ΝΙΚΟΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΟ NEWS 24/7: “Η ΚΩΜΩΔΙΑ ΥΠΗΡΞΕ ΑΝΕΚΑΘΕΝ Ο ΘΕΣΜΟΘΕΤΗΜΕΝΟΣ ΚΡΙΤΗΣ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ”

Μία από τις κλασικότερες κωμωδίες του παγκόσμιου ρεπερτορίου, η Σπασμένη στάμνα (1806) του Χάινριχ Φον Κλάιστ παρουσιάζεται στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου σε σε συ-σκηνοθεσία δύο πολύ καταξιωμένων ηθοποιών και σκηνοθετών, του Ακύλλα Καραζήση και του Νίκου Χατζόπουλου.

Απ’ αυτό το θέατρο της συνεργασίας και της συνενοχής, όπως το χαρακτηρίζουν οι ίδιοι, προκύπτει η αναμέτρηση με ένα σπουδαίο έργο, που, με όπλο το χιούμορ, επιχειρεί να φωτίσει τις «ραγισμένες» όψεις στις ανθρώπινες σχέσεις και κοινωνίες: τις μεροληψίες στο σύστημα της δικαιοσύνης, τις φαυλότητες στο πολιτικό σύστημα, τη μειονεκτική θέση της γυναίκας απέναντι στην αυθαιρεσία της ανδρικής εξουσίας, αλλά την πατροπαράδοτη ιεραρχία που χαρακτηρίζει την κοινωνική οργάνωση, αλλά και την ίδια τη θεατρική διαδικασία.

Θέατρο της συνεργασίας και της συνενοχής,

“Ο τρόπος δουλειάς που μας αντιπροσωπεύει και μας ικανοποιεί στο θέατρο είναι αυτός της συνεργασίας. Δεν μας ενδιαφέρει ένα θέατρο όπου κάποιος de facto επιβάλλει την ιδέα του και κάποιοι άλλοι απλώς εκτελούν. Ζητούμε τον δημιουργικό διάλογο μέσα στην ομάδα, τα πειστικά επιχειρήματα, τις γόνιμες αντιπαραθέσεις, και εν τέλει τη συμπόρευση και την κοινή περιπέτεια. Προέκταση αυτής της φιλοσοφίας είναι και οι απόπειρες συσκηνοθεσίας. Ως προς τη «συνενοχή» τώρα, είναι μια λέξη που μου αρέσει προσωπικά να χρησιμοποιώ, γιατί συνήθως η δουλειά μας στη σκηνή είναι να στήνουμε μια γλυκιά παγίδα στον θεατή, έναν μηχανισμό καλοπροαίρετης εξαπάτησης, στην οποία ο θεατής εξαρχής συναινεί και την απολαμβάνει. Σ’ αυτή τη «συνομωσία» λοιπόν, καλό είναι οι ένοχοι, δηλαδή οι θεατρίνοι, να είναι απολύτως σύμφωνοι για το είδος της παγίδας που στήνεται, ώστε ο στόχος για όλους να είναι κοινός” αναφέρει στο NEWS 24/7 o Νίκος Χατζόπουλος.

Η δουλειά μας στη σκηνή είναι να στήνουμε μια γλυκιά παγίδα στον θεατή, έναν μηχανισμό καλοπροαίρετης εξαπάτησης, στην οποία ο θεατής εξαρχής συναινεί και την απολαμβάνει.

Και συνεχίζει μιλώντας για τη χημεία συνεργασίας με τον Ακύλλα Καραζήση λέγοντας: “Με τον Ακύλλα ακολουθούμε παρόμοιες διαδρομές μέσα στα χρόνια. Είμαστε ίδια γενιά, έχουμε τις ίδιες κοινωνικοπολιτικές αναφορές, κάναμε και οι δύο διαφορετικές σπουδές στα νιάτα μας, και τελικά δεθήκαμε σαν φίλοι και συνεργάτες μέσα στους κόλπους του Θεάτρου Αμόρε. Η ιδέα της συσκηνοθεσίας προέκυψε πρώτη φορά στο «Όταν έκλαψε ο Νίτσε», πριν 10 χρόνια. Το πείραμα τότε πέτυχε, μας ικανοποίησε, και το επαναλάβαμε στο «Έρωτας και ραδιουργία» του Σίλερ. Η «Σπασμένη στάμνα» είναι η τρίτη μας φορά. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι απόψεις μας ταυτίζονται, π.χ. στην αισθητική ή στη μεθοδολογία, και πολλές φορές ανακύπτουν διαφωνίες, τις οποίες δεν συγκαλύπτουμε. Αντίθετα, τις εκθέτουμε ώστε να προκύψει μια σύνθεση απόψεων”.

Μία ιστορική στάμνα σπάει στο υπνοδωμάτιο της Εύας

Η ιστορία του έργου περιστρέφεται γύρω από τον Αδάμ, έναν δικαστή που καλείται να διαλευκάνει ποιος έσπασε μια ιστορική στάμνα στο υπνοδωμάτιο της Εύας, ενώ ο ίδιος είναι ο βασικός ύποπτος. Η μητέρα της Εύας μηνύει τον αρραβωνιαστικό της και η υπόθεση περιπλέκεται ακόμα περισσότερο, καθώς η δίκη λαμβάνει χώρα παρουσία του συμβούλου δικαιοσύνης Βάλτερ, ο οποίος έχει έρθει για να επιθεωρήσει τις δικαστικές αρχές.

Η δομή, η πλοκή αλλά και τα πρόσωπα του έργου συνομιλούν με τη βιβλική ιστορία του προπατορικού αμαρτήματος, με τρόπο όμως αντεστραμμένο, κωμικό. Όπως λέει γελώντας και ένας από τους ήρωες, ο γραμματέας Λιχτ: «Η πτώση του Αδάμ! Η πρώτη που έγινε από κρεβάτι». Ταυτόχρονα, στη Σπασμένη στάμνα, ο Κλάιστ συνδιαλέγεται με τον Σοφοκλή και τον Οιδίποδα πάνω στο θέμα του δικαστή που καλείται να δικάσει τον εαυτό του. Η αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι, η ατέλεια των ανθρώπινων νόμων και θεσμών, η πλάνη και η επακόλουθη πτώση γίνονται εδώ αφορμή για κωμικά ευτράπελα και αλυσιδωτές παρεξηγήσεις. Χρησιμοποιώντας ευφυέστατα τα μοτίβα της εξαπάτησης, της παρεξήγησης και της διαστρέβλωσης των γεγονότων, ο συγγραφέας μάς χαρίζει μια σπαρταριστή αστυνομική κωμωδία.

Τι είναι αυτό που γοήτευσε τον Νίκο Χατζόπουλο στο έργο αυτό;

Ξέρετε, συνήθως η ερώτηση «γιατί επιλέξατε αυτό το έργο;» μου προκαλεί τεράστια αμηχανία έως σοβαρή δυσφορία… Οι λόγοι που αποφασίζει κανείς να ασχοληθεί με ένα έργο και όχι με κάποιο άλλο, συχνά είναι τόσο πεζοί και τόσο τεχνικοί, που δεν αξίζει καν τον κόπο να αναφερθούν γιατί δεν αφορούν κανέναν. Λόγοι μπορεί να είναι αν το έργο έχει δικαιώματα, πόσους ηθοποιούς χρειάζεται, πόση διάρκεια μπορεί να έχει, αν έχει ρόλο για τον τάδε ή δείνα ηθοποιό, σε ποια σκηνή και πότε θα ανέβει, πριν από τι και μετά από τι, πόσα χρόνια έχει να παιχτεί, πόσο τυχαία έπεσε στα χέρια μας, κλπ κλπ. Και ο κυριότερος λόγος: ότι γουστάρουμε σ’ αυτή τη φάση να ασχοληθούμε μ’ αυτό, χωρίς να ξέρουμε γιατί!

Επειδή λοιπόν τέτοιες δημοσιογραφικές ερωτήσεις συνήθως εκμαιεύουν τις κούφιες στερεοτυπικές απαντήσεις τού είδους «το επέλεξα γιατί συνομιλεί με το σήμερα… γιατί είναι πάντα επίκαιρο… και μπλα μπλα μπλα», εγώ μόνο υπονομευτικά μπορώ να απαντήσω: Επιλέξαμε τη «Σπασμένη στάμνα» επειδή είναι ένα πολύ ωραίο έργο! Αλλά κάλλιστα θα μπορούσαμε να έχουμε επιλέξει ένα άλλο!

Τι συμβολίζει η Σπασμένη αυτή Στάμνα;

Απεχθάνομαι επίσης να μιλώ για συμβολισμούς. Κάθε θεατής προβάλλει τις δικές του αναφορές και τις δικές του ανάγκες πάνω στο υλικό ενός έργου και μιας παράστασης. Και δουλειά του σκηνοθέτη είναι να αφήνει ανοιχτές όλες τις διόδους για τη σκέψη και τις ερμηνείες. Αλλά αν μια παράσταση δεν μπορεί να συμπαρασύρει ως εμπειρία τον θεατή, αυτός συχνά αναζητά την ικανοποίηση προσπαθώντας να εξιχνιάσει μια αλυσίδα «συμβολισμών» ώστε να πει στο τέλος «ναι, το κατάλαβα». Αυτή όμως η εγκεφαλική λειτουργία απέχει από την ουσία της θεατρικής εμπειρίας. Ναι, οι μελετητές συνήθως λένε ότι η στάμνα συμβολίζει τη ραγισμένη αξιοπρέπεια, ή τη βιασμένη γυναικεία αγνότητα. Αλλά αυτά είναι θεωρητικές κουβέντες, συχνά άσχετες με τον μηχανισμό της αφήγησης και με την απόλαυση μιας παράστασης.

Πώς το έργο αυτό επικοινωνεί με το σήμερα;

Με το σήμερα επικοινωνούμε εμείς που φτιάχνουμε την παράσταση. Με το σήμερα –θέλουμε να πιστεύουμε– επικοινωνεί ο τρόπος δουλειάς μας, η αισθητική μας, οι σχέσεις μας με τους συνεργάτες, και γενικά το στίγμα μας μέσα στον θεατρικό και ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Αυτό είναι που διαποτίζει οποιοδήποτε έργο ανεβάζουμε. Είναι δεδομένο ότι το 90% των έργων που ανεβαίνουν αναφέρονται σε πολιτισμικές, αξιακές και κοινωνικές συνθήκες πολύ διαφορετικές από τις σύγχρονες. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μας αφορά η ματιά στην Ιστορία. Και η ματιά αυτή, στο βαθμό που είναι σημερινή, κάνει και τα έργα να μιλούν για το σήμερα.

Mε τη δράση να ξεφεύγει από τη σκηνή και να μεταφέρεται σε απροσδόκητους χώρους της αίθουσας, κυκλώνοντας και εμπλέκοντας τους θεατές, η σκηνοθετική ανάγνωση δοκιμάζει να συσχετιστεί με το κοινό με τρόπο μη αναμενόμενο. «Χωριζόμαστε αναγκαστικά σε δύο στρατόπεδα (πάνω και κάτω από τη σκηνή) ή μπορούμε να γίνουμε ένα;» αναρωτιέται ο Νίκος Χατζόπουλος. “Το ότι η δράση δεν περιορίζεται στη σκηνή, αλλά λαμβάνει χώρα και σε άλλα σημεία της αίθουσας, δεν συνιστά «διαδραστικότητα». Η ροή της παράστασης είναι προκαθορισμένη, και δεν ζητά την παρέμβαση των θεατών. Απλώς απευθύνεται σ’ αυτούς, και αφουγκράζεται την ανάσα τους”, διευκρινίζει.

Με το χιούμορ λέμε τα πιο σοβαρά πράγματα τελικά;

“Μήπως αυτό δεν ισχύει και στη ζωή; Ναι, είναι αλήθεια ότι η κωμωδία είναι ένα πολύ ισχυρό όπλο για να μιλήσεις για πράγματα σοβαρά, γιατί συχνά προσφέρει την απαραίτητη αποστασιοποίηση του θεατή από τα δρώμενα ώστε να ενεργοποιήσει τη σκέψη του. Αλλά και χωρίς αυτή τη λειτουργία, ας θυμηθούμε τον σημαντικό ρόλο που έπαιζαν οι λεγόμενοι «τρελοί» στις ευρωπαϊκές αυλές, οι οποίοι είχαν το δικαίωμα, μέσα από τα τσουχτερά αστεία τους, να κριτικάρουν ατιμωρητί τους άρχοντες. Η κωμωδία υπήρξε ανέκαθεν ο θεσμοθετημένος κριτής της εξουσίας” αναφέρει ο Ν. Χατζόπουλος.

Κάτι συμβαίνει με την ελληνική Δικαιοσύνη και χάνει διαρκώς την αξιοπιστία της. Πώς να προσφύγει κανείς σ’ αυτήν όταν ο χρονικός ορίζοντας εκδίκασης των υποθέσεων χάνεται στο… απώτατο μέλλον;

Το θέμα της δικαιοσύνης και της εφαρμογής του Νόμου έχει κεντρική θέση στο έργο αυτό… Υπάρχει δικαιοσύνη σήμερα αλήθεια; Εχετε εμπιστοσύνη στους νόμους και τα… δικαστήρια;

Φαντάζομαι ότι αναφέρεστε στην ελληνική Δικαιοσύνη και στα ελληνικά δικαστήρια. Εδώ θα ήθελα να πω ΝΑΙ, αλλά δεν μπορώ. Και θα μπορούσα να πω ΟΧΙ, αλλά δεν θέλω. Κάτι συμβαίνει με την ελληνική Δικαιοσύνη και χάνει διαρκώς την αξιοπιστία της. Πώς να προσφύγει κανείς σ’ αυτήν όταν ο χρονικός ορίζοντας εκδίκασης των υποθέσεων χάνεται στο… απώτατο μέλλον; Και όταν η ίδια η δικαιοσύνη δεν αυτοελέγχεται, επιτρέποντας απαράδεκτες συμπεριφορές από λειτουργούς της; Όμως είναι στο δικό της χέρι να ξανακερδίσει την αξιοπιστία που της πρέπει. Ας κάνει κάτι επιτέλους.

Όσο για τους νόμους, η αλήθεια είναι ότι ψηφίζονται από την εκάστοτε πλειοψηφία και αποτυπώνουν τα δικά της συμφέροντα. Αυτό είναι ξεκάθαρο τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, το μεγάλο πρόβλημα στην Ελλάδα ήταν ανέκαθεν άλλο: η εφαρμογή των νόμων! Όταν κανείς δεν μεριμνά για την εφαρμογή τους, και όταν η δικαιοσύνη είναι ουσιαστικά απούσα, ο Έλληνας έχει χάσει πλέον την αίσθηση ότι ζει σε κράτος έννομου δικαίου, και καταφεύγει στην αυτοδικία, την αυθαιρεσία, και την επιβολή του «εγώ» πάνω στο «εμείς».

Πώς βλέπετε το κοινό μετά την πανδημία; Γιατί μιλάμε πλέον για ένα κοινό εθισμένο στις ψηφιακές πλατφόρμες και στην ταχύτητα… Πιστεύετε πως και το θέατρο πρέπει να προσαρμοστεί σε αυτό ώστε να αποτελέσει πόλο έλξης;

Το κοινό μετά την πανδημία μοιάζει διψασμένο για θεατρική εμπειρία. Ωστόσο, οι λόγοι που το κοινό συρρέει φέτος στα θέατρα είναι πολυσύνθετοι, και καλό θα ήταν κάποια φορά να μελετηθεί επιστημονικά η συμπεριφορά του θεατρόφιλου κοινού (κάτι που πιστεύω ότι αφορά άμεσα τις θεατρολογικές σπουδές, όσο κι αν εκείνες δεν το πιστεύουν για τον εαυτό τους!). Νομίζω, πάντως, πως ένας από τους λόγους είναι ότι το κοινό στο θέατρο ψάχνει κάτι άλλο από την ταχύτητα και τις ψηφιακές πλατφόρμες: ψάχνει την ουσία της ζωντανής επικοινωνίας. Και γι’ αυτό το λόγο, δεν έχει καμία ανάγκη το θέατρο να μιμηθεί κάτι άλλο απ’ αυτό που είναι για να προσελκύσει κόσμο. Όσοι γοητεύονται από τη ζωντανή συλλογική εμπειρία, θα πάνε στο θέατρο. Οι υπόλοιποι, ας μείνουν στο σπίτι τους να παρακολουθούν σειρές από την οθόνη του κινητού τους.

Η σπασμένη στάμνα του Χάινριχ φον Κλάιστ – Κτήριο Τσίλλερ | Κεντρική Σκηνή.