ΜΑΣΙΜΟ ΡΕΚΑΛΚΑΤΙ: ΟΣΟ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΜΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΠΟΛΛΗ ΑΠΟΛΑΥΣΗ, ΘΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΛΙΓΗ ΧΑΡΑ

Ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι είναι ένας από τους πιο γνωστoύς Ιταλούς ψυχαναλυτές, αν όχι ο διασημότερος. Είναι μελετητής του Λακάν έχει μαθητεύσει δίπλα στον Ζακ-Αλέν Μίλερ, και πέραν από πολυγραφότατος είναι και επικεφαλής σε νοσοκομεία Παίδων της χώρας του.

Στο συγγραφικό του έργο συγκαταλέγονται περίπου 30 βιβλία, πολλά από τα οποία έχουν μεταφραστεί στη Γαλλία, την Ισπανία, την Αυστρία, την Αργεντινή, τη Σερβία, τη Βραζιλία, τη Γερμανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ ιδιαιτέρος αγαπητός είναι και στη δική μας χώρα.

Στο νέο του έργο “Με ανοιχτό βιβλίο”, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέλευθος, πραγματεύεται τη συνάντηση με κομμάτια του εαυτού μας που είχαμε ξεχάσει ή που ακόμα δεν γνωρίζουμε. Ο συγγραφέας, γράφει για τη δική του συνάντηση με τη Ναυτία του Σαρτρ, την Οδύσσεια του Ομήρου, τα Γραπτά του Λακάν, το έργο του Φρόυντ, τη Θεία Κωμωδία του Δάντη και όλα τα βιβλία που αγάπησε επειδή αναμείχθηκαν με τη δική του “γλώσσα”, επειδή δεν τα διάβασε μόνο, αλλά διαβάστηκε από αυτά. Πρόκειται για ένα βιβλίο για τα βιβλία, αλλά και ένα προσωπικό ταξίδι ζωής.

Μέσα από τα βιωματικά του αναγνώσματα, ο Ρεκαλκάτι παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο ένα βιβλίο ανασυνθέτει την ταυτότητά μας, δημιουργώντας ένα άνοιγμα προς την αληθινή ζωή, εκείνη της ενσυνειδητότητας. Γιατί όπως λέει και ο ίδιος, “τα βιβλία δεν είναι ποτέ, μόνο βιβλία”.

Λίγο μετά τη κυκλοφορία του νέου του βιβλίου, ο Massimo Recalcati μιλάει στο Magazine για τα αγαπημένα του έργα, για τη διαδικασία της προσωπικής μας μεταμόρφωσης αλλά και για την επιθυμία, ως κινητήριο δύναμη της ζωής μας σε ένα πεδίο που αναπτύσσεται μέσα σε κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που  – σίγουρα – δεν ευνοούν τον σύγχρονο άνθρωπο.

Σημειώνεται πως και τα υπόλοιπα βιβλία του συγγραφέα, κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κέλευθος.

Τι σας ώθησε να γράψετε αυτό το βιβλίο;
Τα βιβλία, το πάθος μου για τα βιβλία. Αυτό το πάθος δεν είναι μόνο διανοητικό, πολιτισμικό, γνωστικό. Η ανάγνωση είναι για μένα, κυρίως, μια εμπειρία σωματική, συγκινησιακή, κάτι που εμπεριέχει άμεσα το σώμα.

Η ανάγνωση δεν είναι όπως η γραφή, προφανώς, αλλά υπάρχει κάτι βαθύτερο που η πρακτική της ανάγνωσης και της γραφής το μοιράζονται: και στα δύο δεν είμαστε συγγραφείς αλλά είμαστε εκτεθειμένοι σε έναν λόγο που έρχεται από τον Άλλον, από μια διαφορετική σκηνή σε σχέση με εκείνη της συνείδησής μας. Γράφω αλλά γράφομαι, διαβάζω αλλά διαβάζομαι.

Στην γραφή και την ανάγνωση βυθιζόμαστε στο μύχιο κόσμο μας, εκτεθειμένοι, μετατοπισμένοι, υποχρεωμένοι να συναντήσουμε ένα μέρος του εαυτού μας που μερικές φορές το κρατάμε σε απόσταση. Δεν είναι εμπειρίες επικέντρωσης, αλλά αποκέντρωσης. Όπως συμβαίνει με τον έρωτα.

Είμαστε φτιαγμένοι από τις συναντήσεις που κάναμε

Η μεταμόρφωσή μας είναι προϋπόθεση της ελευθερίας μας; Πόσες θυσίες και συγκρούσεις με τον εαυτό μας πρέπει να γίνουν για να την επιτύχουμε;

Η ανάγνωση ασφαλώς μεταμορφώνει. Τα βιβλία, υπό αυτή την έννοια, είναι ζωντανά, είναι αληθινές και κανονικές συναντήσεις. Προσθέτω επίσης ότι ένα βιβλίο μοιάζει με ένα σώμα, έχει σάρκα, πόδια, μαλλιά, χείλη, φωνή… Δεν είναι μόνο ένα διανοητικό αντικείμενο, όπως προείπα αλλά ένα ερωτικό αντικείμενο. Η επαφή με το βιβλίο μπορεί να προκαλέσει μεταμορφώσεις γιατί μπορεί να μας διαβάσει, μπορεί, δηλαδή, να μας αγγίξει, να μας πλήξει, να μας ξυπνήσει… Δεν πρόκειται τόσο για θυσίες αλλά για συναντήσεις.

Είμαστε φτιαγμένοι από τις συναντήσεις που κάναμε. Ή καλύτερα, είμαστε ό,τι έχουμε κάνει, συναντήσεις που κάναμε. Μεταξύ αυτών των συναντήσεων πρέπει ασφαλώς να θεωρήσουμε και εκείνες με τα βιβλία.

Γράψατε ότι το άγχος έφερε δραστικές αλλαγές στη διαμόρφωσή σας. Τα συμπτώματα του άγχους είναι άλλη μια κραυγή του ασυνειδήτου για αλλαγή;
Το άγχος συχνά δηλώνει παράλυση. Είναι χωρίς κίνηση. Αποκλείει τη μεταμόρφωση. Το αγχωμένο υποκείμενο είναι ένα μπλοκαρισμένο υποκείμενο. Μόνο η επεξεργασία του άγχους μπορεί να δημιουργήσει μεταμόρφωση, που μπορεί, δηλαδή, να καταστήσει δυνατή την απόκτηση μιας καινούριας μορφής.

Η ανθρώπινη ζωή ως βιβλίο

Πώς μπορούμε εμείς οι ίδιοι να διαβάσουμε το βιβλίο της ζωής μας; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις γι’ αυτό;
Δεν είναι υπερβολή να παραστήσουμε την ανθρώπινη ζωή σαν ένα βιβλίο, μια διαστρωματική επιφάνεια πάνω στην οποία έχουνε γραφεί όλα τα ίχνη που της έδωσαν μορφή. Δεν είμαστε άραγε όλοι μας τυπωμένες σελίδες; Δεν είναι άραγε η ιστορία μας ένα βιβλίο γραμμένο στην πλάτη μας; Από τι είμαστε φτιαγμένοι αν όχι από τις φαντασιώσεις του παρελθόντος μας, των ήχων, των αρωμάτων, των αναμνήσεων, των συναντήσεων, των αισθήσεων, των συγκινήσεων, των λέξεων που εγγράφηκαν στη ζωή μας.

Είμαστε γραμμένοι από όλα αυτά που μας έχουν συμβεί και από ό,τι συνέβη γύρω μας. Δεν είμαστε οι συγγραφείς του βιβλίου που είμαστε, αλλά είμαστε το βιβλίο.

Δεν είμαστε ο ποιητής αλλά το ποίημα, θα έλεγε ο Λακάν. Ασφαλώς, κάποια από αυτά τα ίχνη αποδεικνύονται πιο ισχυρά και ανθεκτικά από κάποια άλλα. Κάποια από αυτά τα ίχνη δεν ξεχνιούνται. Κάποιες σελίδες του βιβλίου που είμαστε δεν μπορούν να μην εξακολουθήσουν να διαβάζονται στο φως και στο σκοτάδι. Σελίδες απέραντης χαράς και σελίδες βαθιάς αγωνίας.

Είναι οι σελίδες που χάραξαν με μεγαλύτερη ένταση τη ζωή μας δίνοντας της μια μορφή μοναδική. Το βιβλίο που είμαστε δεν θα ήταν το ίδιο αν δεν είχε χαραχθεί από τις πιο τραυματικές μας εμπειρίες. Κανένα βιβλίο δεν αρχίζει από το μηδέν. Κάθε βιβλίο έχει ήδη γραφή με αόρατη γραφή πριν γραφτεί.

Η μνήμη μπορεί να είναι ανεξάντλητη. Είναι αυτό που ο Γιούνγκ ονόμαζε «η δύναμη του χθες». Δεν είμαστε οι συγγραφείς της ιστορίας μας, αλλά μονάχα οι ηθοποιοί ενός αντιγράφου που έχει γραφτεί από άλλους. Τα βιβλία που αγαπάμε περισσότερο δεν είναι άραγε εκείνα στα οποία μπορούμε να ξαναβρούμε το δικό μας κομμάτι, την προσωπικότητα που υπήρξαμε στο αντίγραφο που υπαγορεύτηκε από τον Άλλον.

Ταυτόχρονα, γυρίζοντας στις σελίδες των βιβλίων που διαβάζουμε αναζητούμε και όσα δεν έχουμε δει ή γνωρίσει ποτέ. Αναζητούμε, γυρίζοντας τη σελίδα, τη συνάντηση με το άγνωστο. Είναι η διπλή κατεύθυνση που ακολουθεί την πρακτική της ανάγνωσης;

Κατά μια έννοια αναζητούμε στο βιβλίο την αρχική μας εκτύπωση- το αντίγραφό μας, το ποίημα που είμαστε- και, κατά μια άλλη έννοια, αναζητούμε την ανέκδοτη σελίδα που δεν υπήρξαμε ποτέ. Με άλλα λόγια, για να γυρίσουμε τη σελίδα ενός βιβλίου, πρέπει να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας σε αυτό που διαβάζουμε και, ταυτόχρονα, να χαθούμε μέσα σε αυτό που διαβάζουμε.

Γιατί τα βιβλία που μας σημαδεύουν είναι τα βιβλία που διαβάζουμε πριν τα 30 μας;
Διότι μας προσφέρουν τις λέξεις για να ονομάσουμε αυτό που ζούμε και δεν ξέρουμε να το ονομάσουμε, ή γιατί ανοίγουν κόσμους που δεν γνωρίζαμε καν την ύπαρξή τους όπως μου συνέβη στα 16 μου διαβάζοντας για πρώτη φορά στα τραμ του Μιλάνου την Ερμηνεία των ονείρων του Φρόιντ. Από την άλλη και μετά τα 30, τα βιβλία εξακολουθούν να είναι συναντήσεις. Όχι μόνο τα καινούρια αλλά και η εκ νέου ανακάλυψη όσων είχαμε ήδη διαβάσει και που ξαναδιαβάζοντάς τα αποκτούν μια καινούρια σημασία.

Το παρελθόν, όπως διδάσκει η ψυχανάλυση, δεν είναι ποτέ εντελώς συντελεσμένο. Είναι αυτό που μας λένε στο διηνεκές οι λεγόμενοι κλασσικοί: βιβλία που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν σε κάθε ανάγνωση, βιβλία που αλλάζουν, παραμένοντας τα ίδια.

Υπάρχει ένα ελληνικό τραγούδι που λέει ότι «αν σωθεί το παιδί, υπάρχει ελπίδα». Τι σκέφτεστε για τους σημερινούς γονείς σε ό,τι αφορά την συνειδητοποίηση της εκπαίδευσης του παιδιού τους; Σε ποιο βαθμό μπορεί αυτή να επιτευχθεί στο σημερινό δυτικό κόσμο;
Τα βιβλία, υπό αυτή την έννοια μοιάζουν με τα παιδιά. Όσο υπάρχει βιβλίο, υπάρχει ελπίδα. Όσο θα υπάρχει ένα παιδί, θα υπάρχει ελπίδα. Ας μην ξεχνάμε ότι όλα τα απολυταρχικά καθεστώτα συνηθίζουν να καίνε τα βιβλία όπως και να ακυρώνουν την παιδική ηλικία, να μεταμορφώνουν τα παιδιά σε στρατιώτες.

Η επιθυμία που μετρά είναι αυτή που βρίσκεται πάντα σε εξέλιξη

Στα βιβλία σας μιλάτε συχνά για επιθυμία. Γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος έχει απομακρυνθεί πολύ από τις βαθύτερες επιθυμίες του;
Η εποχή μας κυριαρχείται από τον φετιχισμό των αντικειμένων της απόλαυσης και των αριθμών. Η ακόρεστη κατανάλωση και η ποσοτική αποκωδικοποίηση της ζωής, η συρρίκνωσή της ακριβώς σε απρόσωπη μηχανή, σε μηχανισμό. Η επιθυμία αντίθετα δεν έχει αντικείμενο και δεν έχει μέτρο. Διαφεύγει τόσο από την σαγήνευση του υποκειμένου όσο και από την παγίδα των αριθμών.

Αλλά η εποχή μας δεν ενθαρρύνει το απροσμέτρητο όσο το μέτρο, δεν υποστηρίζει την επίκληση της επιθυμίας αλλά τη σαγηνευτική δύναμη του αντικειμένου. Γι’ αυτό, όσο στις κοινωνίες μας κυκλοφορεί πολλή απόλαυση, θα υπάρχει πάντα λίγη ικανοποίηση, λίγη χαρά…

Πώς εξηγείται το παράδοξο της ζωής σε ένα σύστημα ακραίας προσφοράς και ταυτόχρονα η μη εκπλήρωση της επιθυμίας μας;
Ακριβώς επειδή, όπως έλεγα, η επιθυμία υπερβαίνει κάθε αντικείμενο. Η επιθυμία του δεν συνίσταται στην κατανάλωση του αντικειμένου, αλλά στην γενεσιουργό δύναμη που υπερβαίνει κάθε αντικείμενο. Με άλλα λόγια, η ικανοποίηση της επιθυμίας υπάρχει ήδη στην κατάστασή της και όχι στο αντικείμενο που μπορεί η θα ήθελε να προσεγγίσει.

Γι’ αυτό, η ψυχανάλυση διδάσκει ότι δεν υπάρχει τίποτα το ουτοπικό στην επιθυμία… Η επιθυμία που μετρά είναι αυτή που βρίσκεται πάντα σε εξέλιξη, τώρα, αυτή τη στιγμή…

Είστε αισιόδοξος στο τεχνοκρατικό-καπιταλιστικό σύστημα των αυτοματισμών στον οποίο ζούμε;
Όχι, με τίποτα

Θα ήθελα τέλος να ρωτήσω: τί είναι για σας ο παράδεισος και η κόλαση;
Ο παράδεισος είναι μια ζωή που γνωρίζει τη χαρά σε αυτόν τον κόσμο. Η κόλαση είναι η απουσία χαράς σε αυτόν τον κόσμο. Ο παράδεισος είναι το μεγαλείο του κόσμου’ η κόλαση η θηριωδία του. Το μεγαλείο και η θηριωδία του κόσμου είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος.

Το who is who του συγγραφέα

Σπούδασε Φιλοσοφία στο Μιλάνο. Αργότερα ειδικεύτηκε στην κοινωνική ψυχολογία στη σχολή ψυχολογίας υπό την επίβλεψη του Marcello Cesa-Bianchi. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, στο Ούρμπινο, στο Μπέργκαμο, στη Λωζάνη και “Ψυχοπαθολογία της διατροφικής συμπεριφοράς” στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. Είναι επιστημονικός διευθυντής του Ερευνητικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Ψυχανάλυσης (IRPA).

Το 2003 ίδρυσε το Jonas Onlus, ένα Κέντρο Κλινικής Ψυχανάλυσης για Νέα Συμπτώματα. Από το 2006, είναι επικεφαλής της Νευροψυχιατρικής Μονάδας του Νοσοκομείου Παίδων “Αγία Ούρσουλα” – Μπολόνια. Έχει δημοσιεύσει 29 βιβλία, μεταφρασμένα σε δώδεκα χώρες: Γαλλία, Ισπανία, Αυστρία, Αργεντινή, Σερβία, Βραζιλία, Γερμανία και Ηνωμένες Πολιτείες.

Το έργο του επικεντρώνεται στη διδασκαλία του Ζακ Λακάν, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις διατροφικές διαταραχές. Μελετά επίσης το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου, σχετικά με τη σχέση πατέρα-παιδιού.

Συνεργάζεται με περιοδικά όπως: Αυt Aut, Pedagogika, LETTERA, Psychanalyse, Clinique Lacanienne, Psiche. Έχει γράψει για τις πολιτιστικές σελίδες του Μανιφέστο, Repubblica και της La Stampa (από το 2020).

Από το 2016 είναι ο δημιουργός και επιστημονικός διευθυντής του “KUM, Φεστιβάλ Ανκόνα”. Ήταν υπεύθυνος για τη σειρά Jonas, Εφαρμοσμένες μελέτες ψυχανάλυσης για τις εκδόσεις Franco Angeli Editore, από το 2003 έως το 2018. Από το 2014, ανέλαβε τη σειρά Eredi για τις εκδόσεις Feltrinelli.

Το 2019 παρουσίασε την εκπομπή Lessico amoroso (Λεξικό του έρωτα) στο κανάλι Rai3, με επτά επεισόδια. Από αυτή την εκπομπή γεννήθηκε το βιβλίο του με τίτλο στα ελληνικά “Κράτα το φιλί”. Σήμερα ζει και εργάζεται ως ψυχαναλυτής στο Μιλάνο.

Το “Με ανοιχτό βιβλίο” κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις Κέλευθος