε προσκαλέσει την Αμάλ Αλαμουντίν, αλλάζοντας ξαφνικά τη στάση της χώρας από τους διπλωματικούς χειρισμούς στη δικαστική διεκδίκηση, στάση που κατέληξε άδοξα στον δανεισμό του ποτάμιου θεού Ιλισού στο Ερμιτάζ και στην άρνηση τελικά της βρετανικής πλευράς για συμμετοχή στην διαδικασία της διαμεσολάβησης.

Από το 2015 έως το 2019 έγιναν άοκνες προσπάθειες για να αλλάξει η ατζέντα, με συμμετοχή όλης της ιεραρχίας, από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον Πρωθυπουργό και όλους τους Υπουργούς Πολιτισμού έως τα στελέχη του Υπουργείου Πολιτισμού και του Υπουργείου Εξωτερικών. Το 2018 καταφέραμε για πρώτη φορά να αναγνωριστούν οι ιστορικές, πολιτιστικές, νομικές και ηθικές διαστάσεις του ζητήματος της επιστροφής των Γλυπτών, τα οποία ανήκουν σε εμβληματικό μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς. Δυστυχώς το 2019, η νέα κυβέρνηση ΝΔ, δια στόματος του Πρωθυπουργού ανακοίνωσε ότι η χώρα διεκδικεί τον «δανεισμό» των γλυπτών του Παρθενώνα! Βεβαίως, αντιμετωπίζοντας την δίκαιη κατακραυγή από την χώρα και από τις Διεθνείς Επιτροπές, η κυβέρνηση αναδιπλώθηκε αλλά ταυτόχρονα κύρωσε συμφωνίες τύπου Στερν.

Μετά τα παραπάνω, πόσο αισιόδοξη να είμαι σήμερα;
Αισιόδοξος είναι κανείς όταν επικρατεί η ηθική και το δίκαιο των πραγμάτων. Σήμερα, οι δύο αυτές έννοιες απουσιάζουν δραματικά από την κυβερνητική πολιτική με ολέθρια αποτελέσματα.

Μόνη ελπίδα είναι να αλλάξουν γρήγορα οι συνθήκες για να μην ξανασυμβούν τέτοια καταστροφικά φαινόμενα στον πολιτισμό, όπως ο τεμαχισμός και αποδόμηση του σπουδαίου αρχαιολογικού χώρου στον Σταθμό Βενιζέλου στην Θεσσαλονίκη και η ντροπιαστική αντιμετώπιση των κυκλαδικών αρχαιοτήτων στην υπόθεση Στερν.

Όσο για τα μοναδικά Γλυπτά του Παρθενώνα, είμαι βέβαιη ότι θα επιστρέψουν στην Ελλάδα, μέσα όμως από συνεχείς, συνεπείς και κυρίως δίκαιους αγώνες. Η Βρετανία είναι έτοιμη να πειστεί. Από την Ελλάδα εξαρτάται αν θα προχωρήσει στον αγώνα τον καλό ή θα ενδώσει σε μεγάλες υποχωρήσεις για μικροπολιτικά ανταλλάγματα και εφήμερα πυροτεχνήματα.

Η Δρ Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη είναι επίτιμη γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, πρώην πρόεδρος της Επικουρικής Επιτροπής της Σύμβασης του 1970 της UNESCO και πρώην Γενική Γραμματέας του ΥΠΠΟΑ.

Δρ. Ειρήνη Σταματούδη: “Η Βρετανία φαίνεται να απομονώνεται διεθνώς στο ζήτημα της επιστροφής των Μαρμάρων του Παρθενώνα”

Ποια θα πρέπει να είναι τα επιχειρήματα της Ελλάδας;
Έχουν περάσει πάνω από 200 χρόνια από την απομάκρυνση των Μαρμάρων του Παρθενώνα από την Αθήνα. Η Ελλάδα εδώ και χρόνια (συστηματικά από το 1983) τα ζητάει πίσω προκειμένου να τα επανενώσει με τα υπόλοιπα γλυπτά-αρχιτεκτονικά μέλη του ναού που εκτίθενται στο Μουσείο της Ακρόπολης.

Τα βασικά της επιχειρήματα είναι ότι:

• απομακρύνθηκαν παράνομα και ανήθικα, χωρίς άδεια και με δωροδοκίες·
• η απομάκρυνσή τους επέφερε σημαντικότατες και μη αναστρέψιμες φθορές στον ναό που συνιστά το πλέον χαρακτηριστικό δείγμα κλασικής αρχιτεκτονικής της αρχαίας Ελλάδας εμπνέοντας υστερότερα αρχιτεκτονικά και καλλιτεχνικά κινήματα σε όλο τον κόσμο·
• ειναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι ενωμένα τα Μάρμαρα και όχι κατακερματισμένα μπορούν να συμβάλλουν καλύτερα στην κατανόηση του αρχαίου κόσμου, να μεταφέρουν αρτιότερα τόσο την πληροφορία στον ερευνητή όσο και την τέρψη στον επισκέπτη.

Η στάση του Βρετανικού Μουσείου και η πίεση της Ελλάδας…
Αυτό το συμπέρασμα κοινής λογικής έρχεται να αντιπαλέψει το Βρετανικό Μουσείο, το οποίο από το 2004 και μετά τροποποιεί την επιχειρηματολογία του και εφευρίσκει την θεωρία του «παγκόσμιου μουσείου» την οποία συνυπογράφουν 17 ακόμη μουσεία της Δύσης και Βόρειας Αμερικής που δημιούργησαν τις συλλογές του σε περιόδους αποικιοκρατίας, πολέμων, και ιμπεριαλισμού.

Η θεωρία αυτή προσπαθεί να νομιμοποιήσει τις συλλογές αυτές και να τις «ξεπλύνει» από το ανήθικο παρελθόν τους υποστηρίζοντας ότι τα αντικείμενα που αποκτήθηκαν διακονούν έναν υπέρτερο σκοπό επιτρέποντας στον επισκέπτη να συγκρίνει μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών.

Τα δύο τελευταία χρόνια η πίεση της Ελλάδας για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα στον τόπο προέλευσής τους έχει αυξηθεί σημαντικά. Τον Νοέμβριο του 2021 ο Έλληνας πρωθυπουργός, στο πλαίσιο επίσκεψής του στη Βρετανία έθεσε στον ομόλογό του Μπόρις Τζόνσον, το ζήτημα υπογραμμίζοντας τη σημασία τους για την Ελλάδα. Ταυτόχρονα σημαντικές εφημερίδες στη Βρετανία, κάποιες από τις οποίες κρατούσαν παραδοσιακά είτε ουδέτερη είτε αρνητική στάση στο ζήτημα, τάχθηκαν στο πλευρό του (μεταξύ αυτών και οι Times του Λονδίνου με βασικό τους άρθρο).

Ταυτόχρονα η Διακυβερνητική Επιτροπή της Ουνέσκο εξέδωσε τόσο Σύσταση όσο και Απόφαση με την οποία καλεί τη Βρετανία να καθίσει καλόπιστα με την Ελλάδα στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων για την επίλυση του ζητήματος. Πίσω από αυτήν την απόφαση βρίσκονται σημαντικοί συσχετισμοί κρατών. Δημοσκοπήσεις στη Βρετανία την ίδια περίοδο καταδεικνύουν ότι η συντριπτική πλειοψηφία των Βρετανών θεωρεί ότι τα Μάρμαρα του Παρθενώνα πρέπει να επιστρέψουν στην Ελλάδα.

Η Βρετανία φαίνεται να απομονώνεται διεθνώς στο ζήτημα της επιστροφής των Μαρμάρων του Παρθενώνα
Το μόνο που μένει είναι μία γενναία βρετανική κίνηση που θα λάβει υπόψη της το δημόσιο αίσθημα, την κοινή λογική, και θα αποκαταστήσει μία αδικία του παρελθόντος. Το φθινόπωρο του 2022 τροποποιήθηκε ο βρετανικός νόμος για τις φιλανθρωπικές οργανώσεις (Charity Act 2011). Σύμφωνα με αυτόν φιλανθρωπικές οργανώσεις στις οποίες περιλαμβάνονται και τα μουσεία ασχέτως εάν έχουν τέτοια νομική μορφή, έχουν το δικαίωμα να διενεργούν ΄δωρεές’ λόγω ‘ηθικής υποχρέωσης’. Αρχικά οι δωρεές αυτές ήταν χρηματικές. Ωστόσο στη συνέχεια κρίθηκε ότι μπορούν να συνίστανται και σε αντικείμενα που τα μουσεία έχουν στις συλλογές τους και για τα οποία τίθεται ‘ηθικό ζήτημα’. Τέτοιο ζήτημα θα μπορούσε για παράδειγμα να είναι η ανήθικη απόκτηση και απομάκρυνση αρχαιοτήτων από τις χώρες προέλευσής τους.

Η Βρετανία φαίνεται να απομονώνεται διεθνώς στο ζήτημα της επιστροφής των Μαρμάρων του Παρθενώνα. Είναι ένα ζήτημα που λιμνάζει εδώ και δεκάδες χρόνια και η βρετανική άρνηση αφενός μεν δε συνάδει με το βρετανικό δημόσιο αίσθημα που έχει ενταχθεί υπέρ της επιστροφής και αφετέρου δε αντιβαίνει τη διεθνή τάση στο δίκαιο της πολιτιστικής κληρονομιάς περί επιστροφής σημαντικών αρχαιοτήτων στις χώρες προέλευσής τους.

Υπό το πρίσμα αυτό θεωρώ ότι η Βρετανία θα αντιληφθεί σύντομα ότι η επιστροφή των Μαρμάρων θα είναι μία κίνηση ύψιστης πολιτιστικής σημασίας προς όφελος όλων των πλευρών, αλλά και της ανθρωπότητας εν γένει.

Η Δρ. Ειρήνη Σταματούδη είναι καθηγήτρια στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.

Άγγελος Χανιώτης- Συλλογή Στερν και Γλυπτά του Παρθενώνα: τι Λωζάνη, τι Κοζάνη;

Τα γλυπτά του Παρθενώνα δεν είναι συνηθισμένη περίπτωση μνημείου της πολιτιστικής κληρονομιάς που βρέθηκε στην κατοχή ξένου μουσείου και αποτελεί αντικείμενο διεκδίκησης από τη χώρα προέλευσης. Δεν είναι π.χ. σαν την κεφαλή της Νεφερτίτης που διεκδικεί η Αίγυπτος. Η κεφαλή της Νεφερτίτης έγινε γνωστή μόνο μετά την ανακάλυψή της από Γερμανούς αρχαιολόγους το 1912. Δεν είχε επί αιώνες κάποια συμβολική σημασία για την Αίγυπτο· την απέκτησε μετά τη μεταφορά της στο Βερολίνο.

Αντίθετα, ο Παρθενώνας και ο γλυπτός του διάκοσμος ήταν ανέκαθεν τα ορατά σύμβολα ενός πολιτισμού. Ως τέτοια τα θαύμαζαν περιηγητές και τα αποτύπωναν στα έργα τους από τον 17οα αιώνα. Επίσης τα γλυπτά του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μουσείο δεν είναι αυτοτελή έργα. Είναι ο γλυπτός διάκοσμος ενός κτηρίου, μεγάλο μέρος του οποίου βρίσκεται σε άλλο μουσείο, όπου μπορεί να ιδωθεί σε συνάρτηση με το κτήριο που κοσμούσε, με τα γλυπτά που προηγήθηκαν και με τα έργα που ενέπνευσε. Ακριβώς για αυτό, η υπόθεση της επανένωσης πρέπει να προβάλλεται ως το αίτημα ενός μουσείου να αποκατασταθεί ένα μνημείο οικουμενικής σημασίας για λογαριασμό της ανθρωπότητας.

Ωστόσο, πρόσφατα η συμφωνία που προβλέπει τη σταδιακή μεταβίβαση (ως το 2073) της συλλογής κυκλαδικών αντικειμένων από τον ιδιώτη συλλέκτη Στερν στο ιδιωτικό Μουσείο Γουλανδρή με ανταλλάγματα προς όφελος του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης προβάλλεται από κάποιους κύκλους ως πρότυπο για μια ανάλογη συμφωνία με το Βρετανικό Μουσείο για τα γλυπτά του Παρθενώνα.

Κατ᾿ αρχήν οι δύο περιπτώσεις δεν είναι συγκρίσιμες. Τα γλυπτά, αποσπασμένα με βάρβαρο τρόπο από τον Έλγιν, παραχωρήθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο με απόφαση του βρετανικού κοινοβουλίου· τα αντικείμενα της συλλογής Στερν διακινήθηκαν στο παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων. Τα γλυπτά του Παρθενώνα είναι εκτεθειμένα σε ένα μουσείο χωρίς εισιτήριο· δεν στόλιζαν επί δεκαετίες το σαλόνι ενός συλλέκτη.

Τα πολιτιστικά συμφραζόμενα των έργων του Φειδία είναι γνωστά και δεν καταστράφηκαν από τους λαθρανασκαφείς που επί δεκαετίες λυμαίνονται τα αρχαία νεκροταφεία των Κυκλάδων. Τα «Ελγίνεια» είναι τμήματα ενός βίαια τεμαχισμένου συνόλου που μπορεί να επανενωθεί, όχι συλλογή παράταιρων αντικειμένων.

Επί της ουσίας.. Η συνέχιση της παραμονής στο Βρετανικό Μουσείο των γλυπτών του Παρθενώνα είναι απαράδεκτη γιατί διαιωνίζει τον κατακερματισμό ενός έργου τέχνης τεράστιας οικουμενικής σημασίας. Δεν υπάρχουν ούτε επιστημονικά ούτε ηθικά επιχειρήματα για την παραμονή των γλυπτών στο Λονδίνο. Από την άλλη πλευρά, το Βρετανικό Μουσείο δεν είναι εγκληματική οργάνωση· επιτελεί σημαντικό πολιτιστικό έργο.

Η επανένωση των γλυπτών πρέπει να γίνει με τρόπο που δεν θα δημιουργεί αρνητικό προηγούμενο που θα θέτει σε αμφισβήτηση τη νομιμότητα των συλλογών που το Βρετανικό Μουσείο απέκτησε πριν από τη διαμόρφωση διεθνών κανόνων για το δίκαιο των αρχαιοτήτων. Η μόνη ξεκάθαρη, μόνιμη, ηθικά αποδεκτή και επιστημονικά δόκιμη λύση, που οδηγεί στην επανένωση των γλυπτών προστατεύοντας ταυτόχρονα το Βρετανικό Μουσείο, είναι η δωρεά· όχι η ανταλλαγή, όχι ο δανεισμός, όχι η σταδιακή επανένωση, όχι η υπό όρους κατοχή. Αφού το Βρετανικό Μουσείο παραχωρήσει με δωρεά στο Μουσείο Ακρόπολης τα γλυπτά, άνευ όρων, τότε η ελληνική κυβέρνηση μπορεί να προχωρήσει σε συμφωνία συνεργασίας μαζί του για την προβολή του ελληνικού πολιτισμού με περιοδικές εκθέσεις των περιφερειακών μουσείων της χώρας. Μια τέτοια συνεργασία δεν θα είναι συναλλαγή, αλλά θα στηρίζεται σε μια μακροχρόνια στρατηγική για τον πολιτισμό.

Αισιοδοξία για το…κάποτε

Ενώ είμαι αισιόδοξος ότι η επανένωση των γλυπτών θα πραγματοποιηθεί κάποτε, ανησυχώ για τη σύνδεσή του ζητήματος με βραχυπρόθεσμα πολιτικά οφέλη. Για αυτό επαναλαμβάνω την πρόταση η επιτροπή πολιτιστικών υποθέσεων της Βουλής να ορίσει με αυξημένη πλειοψηφία επιτροπή από Έλληνες και ξένους εμπειρογνώμονες που θα εξετάσουν τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες μπορεί να γίνει δυνατή η επανένωση των γλυπτών.

Ο Άγγελος Χανιώτης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών στο Πρίνστον.