ΙΑΝΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ: ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΡΕΙΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΓΙΑ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΕΙΣ ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ;
Είδαμε τις δύο εκθέσεις για τη ζωή και το έργο του Ιάννη Ξενάκη στο ΕΜΣΤ και καταλάβαμε λίγο καλύτερα τη μουσική του.
Είναι ένα ερώτημα που προκύπτει συχνά όταν συζητείται το όνομα του ρηξικέλευθου δημιουργού Ιάννη Ξενάκη. Tο πολυσχιδές έργο του χάραξε νέους δρόμους για τον πολιτισμό του 21ου αιώνα, και όμως οι περισσότεροι από εμάς δεν το γνωρίζουμε όσο θα έπρεπε, ή όσο θα θέλαμε, μιας και ελάχιστα ενδελεχή αφιερώματα έχουν παρουσιαστεί στη χώρα μας για τη ζωή και την πορεία του στην τέχνη.
Ο Ιάννης Ξενάκης ήταν ένας από τους σπουδαιότερους συνθέτες και αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα, διεθνώς γνωστός ως “Iannis Xenakis”. Συνέθεσε χρησιμοποιώντας πρωτοποριακές μεθόδους, που συσχέτιζαν τη μουσική και την αρχιτεκτονική με τα μαθηματικά και τη φυσική. Αυτή βέβαια είναι μία “φτωχή” περιγραφή του έργου αυτού του ιδιοφυούς δημιουργού, που είχε μονίμως το βλέμμα στραμμένο προς το μέλλον.
Χρειάζεται, τελικά, να ξέρεις μαθηματικά και αρχιτεκτονικό σχέδιο για να καταλάβεις τον Ξενάκη; Ερωτήματα για τη σχεδόν “εξωγήινη” μουσική του – αλλά και για την τραυματισμένη σχέση του με την Ελλάδα – μπορούν να απαντηθούν στις δύο μεγάλες εκθέσεις-αφιερώματα που εγκαινιάστηκαν στο ΕΜΣΤ: Οι “Ηχητικές Οδύσσειες” και “Ο Ξενάκης και η Ελλάδα“.
Ήρθε η στιγμή, λοιπόν, λίγο μετά την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννησή του Ξενάκη να έχουμε την ευκαιρία για “διαλόγους” πιο προσωπικούς με το έργο του και την τύχη να “ψηλαφίσουμε” τον άνθρωπο-δημιουργό. Οι δύο του πατρίδες, η Ελλάδα και η Γαλλία, συνεργάστηκαν για να γίνει πραγματικότητα η μεγαλύτερη εκθεσιακή παρουσίαση του Ιάννη Ξενάκη στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς.
Η βιογραφική και ιστορική έκθεση “Ηχητικές Οδύσσειες” είναι μια συμπαραγωγή του ΕΜΣΤ και του Musée de la Musique-Philharmonie de Paris, σε επιμέλεια της κόρης του δημιουργού, Μάχης Ξενάκη, του Thierry Maniguet και της Κατερίνας Γρέγου – και είναι μία έκθεση που έχει ήδη παρουσιαστεί στο Παρίσι και στη Λισαβόνα και τώρα φιλοξενείται στον εκθεσιακό χώρο του ισογείου του ΕΜΣΤ.
Παράλληλα, στον 3ο όροφο, παρουσιάζεται η έκθεση “Ο Ξενάκης και η Ελλάδα”, μια παραγωγή του ΕΜΣΤ σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ), συνιδρυτής του οποίου υπήρξε ο ίδιος ο Ξενάκης, το 1979. Την έκθεση αυτή επιμελήθηκαν ο Σταμάτης Σχιζάκης, επιμελητής φωτογραφίας και νέων μέσων στο ΕΜΣΤ, και η Στέλλα Κουρμπανά, έφορος Ιστορικού Αρχείου του Ωδείου Αθηνών.
Ιάννης Ξενάκης: Καταδικασμένος σε θάνατο και εξορισμένος δημιούργησε ηχητικά αριστουργήματα
Στο πλαίσιο της επίσημης παρουσίασης των εκθέσεων για τον Ιάννη Ξενάκη στο ΕΜΣΤ, η καλλιτεχνική διευθύντρια του Μουσείου, Κατερίνα Γρέγου ανέφερε: “Δεν μπορώ να φανταστώ έναν πιο κατάλληλο χώρο από το ΕΜΣΤ για να αποτελέσει αυτό τον φόρο τιμής στον πιο ανήσυχο, ίσως, Έλληνα καλλιτέχνη που η χώρα του ποτέ δεν τον αναγνώρισε στο μέγεθος που του αναλογούσε όταν ήταν εν ζωή. Η δουλειά του ήταν προάγγελος όχι μόνο της ηλεκτρονικής και βιομηχανικής μουσικής, αλλά και της διεπιστημονικής τέχνης που κυριαρχεί στον 21ο αιώνα. […]
Στον Ξενάκη οφείλουμε απεριόριστο σεβασμό και για την ηθική και πολιτική του στάση, που ήταν πραγματικά ανεξάρτητη Μας υπενθυμίζει τη σημασία της νηφάλιας, συγκροτημένης και κριτικής σκέψης. Και δεν ήταν μόνο πρωτοπόρος και ιδεολόγος, αλλά ήταν και ουτοπιστής. Κ.Γρέγου
Ήταν ένας άνθρωπος που αγαπούσε βαθιά τη φύση, ένας πραγματικός Έλληνας κοσμοπολίτης που αγκάλιασε τον κόσμο και τους πολιτισμούς του με ανοιχτό βλέμμα, αλλά ποτέ δεν ξέχασε την Ελλάδα. Ένας δημιουργός που είχε πάντα το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον χωρίς να απαρνιέται το παρελθόν. Και αυτό δεν ήταν μόνο καλλιτεχνική στάση, αλλά και πολιτική στάση.”
Όπως διαβάσαμε στο πολύ κατατοπιστικό χρονολόγιο των εκθέσεων ο Γιάννης Ξενάκης γεννήθηκε στις 29 Μαΐου του 1922 (ή 1921 έχει δύο διαβατήρια) στη Βράιλα της Ρουμανίας. Τελείωσε το Γυμνάσιο της Κοργιαλενείου Σχολής Σπετσών και σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο, απ’ όπου αποφοίτησε το 1946, ενώ συγχρόνως έκανε μαθήματα ανώτερων θεωρητικών στη μουσική. Στα χρόνια των σπουδών του συμμετείχε ενεργά στην Εθνική Αντίσταση και φυλακίστηκε από τις κατοχικές δυνάμεις.
Ένας τραγικός τραυματισμός στα Δεκεμβριανά από όλμο, είχε αποτέλεσμα να χάσει το αριστερό μάτι του και να παραμορφωθεί το πρόσωπό του. Απειλούμενος με σύλληψη, το 1947 διέφυγε στο Παρίσι, από όπου του απαγορευόταν να ξαναγυρίσει, λόγω της ερήμην καταδίκης του σε θάνατο για λιποταξία. Κατά την περίοδο 1947 – 1959 συνεργάστηκε με το διάσημο Γάλλο αρχιτέκτονα Le Corbusier στο σχεδιασμό σημαντικών έργων. Το 1953 παντρεύτηκε τη Φρανσουάζ, δημοσιογράφο και συγγραφέα μυθιστορημάτων και βιογραφιών, με την οποία απέκτησε την Μάχη Ξενάκη.
Παρούσα στην παρουσίαση στο ΕΜΣΤ ήταν η κόρη του Ξενάκη, εικαστικός και συγγραφέας, υπεύθυνη για τη διάσωση, ψηφιοποίηση και διάδοση του έργου του πατέρα της. “Όλα αυτά τα χρόνια της εξορίας ο πατέρας μου προσπαθούσε να ξαναβρεί την πατρίδα του, αναζητώντας την στο μεσογειακό τοπίο, τα καλοκαίρια στην Κορσική. Θυμόταν τη μυθική της πλευρά της Ελλάδας και όχι την καθημερινότητά της…” είπε για εκείνον στα γαλλικά .
“Ηχητικές Οδύσσειες” – Καλεσμένοι στο σαλόνι του Ξενάκη
Η ματιά της Μάχης Ξενάκη πάνω στο έργο του πατέρα της αχνοφαίνεται στην έκθεση “Ηχητικές Οδύσσειες” που είδαμε στο ισόγειο, χωρισμένη σε έξι ενότητες. Στην ενότητα “Τα πρώτα χρόνια” ταξιδέψαμε πίσω στον χρόνο με ασπρόμαυρες παλιές φωτογραφίες, τα δύο διαβατήρια του Ξενάκη, επιστολές, χειρόγραφες παρτιτούρες, ένα βίντεο, καθώς και μουσικές, λογοτεχνικές και εικαστικές αναφορές.
Τα αντικείμενα αυτά αφηγούνται την ιστορία της γέννησης και των παιδικών του χρόνων στη Ρουμανία, τα σχολικά του χρόνια στο οικοτροφείο των Σπετσών, την Αντίσταση στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, μέχρι το τραύμα που τον σημάδεψε για μια ζωή, για να ακολουθήσει η αυτοεξορία και η θανατική ποινή.
Με ενδιαφέρον διαβάσαμε τις πληροφορίες για το εμβληματικό Περίπτερο της Philips, το πρώτο αξιοσημείωτο αρχιτεκτονικό έργο του Ξενάκη, το οποίο δημιούργησε για τη Διεθνή Έκθεση του 1958 στις Βρυξέλλες, ενώ εργαζόταν στο εργαστήριο του Le Corbusier, καθώς και την αλληλένδετη με αυτό ορχηστρική του σύνθεση για 61 όργανα, με τίτλο “Μεταστάσεις”, που θεωρείται το πρώτο έργο της ωριμότητάς του.
Αρχειακά τεκμήρια καταγράφουν τις συναντήσεις του με τον αρχιτέκτονα Le Corbusier, και τους πρωτοποριακούς συνθέτες Edgar Varèse και Olivier Messiaen. Μαζί με τη μακέτα του Περιπτέρου, μια προθήκη παραπέμπει στην Διεθνή Έκθεση του ‘58, σχεδιασμένη με εικόνες του Le Corbusier και τη μουσική του Varèse να εναλλάσσεται με την ηλεκτρονική σύνθεση του Ξενάκη, “Concret PH”, που ακούγεται στην είσοδο.
Η ενότητα “Πολύτοπα” (τα πολυμεσικά χωρικά έργα που αποτελούσαν συγκερασμό ήχου, φωτισμών και ζωντανών επιτελέσεων) συγκεντρώνει σχέδια και φωτογραφίες που ρίχνουν φως σε αυτά τα εμβληματικά έργα, τα οποία υπήρξαν πρόδρομοι της σημερινής τέχνης νέων μέσων ή της ψηφιακής τέχνης.
Το πιο εντυπωσιακό βέβαια στην έκθεση του ισογείου είναι η μεγάλη αρχειοθήκη – βιβλιοθήκη, όπου στις κυψέλες της φιλοξενούνται συλλεκτικοί δίσκοι, βιβλία, σπάνιες αφίσες, αντικείμενα από ταξίδια, κυκλαδικά ειδώλια, αφρικανικές θεότητες και κοχύλια του Ξενάκη. Μπροστά ακριβώς υπάρχει ένας πάγκος με βιβλία, για να χαλαρώσουμε, σαν να είμαστε καλεσμένοι του ίδιου του καλλιτέχνη.
Και κάπου εκεί “κολλήσαμε” στις σημειώσεις του για μία Κοσμική Πόλη. Μια ιδέα για την ουτοπική πόλη του μέλλοντος, μέσω της οποίας άσκησε κριτική στην αστική αποκέντρωση, που ήταν κυρίαρχη την μεταπολεμική περίοδο. Η Κοσμική πόλη θα υψωνόταν στα 5.000 μέτρα και θα στέγαζε τον πληθυσμό μιας μητρόπολης σαν το Παρίσι.
“Ο Ξενάκης και η Ελλάδα” – Χατζιδάκις και η εντυπωσιακή “Πολυαγωγία”
Στον 3ο όροφο του Μουσείου στην έκθεση “Ο Ξενάκης και η Ελλάδα”, σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ), που συνίδρυσε ο ίδιος ο Ιάννης Ξενάκης, η ατμόσφαιρα είναι κάπως διαφορετική.
Μπαίνοντας στην αίθουσα ακούμε σε προβολή το έργο “Μόρσιμα -Αμόρσιμα” (1962) σε μουσική διεύθυνση Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου και μία εκτέλεση που ηχογραφήθηκε το 1963 στο Ωδείο Αθηνών.
Ταυτόχρονα το ενδιαφέρον μας προσέλκυσε η Πολυαγωγία (UPIC), το ηλεκτρονικό σύστημα σύνθεσης που εφηύρε ο ίδιος, και το οποίο δεσπόζει στον χώρο σαν να έχει μόλις βγει μέσα από τη μηχανή του χρόνου. Ένα σχεδιαστήριο με γραφίδα, μια παλιακή οθόνη υπολογιστή και ένας μετατροπέας οθόνης αποτελούν ένα μοναδικό σύστημα σύνθεσης της δεκαετίας του 1960, που επέτρεπε τη μετατροπή του σχεδίου σε ήχο. Σήμερα μπορεί να μας φαίνεται αυτονόητο αλλά εκείνη την εποχή ήταν πολύ πρωτοποριακό να ζωγραφίζει κάποιος κάτι σε ένα χαρτί και αυτό να μετατρέπεται μέσω ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή σε ήχο.
Πολλή ώρα σταθήκαμε και μπροστά στην προθήκη με τα αντικείμενα που σχετίζονται με τον Μάνο Χατζιδάκι και τον “Μουσικό Διαγωνισμό του 1962”, όπου παρουσιάστηκαν δύο έργα του Ξενάκη, με το “Μόρσιμα- Αμόρσιμα” (που αντηχεί στον χώρο) να παίρνει το “Βραβείο Μάνου Χατζιδάκι”. Στην προθήκη είδαμε και το εξώφυλλο του προγράμματος που φιλοτέχνησε ο φίλος του Χατζιδάκι, Γιάννης Μόραλης.
Το πιο βασικό, όμως, είναι το καλοφροντισμένο χρονολόγιο με φωτογραφίες και σταθμούς στη ζωή του Ξενάκη που μας έδωσε τα πατήματα να καταλάβουμε την ιστορική εξέλιξη αυτής της “μυθικής” διαδρομής. Ιδιαίτερη έμφαση στην έκθεση έχει η δράση του Ξενάκη μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1974, μέσα από την παρουσίαση του πολυθεάματος Πολύτοπο Μυκηνών (1978) αλλά και την ίδρυση του ΚΣΥΜΕ (1979).
Συμπέρασμα
Δύο εκθέσεις που σε βάζουν για τα καλά στο σύμπαν του Ιάννη Ξενάκη, με τα ηχοτοπία του να ακούγονται σε κάθε βήμα σου, γεγονός που τελικά δημιουργεί μια ατμόσφαιρα περαιτέρω εμβύθισης στο έργο του. Μέσα από τα εκθέματα που αφορούν την προσωπική διαδρομή του Ξενάκη καταλάβαμε άλλο ένα πράγμα. Ότι η σύγχρονη μουσική στην Ελλάδα έχει μεγαλύτερη και πιο σύνθετη ιστορία απ’ ό,τι γνωρίζαμε. Άρτια διαμορφωμένος είναι ο χώρος στις “Ηχητικές Οδύσσειες” (Flux Office) που θυμίζει ένα περιβάλλον εκλεπτυσμένου εργαστηρίου, μέσα στο οποίο νιώσαμε καλεσμένοι του ίδιου του καλλιτέχνη. Προετοιμαστείτε για μελέτη, σκύβοντας με προσοχή πάνω από τον ιδιαίτερο γραφικό χαρακτήρα του Ξενάκη. Δεν είναι μία έκθεση εντυπωσιασμού, αλλά αναζήτησης νοήματος.
