ΝΑΪΤΕΣ ΙΠΠΟΤΕΣ: ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΝΗ ΚΑΙ Η “ΑΛΛΟΚΟΤΗ” ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ
Το άγνωστο πέρασμα του Τάγματος Του Ναού από τη Δυτική Μάνη με ιστορικά τεκμήρια. Τα κοινά τοπωνύμια και τα “μυστικά” της εκκλησίας του Άη Στράτηγα.
Όχι πολλές ημέρες τώρα, βρισκόμουν στο μελετητήριό μου, με μια δεκάδα περίπου ανοιχτά βιβλία, καθώς και πολλές σημειώσεις, σε επίσης αρκετά ανοιγμένα ντοσιέ και τετράδια. Από ένα βιβλίο, σημείωσα για το παρόν άρθρο τα εξής: Το πνεύμα της Αναζήτησης βρίσκεται στα έργα των Ναϊτών. Η πίστη και ο ζήλος των Ναϊτών βρίσκεται στην Αναζήτηση του Άγιου Δισκοπότηρου. Από κάποιο άλλο, κράτησα τα λόγια τούτα: Ιπποτικό πρότυπο του Αγίου Βερνάρδου του Κλαιρβώ, είναι η συνένωση του Ιερωμένου και του Ιππότη στο ίδιο πρόσωπο, ο πολεμιστής του Χριστού (miles Christi). Ιππότης είναι ο ένοπλος μοναχός, ο οποίος ζει σε μονή που μοιάζει με κάστρο. Κι εν κατακλείδι, από ένα ακόμη βιβλίο, τα ακόλουθα: Σε άλλα ιπποτικά μυθιστορήματα του Μεσαίωνα, π.χ. την Massenie Du Saint Graal και τον Titurel, αναφέρονται οι Ναΐτες σαν αποδέκτες συμβολικών παρακαταθηκών […] Στη νότια Γαλλία, κοντά στην Ισπανία, ένας ήρωας ο Titurel χτίζει ένα ναό, για να εναποθέσει σ’ αυτόν το ιερό δοχείο, και ο μάγος Merlin τον βοηθά, διευθύνοντας τις εργασίες για την οικοδόμηση του ναού[…] Η όλη μυθιστορηματική και συμβολική αυτή αφήγηση καταλήγει με τη μετατροπή των ιπποτών του Γκράαλ σ’ ένα άλλο ιερό στράτευμα, τη Μασσενία[…] του οποίου τα μέλη ονομάζονται Templistes, όνομα που θυμίζει άμεσα τους Ναΐτες (Templiers).
Με αυτό το πολυθρύλητο λοιπόν, μεσαιωνικό ιεροϊπποτικό τάγμα θα ασχοληθούμε σε τούτο το άρθρο και πιο συγκεκριμένα με την άγνωστη (μα ολότελα ιστορική κατά την εκτίμηση του γράφοντος) παρουσία του σε μια περιοχή του Μοριά, κάπου στη Δυτική Μάνη. Ας ξεκινήσουμε όμως να βάζουμε τα πράγματα σε μια σειρά.
Όπως συνέβαινε σε πολλά κάστρα και καστελάκια φραγκικά, στον τόπο του Μορέως ύστερα από την Τέταρτη Σταυροφορία, να βαπτίζονται από τους ιδρυτές τους με αντίστοιχα ονόματα προϋπαρχόντων φραγκικών φρουρίων ανεγερμένων στα Σταυροφορικά Κράτη ή στα πατρώα εδάφη τους (τουτέστι της Βουργουνδίας, της Καμπανίας, της Τουλούζης και άλλων περιοχών της σημερινής Γαλλίας, Νορμανδίας και Βελγίου), κατά τον ίδιο τρόπο έλαβε, κατά τον Ώριμο Μεσαίωνα, την ονομασία του κι ένα ακόμη κάστρο της πατρίδας μας, βρισκόμενο στη μανιάτικη γη. Πρόκειται για ένα φρούριο, το οποίο παραδόξως φέρει αρκετές ονομασίες, όπως «Κάστρο του Λεύκτρου», «Beaufort (σημαίνει Ωραιόκαστρο γαλλιστί)», «Κάστρο του Μαρμαρωμένου Βασιλιά» (ονομασία μεταγενέστερη των υπολοίπων) και τελικώς, όπως φανέρωσα σε εργασία μου πριν από μερικά έτη, Κάστρο «Cisterna Rubea».
Η τελευταία αυτή ονομασία (σε συνδυασμό με την ονομασία Beaufort. Θα δούμε κατόπιν το γιατί), μας φανερώνει κάτι σημαντικό: Ότι το εν λόγω κάστρο, θα πρέπει να συνδέεται άμεσα ιστορικά με το ιεροπολεμικό τάγμα των Ιπποτών του Ναού. Τούτο, το συμπεραίνουμε δίχως δυσκολία, μα κατά κύριο λόγο γνωρίζοντας απλά την ύπαρξη και την ονομασία ενός λίαν σημαντικού σταυροφορικού φρουρίου των Αγίων Τόπων, του ονομαστού «Maldoim Castle» των Ναϊτών Ιπποτών, που αλλιώς λεγότανε (λατινιστί) και «Cisterna Rubea». Σημειώνουμε ότι η θέση του φρουρίου αυτού που το βρίσκομαι στα ιστορικά βιβλία και με την ονομασία «Ερυθρό Κάστρο», εντοπίζεται κάπου εις το μέσον της διαδρομής Ιερουσαλήμ-Ιεριχώ και σ’ εκείνη περίπου την τοποθεσία όπου λέγεται πως διαδραματίστηκε η πολύ γνωστή βιβλική ιστορία του Καλού Σαμαρείτη.
Είναι γεγονός δε ότι ακόμη και σήμερα, ύστερα από το πέρας τόσων αιώνων, έχει διασωθεί -ως διαπίστωσα με έκπληξη κατά την έρευνά μου- όχι μόνον εις την ευρύτερη περιοχή της Έξω Μάνης και τη γειτονική με αυτή πρωτεύουσα της Μεσσηνίας, Καλαμάτα, αλλά και στην ίδια τη γύρω από το μεσαιωνικό καστέλι περιοχή, το οικογενειακό όνομα Ρουμπέας/Ρουμπέα, (Rubeas/Rubea).
Ως ακολούθως, το εν λόγω οικογενειακό όνομα, ως ανθρωπωνύμιο μαζί με τη θέση του κάστρου που καλείται από τα μεσαιωνικά χρόνια «Γιστέρνα» (δηλαδή Κινστέρνα), λειτουργούν ως, ένα από τα σκουριασμένα κλειδιά του αινίγματος, που πλέον μας λέγει εν ολίγοις, ότι οι Ναΐτες, ζούσαν και γενικότερα κινητοποιούνταν στη δυτική Μάνη στα πλαίσια της χρονικής περιόδου που προανέφερα. Τούτο γινόταν όπως εκτιμώ και θέλοντας να είμαι πιο ακριβής, από τα 1249 (Έτος κτίσεως του κάστρου «Cisterna Rubea» από τον Γουλιέλμο Β’ Βιλλεαρδουίνο, ύστερα από την πτώση της Μονεμβασίας στους Φράγκους) έως και τα 1307 (περίπου), μέχρι δηλαδή τον καιρό της παράνομης διάλυσης του τάγματός τους, από τον ραδιούργο βασιλέα της Γαλλίας «Φίλλιπο τον Ωραίο», και τον πάπα Κλήμεντα Ε΄.
Εδώ έχει ιδιαίτερη σημασία να επισημανθεί το εξής: Ο Πρίγκιπας του Μορέως Γουλιέλμος είναι γνωστό, ότι διατηρούσε άριστες σχέσεις με το τάγμα των Ιπποτών του Ναού. Το θυμόμαστε τούτο άλλωστε και από το Χρονικόν του Μορέως, όπου αναφέρεται ρητώς, πως ο Γουλιέλμος, είχε δωρίσει στους Ναΐτες την εκκλησία-μαυσωλείο του Αγίου Ιακώβου στην Ανδραβίδα, όπου είχε ενταφιασθεί ο σταυροφόρος πατέρας του, ο πρωτότοκος αδελφός του και σαν έφθασε το πέρας και των δικών του ημερών, τελικώς και ο ίδιος. Θυμίζω δε ότι και στην πρωτεύουσα της Μεσσηνίας, Καλαμάτα, μέχρι το β’ μισό του 19 αιώνος, υπήρχε ναός καταγεγραμμένος από τον Γάλλο περιηγητή Henri Belle, που αντιστοιχούσε σε παλαιό ιερό κτίσμα των Ναϊτών Ιπποτών. Όπως ανέφερα και παραπάνω ωστόσο, η λύση του αινίγματος, περί της παρουσίας των Ιπποτών του Ναού στη δυτική Μάνη, απαιτεί και άλλο ένα κλειδί εξίσου χρήσιμο.
Ας δούμε ποιο είναι αυτό λοιπόν και πού θα οδηγηθούμε εν τέλει.
Στα 1260 οι ευρισκόμενοι στους Αγίους Τόπους, Ναΐτες, παίρνουν στην κατοχή τους το κάστρο «Beaufort» που υπεράσπιζε την κοιλάδα του Ναχρ και κάλυπτε το παραθαλάσσιο οχυρό της Σάιντα (Σιδώνος) το οποίο επίσης αγόρασαν. Και τα δυο αυτά κάστρα, ήσαν από τα τελευταία οχυρά των Ναϊτών, προτού να εγκαταλείψουν μια για πάντα τους Αγίους Τόπους.
Το Beaufort δεν κρατάει παρά οκτώ χρόνια.
Έτη αργότερα, στα 1291, ο Διοικητής του τάγματος Θεόβαλδος Γκοντέν, λαμβάνει εντολή να καταφύγει, μέσω θαλάσσης, μαζί με όλη την περιουσία του τάγματος από την Άκρα, που πολιορκούνταν από τους μουσουλμάνους Μαμελούκους, στο κάστρο της Σιδώνος. Εντός των τειχών του τελευταίου, εκλέγεται, σύντομα ο Γκοντέν νέος Μεγάλος Μάγιστρος. Μέσα στο ίδιο έτος, τα κάστρα Σιδώνος, Τορτόζας και Αθλίτ, εγκαταλείπονται υπό την πίεση του, κατά πολύ, μεγαλύτερου μουσουλμανικού στρατού. Στα 1292, ο Γκοντέν πεθαίνει στην Κύπρο, θάπτεται στο παρεκκλήσι των Ναϊτών στη Λεμεσό και νέος Μεγάλος Μάγιστρος του τάγματος ορίζεται ο Ζακ ντε Μολέ. Στις 18 Μαρτίου του 1314, το γνωστό χρονικό του, άλλοτε ισχυρού οικονομικά και στρατιωτικά, τάγματος των Ναϊτών Ιπποτών, θα φτάσει οριστικά στο τέλος του. Οι τέσσερις ανώτατοι αξιωματούχοι του τάγματος: ο Μέγας Μάγιστρος Jacques de Molay και οι Hugues de Pairaud, Geoffroi de Charnay και Geoffroi de Gonneville, θα πεθάνουν στην πυρά, σε ένα νησάκι του Σηκουάνα στο Παρίσι, ύστερα από συνομωσία του βασιλέα της Γαλλίας Φίλλιπου του «Ωραίου» και του πάπα Κλήμεντος Ε΄, όπως προανέφερα.
Ας παρακολουθήσουμε όμως τώρα, ποία είναι η σύνδεση των ανωτέρω στοιχείων με τη δυτική Μάνη, σύντομα μεν, αναλυτικά δε. Πρώτον: Τα κοινά τοπωνύμια: Γνωρίσαμε το Κάστρο των Ναϊτών (Cisterna Rubea) στο Λεύκτρο της Μάνης και με την ονομασία Beaufort, ένα όνομα που έφερε ήδη, ναϊτικό φρούριο στην κοιλάδα του Ναχρ στους Αγίους Τόπους. Αφού θυμηθούμε τον κανόνα, εδώ, λοιπόν που λέγει ότι, τα νεόκτιστα σταυροφορικά κάστρα βαπτίζονταν από τους ιδρυτές ή τους όποιους κατόχους τους, με αντίστοιχα ονόματα προϋπαρχόντων φραγκικών φρουρίων ανεγερμένων στα Σταυροφορικά Κράτη ή στα πατρώα εδάφη τους, ας πάμε τώρα ακόμη ένα βήμα παραπέρα.
Στα τρία μόλις χιλιόμετρα ανατολικά από το Κάστρο του Λεύκτρου εντοπίζεται, ολίγον τι κρυμμένη από τη βλάστηση, αφιερωμένη στον Άη Στράτηγα, μια εντυπωσιακή βυζαντινή εκκλησία του β’ μισού του 12 αιώνος με στοά, στης οποίας (στοάς) τον θόλο, συναντούμε μια πολύ σπάνια τοιχογραφία:
Πρόκειται για την Αγία Τριάδα, όπου το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Χριστό, όστις ευρίσκεται στα δεξιά του προσωποποιημένου Θεού-Πατέρα του.
Η εν λόγω παράσταση -κατά την εκτίμησή μου- μαρτυρά την παρουσία των Φράγκων κατακτητών και στην αυτή τοποθεσία, ώστε να εξυπηρετούνται οι λατρευτικές τους ανάγκες.
Πιο συγκεκριμένα, εκτιμώ, ότι οι Ναΐτες Ιππότες, βρίσκονται ως χορηγός πίσω από την εκτέλεση της τοιχογραφίας αυτής καθώς και άλλων, ασφαλώς.
Η εν λόγω «αλλόκοτη» απεικόνιση, θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά εντός του πλαισίου μεταξύ του 1249, χρονιά που εδόθη στους Ναΐτες το κάστρο Beaufort στην περιοχή, από τον Γουλιέλμο Β’ Βιλλεαρδουίνο, έως πιθανόν μέχρι και τα 1307, έτος, οριστικής διαλύσεως της λειτουργίας τους. Η τοιχογραφία, λοιπόν, για την οποία κάνω λόγο, παραβιάζει έντονα τους κανόνες της Ορθόδοξης αγιογράφησης, πρώτον με την προσωποποίηση του πατέρα-Θεού (βλ. Έβδομη Οικουμενική Σύνοδο) και δεύτερον παρουσιάζοντας την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος και από τον Υιό (βλ. Filioque).
Το γεγονός ότι σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, η στοά τοιχογραφήθηκε στα 1194, πρέπει να ομολογήσω ότι δεν σημαίνει απαραίτητα πως η τοιχογράφηση ολοκληρώθηκε τότε πλήρως. Εκτιμώ δηλαδή πως, θα πρέπει να εξετασθεί, σοβαρά, το ενδεχόμενο ο τοιχογραφικός διάκοσμος να ολοκληρώθηκε όχι σε μία, αλλά σε περισσότερες φάσεις, κάτι ασφαλώς σύνηθες.
Κλείνουμε λοιπόν, ανατρέχοντας ξανά στα αποκαλυπτικά τοπωνύμιά μας, όπου θα συναντήσουμε στη δυτική Μάνη, σε μιαν απόσταση δύο μόλις χιλιομέτρων από το ναό του Άη Στράτηγα, το καλόγουστο χωριό της Σαϊδόνας. Θεωρώ ότι, το εν λόγω τοπωνύμιο συνδέεται και τούτο με τη σειρά του με την έλευση των Σταυροφόρων στην περιοχή που μας απασχόλησε. Η τρίτη μεγαλύτερη σε έκταση πόλη του Λιβάνου, «Σάιντα», όπως προφέρεται στα αραβικά ή, αν προτιμάτε, «Σιδώνα» στα ελληνικά, ήταν ως είδαμε και ανωτέρω, χρονικά, ένα από τα τελευταία κομμάτια γης που κατείχαν οι Ναΐτες Ιππότες στους Αγίους Τόπους, για το οποίο αξίζει να θυμηθούμε ότι ως ένα σημείο, προστατευόταν από το εκεί κοντινό της κάστρο του Beaufort, καθώς φυσικά και από το δικό της θαλασσινό φρούριο. Κατά συνέπεια, και η Σαϊδόνα, η οποία γειτνιάζει με τα δύο μνημεία που αναφέρθηκαν (Κάστρο Beaufort Μάνης και ναός Άι Στράτηγα), δεν μπορεί (κατά την εκτίμησή μου πάντοτε) παρά να έλαβε κι αυτή το όνομά της από το θρυλικό Τάγμα του Ναού.
