Η ΧΑΡΑ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΕΙΝΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΟΣΜΗΤΟΡΙΣΣΑ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΑΠΘ

“Κα Χαραλάμπους, καλησπέρα. Εύχομαι να είστε καλά. Από χθες, σε διάφορα ειδησεογραφικά sites που πραγματεύονται την ισότητα των φύλων, βλέπω το οικείο πρόσωπό σας. Ήθελα απλά να σας πω ένα μεγάλο μπράβο ως Κοσμητόρισσα της ΣΘΕ κι ας μην έχει πολύ μεγάλη αξία αυτό το μπράβο από μία απλή φοιτήτρια. Αφήνοντας τα Μαθηματικά στην άκρη, σας στέλνω αυτό το e-mail για να σας εκφράσω πόσο πολύ με εμπνέει που μία γυναίκα – και μάλιστα καθηγήτρια στο τμήμα μου – επιλέγεται για μία τέτοια θέση. Μπορεί να είστε η πρώτη, αλλά όλες οι φοιτήτριες θα διασφαλίσουμε να μην είστε η τελευταία γυναίκα στη θέση αυτή. Συγχαρητήρια, είμαι σίγουρη ότι έγινε η σωστότερη επιλογή και η επιτυχία σας είναι δεδομένη. Είστε το πρότυπό μας σε μία ανδροκρατούμενη χώρα”.

Μία-δύο ημέρες μετά την εκλογή της ως Κοσμητόρισσα της Σχολής Θετικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η πρώτη μετά το 1958, η Χαρά Χαραλάμπους άνοιξε το e-mail της για να διαβάσει το παραπάνω μήνυμα.

“Το έλαβα από μία φοιτήτρια και με συγκίνησε”, μου είπε κατά τη διάρκεια της κουβέντας μας μέσω Zoom. “Ίσως περισσότερο από τα υπόλοιπα μηνύματα που έλαβα”.

Η συγκίνηση δεν ήταν μόνο δική της. Πριν καν πάω σχολείο, η ιδέα ότι λογικά δε θα ήμουν καλή στα Μαθηματικά γιατί ήμουν κορίτσι (“αλλά hey, δεν πειράζει!”) είχε ήδη προλάβει να μου εντυπωθεί. Μάλλον δε θα μάθω αν επρόκειτο τελικά για αυτοεκπληρούμενη προφητεία λόγω έλλειψης αυτοεκτίμησης ή αν δεν ήταν απλώς στα χαρτιά μου αυτές οι ικανότητες, πάντως δεν έγινα ποτέ καλή στα Μαθηματικά παρά την πραγματική μου συμπάθεια και προσπάθεια για το μάθημα. Όταν της λέω πως μου πήρε πολύ καιρό να αποπρογραμματίσω τον εαυτό μου από την ιδέα ότι όσοι τα πηγαίναμε καλύτερα στις θεωρητικές επιστήμες ήμασταν οι λιγότερο έξυπνοι “παπαγάλοι”, βιάζεται να με διορθώσει και ανακουφίζεται όταν διαπιστώνει πως δεν κρατάω ακόμα τέτοιες πεποιθήσεις.

“Έχετε μεγάλο δίκιο και αυτό που προσπαθώ να περάσω στις φοιτήτριες και τους φοιτητές μου είναι η ομορφιά των Μαθηματικών, ώστε να μπορέσουν να περάσουν την ομορφιά αυτή στις επόμενες γενιές. Εκεί που θα πάνε να διδάξουν. Τα Μαθηματικά είναι εκπαίδευση στον τρόπο σκέψης. Στο τι δεχόμαστε για αλήθεια, στο πώς να ψάχνουμε την αλήθεια, στο πώς ψάχνουμε την αφαίρεση. Το μεγάλο πρόβλημα στην εκπαίδευση της χώρας ξεκινάει ήδη από το Δημοτικό. Δε θα τον έλεγα ακριβώς φαύλο κύκλο, αλλά οι πρώτοι άνθρωποι που διδάσκουν τα Μαθηματικά και μπορούν περάσουν αυτά τα μηνύματα, είναι συνήθως άνθρωποι που τα φοβούνται. Οπότε οι αλλαγές πρέπει να ξεκινήσουν από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση.

Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα δεν επιτρεπόταν καν καλά-καλά στις γυναίκες να σπουδάσουν στην ανώτατη εκπαίδευση. Οι οδοί που τους επέτρεπαν να ακολουθήσουν ήταν πολύ συγκεκριμένες. Αυτό αλλάζει, όμως το παρελθόν έχει βαθιές ρίζες και στο παρόν. Πιστεύω πως είναι πολύ σημαντικά τα πρότυπα. Ως προς αυτά έχουμε ευθύνη και εμείς οι δάσκαλοι, οι καθηγητές και οι καθηγήτριες. Σ’ αυτό θα πρέπει να γίνει συνειδητή δουλειά”.

Την παραπέμπω σε μία έρευνα της αναπληρώτριας καθηγήτριας στο Harvard Business School, Katherine B. Coffman, και το συμπέρασμά της ότι ένας από τους λόγους που οι γυναίκες αποφεύγουν συγκεκριμένα επαγγέλματα όπως τα Μαθηματικά και η τεχνολογία, είναι επειδή πρόκειται για επαγγέλματα στα οποία στερεοτυπικά πιστεύεται ότι επιτυγχάνουν περισσότερο οι άνδρες. Τους λείπει η αυτοπεποίθηση δηλαδή, ενώ η έρευνα εντόπισε ταυτόχρονα πως σε ομαδικές συζητήσεις οι γυναίκες διστάζουν να μοιραστούν τη σκέψη τους σε θέματα που θεωρούνται παραδοσιακά “ανδρικά”.

“Δεν είμαι σίγουρη ότι οι γυναίκες δεν είναι καλύτερες στα Μαθηματικά να σας πω την αλήθεια”, ξεκαθαρίζει. “Στο τμήμα μου των Μαθηματικών, οι φοιτητές και οι φοιτήτριές μας έχουν ένα ποσοστό εισαγωγής 50%-50%. Εκείνο που μπορώ να πω με βεβαιότητα είναι το πόσο καλύτερες μπορούμε να γίνουμε εάν αποκτήσουμε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. Δεν έχει να κάνει μόνο με τα Μαθηματικά αυτά καθαυτά. Όταν κάποιος περιμένει περισσότερα από εμάς, τότε κι εμείς αποδίδουμε περισσότερο. Αυτό ισχύει σε όλους τους τομείς. Κάποια στιγμή χρειάστηκε να πιέσω να γίνει μία συνειδητή επιλογή. Όταν κάνω δηλαδή μία ερώτηση στο κοινό και βλέπω τα χέρια που σηκώνονται, να ενθαρρύνω γυναικεία χέρια και να προσπαθώ να εξισορροπήσω τις φωνές μέσα στην αίθουσα. Γιατί οι πιο δυναμικές φωνές σε κάποιο βαθμό – έτσι έχουν μάθει! – είναι οι ανδρικές. Αυτό όμως μπορεί να εξισορροπηθεί με την επέμβαση των διδασκόντων.

Δεν είμαι σίγουρη ότι οι γυναίκες δεν είναι καλύτερες στα Μαθηματικά να σας πω την αλήθεια”, ξεκαθαρίζει. “Στο τμήμα μου των Μαθηματικών, οι φοιτητές και οι φοιτήτριές μας έχουν ένα ποσοστό εισαγωγής 50%-50%. Εκείνο που μπορώ να πω με βεβαιότητα είναι το πόσο καλύτερες μπορούμε να γίνουμε εάν αποκτήσουμε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση.

Όσο σπουδάζουν εδώ οι φοιτητές και οι φοιτήτριές μας, έρχονται σε επαφή με λιγότερο προσωπικό απ’ ότι ήμασταν κάποτε, και στα 20 μέλη-καθηγητές της σχολής οι γυναίκες είναι 3. Αυτό σίγουρα επηρεάζει σε κάποιο βαθμό την αντίληψη για το τι μπορούν να κάνουν μετά. Υπάρχει υποαντιπροσώπευση που περνάει αθέλητα μηνύματα. Αυτά πρέπει να δουλέψουμε για να τα αποδομήσουμε. Η αναλογία καθηγητών και καθηγητριών δεν περνάει από το χέρι της κοσμητείας, όμως εκείνο που μπορεί να επηρεάσει είναι να δοθεί η έμφυλη διάσταση στον λόγο. Έχει κι αυτό τη σημασία του. Ή να μην απευθυνόμαστε μόνο σε άντρες, αλλά να αναγνωρίζουμε ότι υπάρχει μία διακριτή έννοια της ένταξης οπότε να απευθυνόμαστε σε όλους και όλες. Η υποαντιπροσώπευση στο τμήμα των Μαθηματικών δεν ισχύει σε κάποια άλλα πιο νέα τμήματα όπως για παράδειγμα στο τμήμα της Βιολογίας, αλλά από την άλλη το τμήμα της Πληροφορικής – κι αυτό νέο – είναι στα ίδια επίπεδα με των Μαθηματικών. Νομίζω πως όταν όλοι οι συναδέλφισσες και οι συνάδελφοι έχουν στο νου τους τη διάσταση του φύλου, αυτό μπορεί να επηρεάσει πράγματα στο μέλλον”.

Είναι όμως κάτι τέτοιο μέρος της συζήτησης μεταξύ των ακαδημαϊκών;

“Σίγουρα μέσα στο πλαίσιο του κινήματος #MeToo αυτά έχουν μπει στην κουβέντα, ίσως όχι όμως στον βαθμό που θα έπρεπε. Το 2016 για παράδειγμα, ήμουν συντονίστρια της ομάδας εσωτερικής αξιολόγησης του τμήματος μου. Είχα, λοιπόν, παρατηρήσει ένα ενδιαφέρον φαινόμενο ανάμεσα στους πτυχιούχους. Ενώ είχαμε πρωτιές από γυναίκες όταν έμπαιναν στη σχολή και καλό ποσοστό γυναικών μέσα στο πρώτο 10%, όταν έπαιρναν το πτυχίο τα πράγματα άλλαζαν. Μπορεί να το έπαιρναν πιο σύντομα κατά μέσο όρο, όμως δεν ήταν πια ανάμεσα στις πρωτιές των αριστειών. Άρχισε να γίνεται μία κουβέντα λοιπόν, θεσπίσαμε κάποια βραβεία για να ενθαρρύνουμε τις γυναίκες να κυνηγήσουν αυτή την αριστεία, και στη συνέχεια ανοίξαμε αυτή τη μελέτη και στα άλλα τμήματα του ΑΠΘ για να δούμε εάν ίσχυε και εκεί κάτι τέτοιο. Τέτοια πράγματα είναι ξεκινήματα που τροφοδοτούν συζητήσεις”.

Η επιστήμονας γεννήθηκε στην Ελβετία, η μεσαία ανάμεσα σε δύο αδελφές. Σε ηλικία 7 ετών μετακόμισε στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στη Θεσσαλονίκη, όπου μεγάλωσε και σπούδασε πριν ταξιδέψει στην Αμερική για μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές σε Ιλινόι και Νέα Υόρκη.

“Μιλούσαμε ελληνικά στο σπίτι αλλά η πρώτη μου γλώσσα ήταν τα γαλλικά, οπότε υπήρχε μια δυσκολία ή συστολή ίσως στην αρχή όταν ήρθα. Δε μπορώ να θυμηθώ πολιτιστικό σοκ, αλλά ως μεσαία κόρη νομίζω ότι είχα αναπτύξει μηχανισμούς για να ανταπεξέρχομαι σε όσα συνέβαιναν. Σε κάποιο βαθμό τα μεσαία παιδιά μαθαίνουμε να στηριζόμαστε πολύ στον εαυτό μας, να βρίσκουμε τις εσωτερικές μας δυνάμεις. Σίγουρα όμως υπήρξε συνεχής και απόλυτη υποστήριξη από την οικογένειά μου σε ό,τι ακολούθησα και η ιδέα ότι μπορούμε να καταφέρουμε τα πάντα”.

Η αντίληψη ότι τα αγόρια είναι καλύτερα στα Μαθηματικά απ’ ότι τα κορίτσια δεν της ήταν άγνωστη ως μαθήτρια, όμως για λόγους πρακτικούς αυτό δε χρειάστηκε να την απασχολήσει για πολύ. Ευτυχώς.

“Την ένιωσα μόνο στο Δημοτικό αλλά θα εξηγήσω το γιατί. Ήμουν πολύ καλή μαθήτρια, είχα πολύ καλή σκέψη, και αυτό είχε τεθεί υπό αμφισβήτηση σε κάποια φάση από τους δασκάλους. Ότι ίσως αντέγραφα δηλαδή από τον διπλανό μου που ήταν αγόρι. Θυμάμαι μου είχε κάνει φοβερή εντύπωση. Επειδή όμως μετά πήγα σε σχολείο θηλέων, στη γαλλική σχολή, δεν υπήρξε ξανά τέτοιο ζήτημα. Ήμουν τυχερή.

Στη σχολή εδώ στο Αριστοτέλειο δε μπορώ να πω ότι με απασχόλησε ιδιαίτερα. Τότε είχαμε όλοι τον ιδεαλισμό, την τόλμη ίσως της νιότης, και τα πολιτικά με τα οποία ασχολούμασταν. Είχα μπει πρώτη, είχα βγει με πολύ καλούς βαθμούς και με ενδιέφεραν κυρίως οι εφαρμογές. Πήγα στην Αμερική, ερωτεύτηκα στην κυριολεξία για πρώτη φορά τα θεωρητικά Μαθηματικά και την αφηρημένη Άλγεβρα που είναι το πεδίο με το οποίο ασχολούμαι, βρέθηκα σε φιλελεύθερα πανεπιστήμια τελειώνοντας το διδακτορικό μου, και στη συνέχεια ξεκίνησα την επαγγελματική μου καριέρα σε Πανεπιστήμιο με μεγάλη προοδευτική παράδοση. Είχα την τύχη να μη νιώσω σεξισμό ή έμφυλες διακρίσεις στην επαγγελματική μου εξέλιξη”.

Το βασικό μήνυμα της υποψηφιότητάς της ήταν το ανθρώπινο πρόσωπο που οραματίζεται για τη Σχολή Θετικών Επιστημών. Πώς μοιάζει αυτό όμως;

“Είμαστε σε μία πολύ δύσκολη συγκυρία, πρώτα με την οικονομική κρίση και τώρα με την πανδημία. Τα Πανεπιστήμια έχουν μείνει κλειστά κοντά 1,5 χρόνο. Υπάρχουν φοιτητές που δεν έχουν πατήσει ακόμα στα αμφιθέατρα. Γι’ αυτούς το ανθρώπινο πρόσωπο είναι να βλέπουν τους καθηγητές τους μέσα από την οθόνη, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό. Οι κτιριακές υποδομές είναι γερασμένες και ο χώρος δεν είναι ακριβώς φιλόξενος για τους φοιτητές και τις φοιτήτριές μας. Ή ακόμα και για εμάς. Σε αυτό μπορούν να γίνουν παρεμβάσεις. Επίσης δεν υπάρχει η έννοια του ανήκειν. Πολλοί φοιτητές θα πουν ότι η σχολή είναι το τμήμα, αλλά η σχολή είναι τα έξι τμήματα μαζί. Σε αυτό το στοιχείο μπορούμε να πατήσουμε πάνω και να αξιοποιήσουμε αυτή τη δυναμική του φοιτητικού πληθυσμού που σε μεγάλο βαθμό έχει μείνει αναξιοποίητη. Θεωρώ ότι έχουν ήδη γίνει πολλά θετικά βήματα από την προηγούμενη διοίκηση, αλλά δεν αρκούν. Δε μπορούμε να επαναπαυθούμε σε αυτά. Θα πρέπει να έρθουμε πιο κοντά στους φοιτητές και τις φοιτήτριές μας, αλλά πιο κοντά και στο προσωπικό. Το διδακτικό, το τεχνικό, το ερευνητικό, το διοικητικό. Αυτό το αίσθημα του ανήκειν και η ιδέα ότι μπορούμε να επηρεάζουμε είναι σίγουρα πράγματα που θα ήθελα να ενισχυθούν”.

Όσο για την εκλογή της, η Χαρά Χαραλάμπους γνωρίζει πολύ καλά και σέβεται το βάρος της, όμως δε θα ήθελε να εγκλωβιστεί σε αυτό.

“Το μέλλον είναι μονόδρομος. Για να βρεθούν λύσεις σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία είναι απαραίτητο να κινηθούμε πέρα από τα στερεότυπα, με ευελιξία, ανοιχτό μυαλό και ευρηματικότητα. Αυτό ήταν άλλωστε το μήνυμά μου για τη συνέχιση της θετικής πορείας της σχολής, για την περαιτέρω πρόοδό της, για την επιστροφή στην κανονικότητα και το πιο ανθρώπινο πρόσωπο που λέγαμε και νωρίτερα. Το ζητούμενο της εκλογής μου είναι η συνεταιριστική διαχείριση της σχολής με οδηγό μία νεωτερική κοσμητεία. Ξέρω ότι η εκλογή μου είναι σύμβολο για την έμφυλη ισότητα, όμως θα έπρεπε όλοι μας να κρινόμαστε και να προχωράμε με την αξία μας και χωρίς το φύλο να αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα. Πέρα από τα λόγια, σημασία θα έχουν οι πράξεις”.