“ΜΑ” ΤΟΥ ΡΟΜΕΟ ΚΑΣΤΕΛΟΥΤΣΙ: ΟΤΑΝ ΕΝΑΣ ΑΛΗΘΙΝΟΣ ΜΗΤΡΟΚΤΟΝΟΣ “ΒΕΒΗΛΩΣΕ” ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ
Παρακολουθήσαμε την περφόρμανς του Ρομέο Καστελούτσι που δημιουργήθηκε ειδικά για τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας στο πλαίσιο των δράσεων της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια ανέκαθεν ιντρίγκαραν τη φαντασία μας και αποτελούσαν πόλο έλξης μελέτης και ενδιαφέροντος. Μέχρι σήμερα παραμένουν ένα γοητευτικό άγνωστο, καθώς απαγορευόταν στους μυημένους σε αυτά να αποκαλύψουν το περιεχόμενό τους, κάτι τέτοιο συνιστούσε έγκλημα ενάντια στον ύπατο νόμο τους. Έτσι, βυθισμένα σ ένα σκοτεινό πέπλο αποτελούσανμία από τις σπουδαιότερες και δημοφιλέστερες γιορτές του αρχαίου ελληνικού κόσμου προσφέροντας στους αρχαίους Έλληνες, αλλά και ξένους, την προσδοκία μιας καλύτερης μελλοντικής ζωής και την ανακούφιση από τα δεινά του κόσμου.
Ο σπουδαίος Ιταλός σκηνοθέτης Ρομέο Καστελούτσι (Romeo Castellucci) δεν αποτελεί εξαίρεση. Ήταν 27 ετών όταν είδε τη σπασμένη μαρμάρινη κεφαλή του Ευβουλέα, του ιερέα της Δήμητρας που λατρευόταν σαν θεότητα στην Ελευσίνα. Η γοητευτική δύναμη της εικόνας του τον “μύησε” στα Ελευσίνια μυστήρια και αγάπησε βαθιά την Ελευσίνα και την Ελλάδα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που ονόμασε τον γιο του Δημήτρη, ως φόρο τιμής σε αυτήν του τη αγάπη. “Η Ιταλία είναι η χώρα που κατά τύχη γεννήθηκα, στην Ελλάδα γεννήθηκα με τη θέλησή μου” εξομολογήθηκε στη συνέντευξη που έδωσε σε λίγους δημοσιογράφους μετά το πέρας της παράστασης χαρακτηρίζοντας τον εαυτό του ως “δίπατρι”.
Η ανακάλυψη των Ελευσινίων μυστηρίων επηρέασε καθοριστικά τον θεατρικό του δρόμο, γι αυτό και η πόλη αυτή συνιστά πεπρωμένο και ορίζοντα. Λίγα χρόνια αργότερα, καθώς δούλευε πάνω στην Ορέστεια, συνάντησε τον μητροκτόνο Ορέστη και τότε στο μυαλό του γεννήθηκε ένας έξοχος παραστασιακός συνδυασμός.
Στο πλαίσιο της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, ανέπτυξε μία βαθιά συνομιλία με την πόλη, το παρελθόν και το παρόν και δημιούργησε μία ολοκαίνουρια site specific περφόρμανς ειδικά σχεδιασμένη για τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Ο τίτλος της μονολεκτικός, MA, και έχει διττή σημασία: Το “μα/ma” είναι αντιθετικός σύνδεσμος που σημαίνει και στα ελληνικά και στα ιταλικά “αλλά”, κάτι δηλαδή που επιτρέπει στον λόγο να παρεισφρήσει η αμφιβολία. Συγχρόνως είναι η πρώτη λέξη ενός βρέφους που καλεί τη μητέρα του (“μα”), βρίσκεται στη ρίζα του όρου «μήτρα» (matrice) που ανοίγεται στη γη για να δημιουργήσει. Ένα επιφώνημα αντίρρησης και αντίθεσης λοιπόν, αλλά και ένα ορκωτικό μόριο που συστήνει επίκληση στα θεία.
“Το θέατρο για μένα δεν είναι τίποτε άλλο από την ίδια τη ζωή. Δεν είναι βιβλίο, δεν είναι η λογοτεχνία. Μιλάμε για το σκάνδαλο. Το σκάνδαλο είναι ότι είμαστε ζωντανοί πάνω σε αυτή τη Γη. Αυτό από μόνο του είναι το σημαντικό γεγονός” θα πει χαρακτηριστικά ο Καστελούτσι..
Αν κάποια περιγραφική λέξη θα μπορούσε να περιγράψει την περιπατητική περφόρμανς στον αρχαιολογικό χώρο που είδαμε το Σάββατο 2 Σεπτεμβρίου, αυτή θα ήταν η μυσταγωγία. Νιώσαμε σαν να κάνουμε μία κατάδυση στο παρελθόν, σαν να βουτήξαμε στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής και στις αντιθέσεις της. Mία εμπειρία σπάνια και μοναδική.
Από την έξοδο στην είσοδο του Μυστηρίου με έναν ομφάλιο λώρο γάλακτος και απουσία λόγου
Η περφόρμανς ξεκίνησε λίγο πριν τη Δύση του ηλίου από τη Βόρεια Πύλη, από την έξοδο δηλαδή του αρχαιολογικού χώρου. Τίποτα δεν είναι τυχαίο στον Καστελούτσι. Όλα είναι σοφά μελετημένα. Με οδηγό μας μία γυναίκα που κρατούσε ένα μακρόστενο ραβδί στο οποίο είχε δέσει μία σπασμένη πλαστική καρέκλα που έμοιαζε με δρεπάνι, οδηγηθήκαμε στο τελεστήριο,το σημαντικότερο κτήριο του Ιερού, τον χώρο όπου γίνονταν οι λατρευτικές τελετές των Ελευσινίων Μυστηρίων.
Εκεί βρεθήκαμε μπροστά σε μία έκπληξη, καθώς πέντε γυναίκες έβγαζαν από το στήθος τους με θήλαστρα γάλα, ενώ άλλες μαυροφορεμένες επιδίδονταν σε τελετουργικές μυστηριακές κινήσεις. Το γάλα αυτό το συνέλεξαν σε ένα μακρόστενο γυάλινο δοχείο που έμοιαζε με ράβδο και αυτός ο αδιόρατος ομφάλιος λώρος έπαιξε ακολούθως τον ρόλο του μάρτυρα όλων όσων διαδραματίστηκαν.
Εκεί, στο τελεστήριο, 37 γυναίκες πανομοιότυπα ντυμένες λειτούργησαν σαν ένα πρόσωπο με κινήσεις τελετουργικές, ιερές, εξαγνιστικές που μαγνητίζουν το βλέμμα.
“Το θέατρο για μένα δεν είναι τίποτε άλλο από την ίδια τη ζωή. Δεν είναι βιβλίο, δεν είναι η λογοτεχνία. Μιλάμε για το σκάνδαλο. Το σκάνδαλο είναι ότι είμαστε ζωντανοί πάνω σε αυτή τη Γη. Αυτό από μόνο του είναι το σημαντικό γεγονός”
Ο λόγος απουσίαζε πλήρως, το ίδιο και οι λέξεις. Το σώμα, ο ήχος κι ο αέρας κυριαρχούσαν σε αυτήν την απόκοσμη ιεροτελεστία που έχτισε με τόση μαεστρία ο Ρομέο Καστελούτσι καταφέροντας να μας βυθίσει στο σκοτάδι και να μας ξαναβγάλει στο φως μέσω μίας σύγχρονης διαδικασίας καθάρσεως.
Δύο κόσμοι σε αντιπαράθεση
Η τελευταία σκηνή της παράστασης έλαβε χώρα στην είσοδο του Πλουτώνιου Σπηλαίου. Εκεί βρεθήκαμε απέναντι σε ένα χριστιανικό τέμπλο το οποίο απεικόνιζε τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και εκεί με τρόπο μαγικό κατάφερε να φέρει δύο κόσμους σε μία γόνιμη αντιπαράθεση, τον αρχαίο και τον χριστιανικό.
Η γραμμή του μητρικού γάλακτος καταλήγει μπροστά στο τέμπλο. Οι 37 γυναίκες σταδιακά “εξαφανίζονται” μέσα σε μαύρες σακούλες πλαστικές (πόσο συμβολικός αυτός ο πλαστικός αφανισμός τους).
Και τότε λαμβάνει χώρα μία ιεροσυλία. Ο Καστελούτσι φέρει στη σκηνή έναν μητροκτόνο και μάλιστα αληθινό. Ο πρωταγωνιστής της παράστασης και το μοναδικό ανδρικό στοιχείο της, ο Filippo Adamo, το 2000, πριν από 23 χρόνια σκότωσε τη μητέρα και έχοντας πλέον εκτίσει την ποινή του, πλησιάζει το ιερό, βαδίζει κατά μήκος του του τελευταίου τμήματος της Ιεράς Οδού και διασχίζει το τμήμα του αρχαιολογικού χώρου που οδηγεί στο Πλουτώνιο Σπήλαιο, το οποίο – σύμφωνα με την παράδοση των Ελευσινίων μυστηρίων- συμβολίζει την κάθοδο στον Άδη.
Η είσοδός του στον αρχαιολογικό χώρο υπονομεύει και ανατρέπει την αρχική λατρεία, η οποία απαγόρευε τη συμμετοχή στα Ελευσίνια Μυστήρια στους βάρβαρους και σε όσους είχαν λερώσει τα χέρια τους με αίμα και δη στους μητροκτόνους. Στους δολοφόνους της ίδιας της ζωής. Μόνο όμως μέσω της ιεροσυλίας, όμως, μπορεί να επανενεργοποιηθεί το ιερό. Μόνο μέσω της βεβήλωσης μπορεί να έρθει η πολυπόθητη συμφιλίωση, η συγχώρεση. “Και εδώ ο μητροκτόνος μπαίνει και βεβηλώνει τον χώρο, αλλά στην ουσία επαναφέρει την ιερότητά του” μας λέει χαρακτηριστικά ο σκηνοθέτης.
Ο μητροκτόνος φτάνει εκεί, αφού πρώτα χαϊδεύει τρυφερά τις πέτρες και τη γη της Ελευσίνας. Παίρνει στα χέρια του αυτή τη γαλακτερή γραμμή και χύνει όλο το γάλα κάτω, στη μητέρα γη. Εδώ το ταξίδι του τελειώνει. Αυτή η θυσία του γάλακτος, που παραπέμπει ευθέως στον Αισχύλο και στις Χοηφόρες που έχυναν το γάλα πάνω στους Τάφους- στη μητέρα γη συμβολίζει τον κύκλο της ζωής. Από το τέλος στην αρχή, στη γέννηση, στη δημιουργία.
Στη συνέχεια κάθεται μπροστά στον Άγγελο του τέμπλου που κρατά ένα ανθισμένο κλαρί. Το τέμπλο απεικονίζει τρεις γυναίκες. Την μητέρα όλων, τη Θεά Δήμητρα (Δη/Γη +Μήτηρ), την Παρθένο Μαρία και τη μητέρα του Φιλίππο Αντάμο. Ο ίδιος παίρνει από κάτω ένα ξερό κλαρί. Και γονατίζει μπροστά στην Παρθένο Μαρία και μένει εκεί, ακίνητος, περιμένοντας τη συγχώρεση. Αποχωρούμε και τον αφήνουμε εκεί, γονατισμένο.
Το συγκλονιστικό αυτό φινάλε εντυπώνεται μέσα μας. Είναι το σημείο που το τότε επικοινωνεί με το τώρα. Η έλευση του μητροκτόνου στην Ελευσίνα ανακαλεί στη μνήμη μας το τραγικό πρόσωπο του επίσης μητροκτόνου Ορέστη. Η έννοια της μητέρας συνδέεται και με τη χθόνια θρησκεία και με τη μητέρα γη. Και μία επίκληση συγχώρεσης με ένα ξερό κλαδί….
Τα ίδια τα λόγια του Ρομέο Καστελούτσι αποτελούν ίσως τον καλύτερο επίλογο “Η αρχαία Ελευσίνα απηχεί ακόμη και σήμερα με επείγοντα τρόπο το γεγονός της μητροκτονίας. Τη μητροκτονία που εμείς διαπράττουμε κατά της μητέρας Γης. Αυτό είναι ένα κλειδί ανάγνωσης, ένας τρόπος να διαβάσουμε τα τεκταινόμενα. Βεβαίως συνιστά και μια μεταφορά. Θεωρώ όμως ότι το ιερό της Ελευσίνας, το άδυτο του αρχαιολογικού χώρου οφείλει να επιστρέψει και να αποκτήσει το χαρακτήρα που είχε κάποτε. Είναι ο λόγος που όλοι μας είμαστε αδέλφια του μητροκτόνου, του Φιλίππο Αντάμο. Είναι ο λόγος που βρισκόμαστε εδώ”.
