ΜΑΞ ΜΕΡΤΕΝ, Ο “ΧΑΣΑΠΗΣ” ΠΟΥ ΔΕΝ ΤΙΜΩΡΗΘΗΚΕ ΠΟΤΕ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΧΑΜΕΝΟΥ ΘΗΣΑΥΡΟΥ

Τέτοιες μέρες πριν από 64 χρόνια (για την ακρίβεια στις 11 Φεβρουαρίου του 1959) ξεκινούσε στην Αθήνα η δίκη του περιβόητου Μαξ Μέρτεν. Του δικαστικού συμβούλου της γερμανικής διοίκησης στην περίοδο της κατοχής και υπεύθυνου της απαλλοτρίωσης της περιουσίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, η πλειοψηφία των οποίων εκτοπίστηκε και θανατώθηκε στο Άουσβιτς και σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Την περασμένη εβδομάδα, με αφορμή και τη σειρά της ΕΡΤ “Το Βραχιόλι της Φωτιάς”, είχαμε αναφερθεί διεξοδικά στο σκηνικό που έστησαν προπολεμικά φασιστικές οργανώσεις, με προεξάρχουσα την “Τρία Έψιλον” και τον τελικό αφανισμό του εβραϊκού πληθυσμού από τους ναζί κατακτητές.¨

Ο Μέρτεν, που έμεινε στην ιστορία ως “ο χασάπης της Θεσσαλονίκης”, έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην εκτόπιση των Εβραίων και την αρπαγή της περιουσίας τους, το ύψος της οποίας υπολογίστηκε σε 125.000.000 χρυσά φράγκα. Ο μύθος, μάλιστα, ότι ο κλεμένος θησαυρός βρίσκεται βυθισμένος κάπου ανοιχτά της Μεθώνης εξακολουθεί να προσλεκύει, κατά καιρούς, τυχοδιώκτες και χρυσοθήρες…

Η ιστορία του, βέβαια, δεν είναι παραμύθι αλλά αναδεικνύει το πως συμπεριφέρθηκε η μεταπολεμική Ελλάδα (και όχι μόνο) στους εγκληματίες πολέμου και φυσικά στους ντόπιους συνεργάτες τους, κάποιοι εκ των οποίων, αφού δεν τιμωρήθηκαν, συνέχισαν να κατέχουν δημόσια αξιώματα. Μια σκοτεινή υπόθεση, με πολιτικές προεκτάσεις καταμεσής της καραμανλικής οκταετίας της ΕΡΕ. Και ένα ένοχο μυστικό, που έκαιγε τα σωθικά της Θεσσαλονίκης για πολλά χρόνια από τότε που τα τρένα του θανάτου έπαιρναν τους Εβραίους της πόλης για το Άουσβιτς.

Το καλοκαίρι του 1942, ο Μέρτεν έφτασε στην Ελλάδα. Έφερε το βαθμό του λοχαγού και με την ιδιότητα του δικαστικού συμβούλου νομιμοποιούσε όλους τους παραλογισμούς της κομαντατούρ. Ο ανώτατος εισαγγελέας των ναζί, έκανε αμέσως σημαντικές γνωριμίες και για μια διετία, μέχρι το 1944, ερχόμενος σε ανοιχτή επικοινωνία με τον Άντολφ Άιχμαν και τους απεσταλμένους του στη Θεσσαλονίκη, ειδικευμένους στην “τελική λύση”, επίσης εγκληματίες πολέμου, Αλόις Μπρούνερ και Ντίτερ Βισλιτσένι…

Η υπογραφή του Μέρτεν βρίσκεται σε όλες τις διαταγές εκτόπισης των Εβραίων, που είχαν πειστεί ότι πήγαιναν στην Πολωνία, όπου θα έβρισκαν δουλειά και σπίτια. Είχε επίσης την ευθύνη της απαλλοτρίωσης του εβραϊκού νεκροταφείου. Όταν αρχικά οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης επιστρατεύτηκαν για καταναγκαστική εργασία σε διάφορες περιοχές της περιφέρειας της πόλης.

Κάποιοι έχασαν τη ζωή τους από τις απάνθρωπες συνθήκες και η εβραϊκή κοινότητα για να σώσει περίπου 7.000 κρατούμενος-εργάτες, δέχθηκε να πληρώσει στους Γερμανούς 3.5 εκατομμύρια δραχμές, ποσό τεράστιο για την εποχή, το οποίο μάλιστα οι Εβραίοι δεν είχαν ολόκληρο.

Για να εξοφλήσουν το χρέος δέχθηκαν να παραχωρήσουν την έκταση του νεκροταφείου, με ανέγγιχτους τους τάφους των τελευταίων 30 ετών, όπως τους ζήτησαν οι Γερμανοί, ικανοποιώντας και το αίτημα που τους είχαν υποβάλλει οι εγχώριοι αντισημίτες. Μια αδιανόητη τυμβωρυχία οργανώθηκε από κανονικά συνεργεία φρίκης.

Η λεηλασία των περιουσιών

Το 1943 ο Μέρτεν ιδρύει την Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλίτικων Περιουσιών, τοποθετεί επικεφαλής τον Β.Σιμωνίδη και οι περιουσίες των Εβραίων παραχωρούνται στους μεσεγγυούχους. Εκείνους δηλαδή, που αναλαμβάνουν τη διαχείριση της ακίνητης περιουσίας, μέχρι την επιστροφή των εκτοπισμένων.

Επί της ουσίας δίνεται το δικαίωμα στην απόλυτη λεηλασία, αφού από το Άουσβιτς επέστρεψαν λιγότεροι από χίλιοι Εβραίοι, πολλοί εκ των οποίων δεν έβρισκαν καν το σπίτι το οποίο είχαν εγκαταλείψει. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1953, όταν μετά από επίπονους δικαστικούς αγώνες, επιστράφηκαν εν τέλει στους Εβραίους 543 οικίες, 67 οικόπεδα, 18 παραπήγματα και 51 καταστήματα (… από τα 1.800 που είχαν παραχωρηθεί)!

Ανάμεσα στους μεσεγγυούχους συμπεριλαμβάνονται δυο εκ των κορυφαίων δοσιλόγων, του Λάσκαρη Παπαναούμ και του αξιωματικού Γιώργου Πούλου που ίδρυσε και εθελοντικό τάγμα, πολεμώντας στο πλευρό της Βέρμαχτ (και εν τέλει εκτελέστηκε στο Γουδή, το 1949).

Ο Μέρτεν και η συμμορία του υφάρπαξαν χρυσές λίρες, ή φράγκα, υποσχόμενοι ευνοϊκή μεταχείριση. Και φυσικά δεν ήταν ο μόνος. Μετά τη Θεσσαλονίκη, μετατέθηκε στη Γιουγκοσλαβία, για να συλληφθεί (το 1946) από τους Αμερικανούς στην κατεχόμενη Γερμανία. Η έκδοση του στην Ελλάδα δεν πραγματοποιείται ποτέ, για κάποιους εξ’ αιτίας μια εξωφρενικής ελληνικής παρέμβασης από τον στρατιωτικό ακόλουθο στο Βερολίνο.

Σύμφωνα με τον Μαζάουερ ο στρατηγός Ανδρέας Υψηλάντης προτείνει την απελευθέρωση του συλληφθέντα Μέρτεν, λόγω της “άμεμπτης συμπεριφοράς του και των ανεκτίμητων υπηρεσιών του στην Ελλάδα”!

Μια νέα καριέρα ξεκινάει για τον ναζί Μέρτεν, που εργάζεται στο Υπουργείο Δικαιοσύνης της Δ.Γερμανίας, ενώ κατεβαίνει και στην πολιτική, καθώς συντάσσεται με το κόμμα του μετέπειτα προέδρου της ΟΔΓ, Γκούσταβ Χάινεμαν.

Το 1957 αποφασίζει να επισκεφθεί ξανά την Ελλάδα (λέγεται ότι είχε ξαναπατήσει ελληνικό έδαφος, αλλά ιγκόγνιτο και το 1954 και το 1955) για να εξυπηρετήσει τον πρώην διερμηνέα του, που αντιμετώπιζε πρόβλημα με την δήμευση της περιουσίας του. Οι ελληνικές αρχές αλλά και η γερμανική πρεσβεία τον διαβεβαιώνουν ότι δεν θα έχει κανένα πρόβλημα και έτσι χτυπάει την πόρτα του Γραφείου του εισαγγελέα Ανδρέα Τούση, προϊστάμενου του Γραφείου Εγκληματιών Πολέμου, από το 1952.

Αντί όμως για κατάθεση, ακούει έκπληκτος τον Έλληνα εισαγγελέα να τον συλλαμβάνει! Εκκρεμούσε σε βάρος του ένταλμα σύλληψης από το 1947. Οι συζητήσεις με τη Δ.Γερμανία για τους εγκληματίες πολέμου ήταν περίπλοκες. Αρχικά η ελληνική πλευρά συμφωνούσε να έχει η Γερμανία τον πρώτο λόγο στην απονομή δικαιοσύνης, σε οποιαδήποτε νύξη όμως για πολεμικές αποζημιώσεις (σ.σ οι ναζί είχαν εξαρθρώσει ολόκληρη την έτσι κι αλλιώς καχεκτική οικονομία της κατακτημένης Ελλάδας, καταστρέφοντας σχεδόν τα πάντα κατά την αποχώρηση τους) συναντούσε τείχος σιωπής.

Αλλά το 1957 το κλίμα είχε βελτιωθεί. Οι δυο χώρες (ΟΔΓ και Ελλάδα) ήταν έτοιμες να υπογράψουν δανειακή σύμβαση 200 εκατομμυρίων μάρκων, ενώ ο πρωθυπουργός και ο υπουργός εξωτερικών Ευάγγελος Αβέρωφ είχαν προγραμματίσει ταξίδι στη Βόννη για συζητήσεις που αφορούσαν τα έργα υποδομής στην Ελλάδα και την πρόθεση του γερμανικού κεφαλαίου για διείσδυση στην ελληνική αγορά. Η ελληνογερμανική οικονομική συνεργασία υπογράφεται το Νοέμβριο του 1958.

Η σύλληψη του Μέρτεν έμοιαζε με ένα τεράστιο αγκάθι και προφανώς ο νόμος που ψηφίστηκε το 1959 “Περί τροποποιήσεως της νομοθεσίας για τα εγκλήματα πολέμου” ήταν … φωτογραφικός. Εν μέσω σφοδρής αντιπαράθεσης με την αντιπολίτευση, η κυβέρνηση της ΕΡΕ ψηφίζει το νομοσχέδιο που αναστέλλει “αυτοδικαίως και χωρίς να απαιτείται απόφασις τις δικαστηρίου, πάσα δίωξις Γερμανών υπηκόων φερόμενων ως εγκληματιών πολέμου”.

Η δίκη του στο στρατοδικείο

Ούτε παραγγελία να είχε κάνει ο Μαξ Μέρτεν. Οι κραυγές της αντιπολίτευσης αλλά και των διεθνών μέσων ενημέρωσης κράτησαν τον Γερμανό στη φυλακή και τον οδήγησαν, εν τέλει, στο εδώλιο του Ειδικού Στρατοδικείου Εγκλημάτων Πολέμου. Στις 11 Φεβρουαρίου ξεκίνησε η Δίκη, που κράτησε σχεδόν ένα 20ήμερο. Δεκάδες μάρτυρες της ισραηλίτικης κοινότητας καταθέτουν και υποδεικνύουν τον άλλοτε σύμβουλο της κομαντατούρ ως πρωτεργάτη της εγκληματικής εκτόπισης των Εβραίων αλλά και της λεηλασίας της περιουσίας τους.

Βρίσκονται, βέβαια, και πρόθυμοι Έλληνες, πρώην αξιωματούχοι επί Κατοχής, να υπερασπιστούν τον Μέρτεν. Διοικητές, τραπεζίτες, ηγούμενοι, η ιερά κοινότητα του Αγίου Όρους, παρουσιάζουν … σχεδόν ένα αντιφασίστα Γερμανό που ακολουθούσε απλά εντολές των ναζί. Αυτό υποστήριξε κι εκείνος στην απολογία του. Έριξε όλη την ευθύνη στην Γκεστάπο, δήλωσε άγνοια γενικώς για το κατηγορητήριο και δήλωσε πως ανέλαβε την θέση του γενικού διοικητή της Μακεδονίας για να αποφύγει ο ελληνικός πληθυσμός τις βαρβαρότητες των Βουλγάρων. Και φιλέλλην, εκτός των άλλων …

Στις 5 Μαρτίου το στρατοδικείο ανακοινώνει την απόφαση του. Ο Μέρτεν κρίνεται ένοχος και καταδικάζεται σε κάθειρξη 25 ετών. Ο ίδιος μοιάζει ψύχραιμος, ενώ το πλήθος τον αποδοκιμάζει έντονα, όπως είχε κάνει και στην πρώτη ημέρα της δίκης.

Το μαξιλαράκι, ωστόσο, που είχε εφεύρει το νομοσχέδιο της κυβέρνησης, τον συνοδεύει ξανά στο κελί της φυλακής. Ξέρει καλά ότι οι συμπατριώτες του θα κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι του για να αποφυλακιστεί. Και η ΕΡΕ δεν ήταν διατεθειμένη να χάσει τα γερμανικά μάρκα, που είχε εξασφαλίσει από την ΟΔΓ. Η τροποποίηση του νόμου του Ιανουαρίου, φωτογραφίζει ξανά τον καταδικασθέντα, πλέον, Μαξ Μέρτεν. Όσοι εγκληματίες πολέμου κρατούνται σε ελληνικές φυλακές, δύναται να αποφυλακιστούν και να δικαστούν, πλέον, επί γερμανικού εδάφους.

Η αντιπολίτευση επιτίθεται αντιδρά δυναμικά, αφού ο μοναδικός εγκληματίας πολέμου, που βρίσκεται σε ελληνικές φυλακές δεν είναι άλλος από τον “χασάπη της Θεσσαλονίκης”! Στις 5 Νοεμβρίου, πο Γερμανός αποφυλακίζεται και μπαίνει στο αεροπλάνο για να επιστρέψει Βόννη. Έξω ο Μέρτεν, μέσα όμως ο Μανόλης Γλέζος που το καλοκαίρι του 1959 είχε καταδικαστεί σε φυλάκιση 5 ετών, κατηγορούμενος για “κατασκοπεία υπέρ της ΕΣΣΔ”

Οι Γερμανοί συνέλαβαν τον Μέρτεν, χωρίς βέβαια να καταδικαστεί στη δίκη που ακολούθησε.

Οι βόμβες που έριξε το 1960

Κανείς δεν περίμενε ότι ο Μέρτεν θα επέστρεφε δριμύτερος δυο χρόνια αργότερα, μετά την αποφυλάκιση του. Στις 28/9/1960 η “Ηχώ του Αμβούργου” και το περιοδικό “Σπίγκελ” φιλοξενούν τις δηλώσεις του, σύμφωνα με τις οποίες ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο υπουργός εσωτερικών Δημήτρης Μακρής και η σύζυγός του Δοξούλα ήταν “έμμισθοι πληροφοριοδότες των γερμανικών αρχών”. Η αμοιβή τους προερχόταν κατευθείαν από τις λεηλατημένες εβραϊκές περιουσίες. Στην υπόθεση ενεπλάκη και το όνομα του Γιώργου Θεμελή, υφυπουργού άμυνας της κυβέρνησης Καραμανλή και νομάρχης Πέλλας στην περίοδο της κατοχής.

Ο Μέρτεν έδινε και φωτογραφίες της Δοξούλας Μακρή από λεύκωμα της γερμανικής διοίκησης. Οι καταγγελίες προκάλεσαν σάλο και θυελλώσεις συζητήσεις στη Βουλή, που κατέληξαν μέχρι και σε ξύλο μεταξύ των βουλευτών της ΕΡΕ και της αντιπολίτευσης!

Το ζεύγος Μακρή και ο Θεμελής υπέβαλαν μηνύσεις σε ελληνικά δικαστήρια, ενώ η αντιπολίτευση τους ζητούσε να προσφύγουν στην γερμανική δικαιοσύνη, ενώ ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής δεν θέλησε να σχολιάσει το παραμικρό.

Ο συγγραφέας του βιβλίου “Μαξ Μέρτεν, νομικός και εγκληματίας πολέμου”, Γκέριτ Χάμαν, είχε υποστηρίξει σε συνέντευξή του στην “Καθημερινή” ότι ο διαβόητος “σύμβουλος” είχε το συνήθειο να λέει και πολλά ψέματα. Ήθελε να τιμωρήσει την κυβέρνηση Καραμανλή γιατί δεν απέτρεψε την σύλληψη και καταδίκη του; Μα η ίδια είχε φροντίσει να επιστρέψει στην πατρίδα του

Κανείς δεν θα μάθει την αλήθεια, αφού ο Μέρτεν δεν παρουσιάστηκε στο γερμανικό δικαστήριο που είχε αναλάβει την υπόθεση των καταγγελιών του, γιατί δεν είχε … εμπιστοσύνη στη γερμανική δικαιοσύνη. Τραγέλαφος.

Ο Χάμαν πάντως που μελέτησε επισταμένως τον βιο και την πολιτεία του Μέρτεν είναι βέβαιος για τον ρόλο του στην κατοχή, τονίζοντας ότι εξαπάτησε σκοπίμως τους Εβραίους, στοχεύοντας στην αρπαγή της περιουσίας τους και ξέροντας ότι όλοι τους οδηγούνταν κατευθείαν προς το θάνατο.

Ο θησαυρός του μακαρίτη

Στις 16 Μαΐου 2020, τέσσερις άνθρωποι βρίσκουν τραγικό θάνατο σε ένα δαιδαλώδες υπόγειο γερμανικό καταφύγιο στο Λουτράκι. Έψαχναν να βρουν χρυσές λίρες. Ένας ρεπόρτερ ανέφερε τον θησαυρό του Μέρτεν. Και το κουβάρι ενός μύθου άρχισε πάλι να ξετυλίγεται προς τα πίσω. Η πραγματικότητα διαπλέκεται με το παραμύθι και φτάνουμε από τη Θεσσαλονίκη στη Σάμο και μετά στο βαθύτερο κομμάτι της Μεσογείου.

Λένε λοιπόν ότι ο Μέρτεν βρήκε τον τρόπο να μεταφέρει την αμύθητη περιουσία (λίρες, φράγκα, χρυσάφι, κοσμήματα κλπ) των Εβραίων με ένα υποβρύχιο (!) μέχρι τη Σάμο. Εκεί νοίκιασε μια μεγάλη τράτα, τοποθέτησε τον θησαυρό στα αμπάρια της και η οποία με τη συνοδεία του γερμανικού υποβρυχίου αναχώρησε προς άγνωστο προορισμό. Κάπου, λέει, έξω από τη Μεθώνη διέταξε τη βύθιση του πλοιαρίου.

Θα’ ταν τρελός πάντως να βυθίσει το καραβάκι του, νοτιοδυτικά της νήσου Σαπιέντζα, όπου βρίσκεται και το βαθύτερο σημείο της Μεσογείου. Κάπου 5.121 μέτρα! Ίσως να μην ήθελε να τον βρει κανένας ποτέ; Ίσως, όμως, να το έκανε κάπου πιο κει, ή πιο δω (θα σας γελάσω) ώστε κάποια στιγμή να επέστρεφε για να τον πάρει πίσω. Οι δυο επισκέψεις του, άλλωστε, στην Ελλάδα πριν συλληφθεί το 1957 ενισχύουν τον μύθο.

Το 2001 ένας κρατούμενος στις φυλακές Κασσάνδρας για απάτες, ο Κώστας Βρεττός, υπέδειξε τον κόλπο της Φοινικούντας, λέγοντας ότι είχε συγγενική σχέση με τον Μέρτεν (!) και μάλιστα ανέφερε λεπτομέρειες για τον θησαυρό (46 κιβώτια με 230.000 λίρες, δυο σάκους με σπάνια θρησκευτικά εβραϊκά κειμήλια, αλλά και διαμάντια αξίας 3 δις ευρώ! Εντάξει αυτά, ας πούμε, ότι αυτά να τα πιστέψει κάποιος. Είναι δυνατόν, όμως, να δεχθεί ότι μαζί με όλα αυτά βρίσκονταν το Άγιο Δισκοπότηρο και η Ιερά Λόγχη, που ο Βρεττός υποστήριζε ότι υπήρχαν σε περίοπτη θέση

Για μια δεκαετία πολλοί, αφελείς και μη, κυνηγούσαν τον θησαυρό, χωρίς βέβαια να βρουν ούτε ένα φο μπιζού. Ο Βρεττός είχε φτάσει όμως μέχρι το κεντρικό ισραηλίτικο συμβούλιο και ναύλωνε συνεχώς καΐκια για να ανακαλύψει σαν άλλος Ιντιάνα Τζόουνς τον αμύθητο εβραϊκό θησαυρό.

Η αλήθεια είναι πως ο Μέρτεν όσο παντοδύναμος κι αν ήταν δεν θα μπορούσε να κινητοποιήσει υποβρύχια και στρατιώτες, την στιγμή που οι Γερμανοί αποχωρούσαν από την Ελλάδα. Οι περιουσίες των Εβραίων κατέληξαν μεν σε γερμανικά (και κάποια ελληνικά) χέρια, αλλά δεν συγκεντρώθηκαν ποτέ σε σεντούκια, κασέλες μαζί με το Άγιο Δισκοπότηρο…