H ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑ Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑ; ΑΛΛΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ
Ενέργεια για τους πολλούς: Πώς οι συνεταιρισμοί πολιτών αλλάζουν το ενεργειακό τοπίο.
Σήμερα η ενέργεια αντιμετωπίζεται πρωτίστως ως εμπόρευμα. Δηλαδή κάτι που αγοράζεται και πωλείται με στόχο τη μεγιστοποίηση του χρηματικού κέρδους. Αυτή η προσέγγιση έχει οδηγήσει σε ολιγοπώλια, δημιουργώντας ανισότητες πρόσβασης, περιβαλλοντική υποβάθμιση και ενεργειακή φτώχεια για μεγάλα μέρη του πληθυσμού.
Υπάρχει εναλλακτική; Τι θα συνέβαινε αν οι θεσμοί μας θεωρούσαν την ενέργεια κοινό αγαθό; Ένα αγαθό που ανήκει και διαχειρίζεται συλλογικά από κοινότητες, με πρωταρχικό στόχο την κάλυψη των αναγκών τους και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα αντί για το κέρδος;
Μια εικόνα από ένα κοντινό και εφικτό μέλλον
Φανταστείτε μια Περιφέρεια της χώρας μας όπου η ενέργεια παράγεται, διανέμεται και καταναλώνεται με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Στην εικόνα του κοντινού μέλλοντος, που βασίζεται σε μια πρόσφατα δημοσιευμένη μελέτη της ομάδας μου, διακρίνουμε τέσσερα αλληλοσυνδεόμενα επίπεδα: το αστικό, το περιαστικό, την ύπαιθρο και φυσικές περιοχές, ανέγγιχτες από ανθρώπινες δραστηριότητες.
Στην καρδιά αυτού του ενεργειακού συστήματος βρίσκονται οι μη κερδοσκοπικές ενεργειακές κοινότητες, δηλαδή συνεταιρισμοί πολιτών που συλλογικά κατέχουν και διαχειρίζονται ενεργειακές υποδομές. Οι πολίτες και οι Δήμοι παράγουν την ενέργεια που χρειάζονται. Γύρω τους αναπτύσσεται ένα υποστηρικτικό οικοσύστημα που περιλαμβάνει:
- Συνεταιριστικές τράπεζες που χρηματοδοτούν έργα ανανεώσιμων πηγών.
- Συνεταιριστικές ασφαλιστικές που καλύπτουν τους κινδύνους.
- Κοινόχρηστα εργαστήρια (makerspaces, co-working spaces και hackerspaces) που διευκολύνουν τη δικτύωση και την ανάπτυξη ανοιχτού κώδικα ενεργειακών. τεχνολογιών προσαρμοσμένων στις τοπικές ανάγκες.
- Τοπικές επιχειρήσεις που μετατρέπουν αυτές τις ανοιχτές τεχνολογίες σε εμπορικά προϊόντα ή υπηρεσίες.
Το σύστημα συμπληρώνεται από συλλογικούς ηλιακούς συλλέκτες στις στέγες κτιρίων και τεχνολογίες που επιτρέπουν τη δίκαιη και αποδοτική διανομή της ενέργειας.
Στο περιαστικό επίπεδο, εγκαταστάσεις βιομάζας αξιοποιούν τα οργανικά υπολείμματα της περιοχής ενώ συστήματα έξυπνης διαχείρισης και αποθήκευσης ενέργειας εξασφαλίζουν σταθερότητα στο δίκτυο. Επιπλέον, εγκαταστάσεις αγροφωτοβολταϊκών επιτρέπουν την παράλληλη παραγωγή τροφής και ενέργειας. Όλα τα παραπάνω στοιχεία ανήκουν στην ενεργειακή κοινότητα των πολιτών της Περιφέρειας.
Στις αγροτικές περιοχές, εγκαταλελειμμένοι νερόμυλοι μετατρέπονται από τοπικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις ή το πανεπιστήμιο σε μικρά υδροηλεκτρικά έργα, ενώ μικρές ανεμογεννήτριες κοινοτικής ιδιοκτησίας αναπτύσσονται παράγοντας ενέργεια με σεβασμό στο τοπικό οικοσύστημα. Αυτή η προσέγγιση μειώνει την εξάρτηση από εξωτερικές αλυσίδες εφοδιασμού και διατηρεί την πολιτιστική κληρονομιά μέσω τοπικά κατασκευασμένων προϊόντων. Οι κάτοικοι-μέλη της ενεργειακής κοινότητας αποκτούν νέες δεξιότητες σε χώρους συν-δημιουργίας, όπως τα Ψηλά Βουνά, το Μπουλούκι ή οι Τζουμέικερς στην Ήπειρο, όπου συνδυάζουν παραδοσιακή γνώση με σύγχρονες τεχνικές και μοιράζονται την τοπική τους τεχνογνωσία με τα παγκόσμια ψηφιακά κοινά. Επιπλέον, οι κάτοικοι συμμετέχουν ενεργά στις γενικές συνελεύσεις της ενεργειακής κοινότητας η οποία λειτουργεί ως ένα ζωντανό εργαστήριο εμβάθυνσης της δημοκρατίας, διαμορφώνοντας νέες σχέσεις που καθιστούν ένα πιο δίκαιο και βιώσιμο μέλλον απτό στο παρόν.
Η ελληνική πραγματικότητα: Σπόροι της αλλαγής υπάρχουν
Αυτό το όραμα δεν είναι μια ουτοπία. Στην Ελλάδα, εν μέσω ενός μη φιλικού θεσμικού πλαισίου, ήδη παρατηρούμε τα πρώτα σημάδια αυτής της αλλαγής:
Στην Ήπειρο 53 νοικοκυριά και μικρομεσαίες επιχειρήσεις, μέλη της ενεργειακής κοινότητας Κοινέργεια, καλύπτουν τις ενεργειακές τους ανάγκες εδώ και έναν χρόνο. Στην Αθήνα οι ενεργειακές κοινότητες Υπερίων, Solarity, Collective Energy και ΕΚΑ, έχουν δημιουργήσει παρόμοια με της Κοινέργειας συλλογικά ηλιακά πάρκα με στόχο την κάλυψη των δικών τους ενεργειακών αναγκών.
Στα νησιά της Χάλκης, της Λέσβου, της Χίου και της Κρήτης, οι πολίτες συμμετέχουν σε ενεργειακές κοινότητες για να μειώσουν τις ρυπογόνες εισαγωγές πετρελαίου και να προωθήσουν την ενεργειακή ασφάλεια. Στην Καρδίτσα, η ενεργειακή κοινότητα ΕΣΕΚ αξιοποιεί υπολειμματική βιομάζα για την παραγωγή πέλλετ για θέρμανση, στηρίζοντας τους τοπικούς αγρότες και βοηθώντας νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν ενεργειακή φτώχεια.
Αυτό το κίνημα εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη και παγκοσμίως. Μέσα στην ποικιλομορφία τους, ένα πράγμα ενώνει αυτές τις κοινότητες: το όραμά τους για την ενέργεια ως κοινό αγαθό, προσβάσιμο σε όλους και όλες.
Οι προκλήσεις μιας πραγματικά δίκαιης ενεργειακής μετάβασης
Η μετάβαση σε ένα τέτοιο σύστημα αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις. Πολιτικές και δομές της αγοράς συχνά ευνοούν τις μεγάλες, ιδιωτικοποιημένες ενεργειακές υποδομές. Επιπλέον, πρέπει να διασφαλιστεί ότι οι ενεργειακές κοινότητες δεν αναπαράγουν ανισότητες και αποκλεισμούς. Χρειάζονται σαφείς μηχανισμοί για τη συμπερίληψη περιθωριοποιημένων ομάδων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
Οι κρίσεις που αντιμετωπίζουμε είναι τεράστιες και οι αντιφάσεις πολλές: η υποτιθέμενη Περιφέρειά μας εξακολουθεί να εξαρτάται και από ορυκτά καύσιμα, ενώ πολλές από τις νέες τεχνολογίες απαιτούν εξορύξεις μεταλλευμάτων σε απομακρυσμένα μέρη του πλανήτη. Τα προβλήματα δεν έχουν εξαφανιστεί, όμως έχουν αμβλυνθεί και η κατεύθυνση έχει αλλάξει. Μπαίνουν οι βάσεις για ένα κοινωνικοοικονομικό σύστημα που θα θέτει τους ανθρώπους και τον πλανήτη πάνω από το κέρδος.
Αν εργαστούμε μεμονωμένα, θα είναι ανεπαρκές· αν περιμένουμε μόνο από τις κυβερνήσεις να δράσουν, θα είναι πολύ αργά. Αλλά αν συνεργαστούμε συλλογικά και οικοδομήσουμε από κοινού θεσμούς όπως οι ενεργειακές κοινότητες, τότε ίσως αρκεί για να μετασχηματίσουμε την κοινωνία μας.
Τρεκλίζοντας προχωράμε προς ένα πιο δίκαιο και βιώσιμο μέλλον.
* Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Τεχνολογικής Διακυβέρνησης και Βιωσιμότητας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.
