ΝΤΕΙΜ ΤΖΑΝΕΤ ΣΟΥΖΜΑΝ ΣΤΟ NEWS 24/7: ΤΑ ΓΛΥΠΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΠΟΥ ΤΑ “ΓΕΝΝΗΣΕ”, ΟΧΙ ΣΕ ΕΝΑ ΨΥΧΡΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ

Τα Γλυπτά του Παρθενώνα είναι ένα θέμα που επανέρχεται διαρκώς στην επικαιρότητα. Θα έλεγε κανείς πως η βίαιη απόσπασή τους από τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης από τον Λόρδο Έλγιν και η έκθεσή τους στο Βρετανικό Μουσείο συνιστά μία μεγάλη εθνική πληγή. Και η επιστροφή τους ένα μεγάλο όνειρο που διαρκώς διαψεύδεται ακόμη και σήμερα που ο κόσμος δείχνει πως προχωρά μπροστά, πως οι πολιτικές των μουσείων αλλάζουν, αλλά και πως τα βασικά ζητήματα της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν πια λυθεί.

Στις 16 Δεκεμβρίου ανακοινώθηκε με την “ευλογία” του Πάπα Φραγκίσκου, ότι θα επαναπατριστούν τρία θραύσματα από τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα που βρίσκονταν στα μουσεία του Βατικανού, «ως μαρτυρία και ένδειξη της επιθυμίας για συνέχιση της οικουμενικής πορείας αλήθειας».

Πριν ένα μήνα περίπου, ζήσαμε άλλη μία φορά την ελπίδα της επιστροφής τους στην Ελλάδα. Πολλές ήταν οι προσδοκίες που δημιουργήθηκαν σε μία μεγάλη μερίδα του Τύπου με την επίσκεψη του Κυριάκου Μητσοτάκη στο Λονδίνο και τη συνάντησή του με τον Βασιλιά Κάρολο (κι όχι με τον Βρετανό Πρωθυπουργό Ρίσι Σούνακ).

Εκ των υστέρων μάθαμε πως έλαβαν χώρα και μυστικές συναντήσεις του ίδιου του Πρωθυπουργού με τον Διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, Τζορτζ Όσμπορν, ενώ πηχιαίοι τίτλοι εφημερίδων ισχυρίζονταν πως είμαστε πιο κοντά από ποτέ σε μια συμφωνία επαναπατρισμού. Οι ελπίδες όλων αποδείχθηκαν φρούδες, όταν ο επίσημος εκπρόσωπος του Ρίσι Σούνακ ξεκαθάρισε πως απαγορεύεται νομικά στο Βρετανικό Μουσείο να διαλύσει την τεράστια συλλογή του και πως η βρετανική κυβέρνηση αποκλείει την αλλαγή του σχετικού νόμου.

Ήταν σίγουρο πως θα γίνει αυτό. Γι’ αυτό άλλωστε και πριν λίγες μέρες είχαμε κάνει μία μεγάλη έρευνα και είχαμε μιλήσει με 4 κορυφαίους επιστήμονες σχετικά με το πόσο εφικτός είναι ένας επαναπατρισμός με την πραγματική σημασία του όρου και όχι ένας «επαναπατρισμός» με το μοντέλο της συλλογής Στερν.

Mετά τη δημοσίευση αυτής της έρευνας επικοινώνησε μαζί μας η εξαιρετικά ενεργή Βρετανική Επιτροπή για την Επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα (British Committee for the Reunification of the Parthenon Marbles) ευχαριστώντας μας για τη διάκριση που κάναμε ανάμεσα σε αυτή και την “Βρετανική Ένωση για την Επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα” στην οποία ανήκει ο Matthew Taylor. Ο τελευταίος τις 18 Νοεμβρίου, σε άρθρο του στο «The Scotsman»: Λύση για τα “Ελγίνεια”; Πώς ο αμερικανός πολυεκατομμυριούχος Στερν έφτιαξε ένα πρότυπο για την επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα, διατύπωσε την άποψη πως «οι προηγούμενες διαπραγματεύσεις έχουν κολλήσει προς ώρας στο θέμα της ιδιοκτησίας. Αλλά τι θα γινόταν αν το Βρετανικό Μουσείο αναγνώριζε την κυριότητα των έργων στην Ελλάδα, διατηρώντας παράλληλα τα δικαιώματα έκθεσής τους προς το παρόν; Σίγουρα αυτό θα μπορούσε να είναι ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός;»

Ο λόγος; Και για τη Βρετανική Επιτροπή μία αλά Στερν συμφωνία για τα Γλυπτά του Παρθενώνα δεν αποτελεί λύση. Μάλιστα πρόσφατα, η Επιτροπή αναφέρθηκε σε δημοσίευμα των New York Times και στις δηλώσεις του Gary Vikan, πρώην διευθυντή του Μουσείου της Βαλτιμόρης που είπε χαρακτηριστικά: «Αν κάποιος μου πει ότι στέλνοντας τα “Ελγίνεια Μάρμαρα” πίσω στην Ελλάδα, κατά κάποιο τρόπο το Βρετανικό Μουσείο θα αδειάσει, είναι ανοησίες».

Εμείς μιλήσαμε την Πρόεδρο της Βρετανικής Επιτροπής και σπουδαία ηθοποιό, Ντέιμ Τζάνετ Σούζμαν (Dame Janet Suzman), και της θέσαμε ερωτήσεις αναφορικά με την Επανένωση των Μαρμάρων. Η ίδια διατείνεται πως η επανένωση των Μαρμάρων, κάθε άλλο παρά ξεκάθαρη είναι. “Ο δρόμος παραμένει μακρύς και πολύ ασαφής. Όλοι πρέπει να έχουμε υπομονή, καθώς η διπλωματία προχωρά αργά προς έναν συμβιβασμό που ελπίζουμε” αναφέρει χαρακτηριστικά στο Magazine.

Τι σας έκανε να ασχοληθείτε με την υπόθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα; Τι σημαίνει για εσάς αυτός ο «αγώνας»;
Γεννήθηκα στη Νότια Αφρική και έτσι από νωρίς “συστήθηκα” με την κατάφωρη αδικία που διαπράττουν τα ισχυρότερα στοιχεία έναντι ενός ασθενέστερου αντιπάλου. Μιλάω για το απαρτχάιντ βεβαίως. Εμείς που έχουμε ζήσει σε ένα αστυνομοκρατούμενο κράτος γνωρίζουμε πολύ καλά αυτά τα πράγματα. Τον 18ο αιώνα, η Βρετανία ήταν μία εξαιρετικά ισχυρή χώρα, και πήρε ό,τι μπορούσε -γιατί μπορούσε- από πολλά μέρη του κόσμου.

Η αδικία είναι ξεκάθαρη. Αυτά τα γλυπτά ήταν μέρος του ίδιου του οικοδομήματος του Παρθενώνα. Αποκόπηκαν βίαια από το μνημείο και απομακρύνθηκαν από τη χώρα και τώρα είναι θέμα καθαρής αξιοπρέπειας να επιστραφούν.

Όσον αφορά στα “Μάρμαρα του Παρθενώνα” που πήρε ο Λόρδος Έλγιν από την Ελλάδα ως Πρέσβης των Οθωμανών αρχόντων της Κωνσταντινούπολης, η αλήθεια είναι πως ποτέ δεν ήρθε στο φως κάποια γραπτή άδεια να το κάνει. Τότε, όπως και τώρα, οι άνθρωποι είναι ανοιχτοί στη δωροδοκία. Και έτσι έγινε και τότε. Η αδικία είναι ξεκάθαρη. Αυτά τα γλυπτά ήταν μέρος του ίδιου του οικοδομήματος του Παρθενώνα. Αποκόπηκαν βίαια από το μνημείο και απομακρύνθηκαν από τη χώρα και τώρα είναι θέμα καθαρής αξιοπρέπειας να επιστραφούν.

Για να είμαι ειλικρινής, δεν είχα καθόλου ασχοληθεί με την Ελλάδα μέχρι που έφυγα από τη Νότια Αφρική για να σπουδάσω θέατρο στο Ηνωμένο Βασίλειο. Με μία ομάδα νεαρών αποφοίτων από το τμήμα Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου μου, πετάξαμε μια ωραία μέρα του 1959 από το Γιοχάνεσμπουργκ στην Ευρώπη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το πρωί που, μετά από μία μεγάλη ολονύκτια πτήση, το αεροπλάνο μας προσγειώθηκε στην Αθήνα. Τότε δεν υπήρχε το σημερινό αεροδρόμιο, αλλά ένα πολύ μικρότερο. Κατεβήκαμε τα σκαλιά του αεροπλάνου και περπατώντας στην άσφαλτο για να μπούμε στο κτίριο των αφίξεων, το δυνατό φως του ήλιου μας έκανε να ανοιγοκλείσουμε τα μάτια μας για μια στιγμή.

Ένας πανέμορφος καταγάλανος ουρανός ήταν πάνω από τα κεφάλια μας. Αυτή η διαύγεια “έμεινε” μαζί μας κάθε ώρα και λεπτό των 5 ημερών που ήμασταν στην Ελλάδα πριν αναχωρήσουμε για το Λονδίνο. Ήταν μαγικό. Παρακολουθήσαμε τις “Φοίνισσες”, μία παράσταση στο θέατρο Ηρώδου Αττικού με πρωταγωνίστρια τη σπουδαία Κατίνα Παξινού και μας έμεινε αξέχαστη – ήταν η καλύτερη εισαγωγή στα αρχαία κλασικά έργα που θα μπορούσε κανείς να ευχηθεί. Πολλά χρόνια αργότερα έπαιξα την Κλυταιμνήστρα και την Ελένη της Τροίας σε μια φημισμένη παραγωγή που ονομαζόταν The Greeks, παραγωγής της Royal Shakespeare Company το 1980 στο The Aldwych Theatre του Λονδίνου. Ήμουν ήδη γοητευμένη από τον Αρχαίο Κόσμο, όταν η Μελίνα (Μερκούρη) μπήκε σαν θύελλα στη ζωή μου λίγα χρόνια μετά.

Γρήγορα κατάλαβα ότι αυτά τα απαράμιλλα γλυπτά ανήκουν στη χώρα στην οποία δημιουργήθηκαν και όχι σε ένα ψυχρό μουσείο στην Αγγλία.

Ποιες είναι οι αναμνήσεις που έχετε από τη Μελίνα Μερκούρη;
Η Μελίνα μόνο με μια δύναμη της φύσης μπορεί να παρομοιαστεί. Η ισχυρή παρουσία της στροβιλίστηκε γύρω μας σε αυτό το ταξίδι της στο Ηνωμένο Βασίλειο τη δεκαετία του ’80, όταν και ξεκίνησε το κίνημα για την “απελευθέρωση” των Γλυπτών του Παρθενώνα από το “γκρίζο” Βρετανικό Μουσείο. Ζητούσε την επιστροφή τους στην Ελλάδα, όπου και ανήκουν. Η Vanessa Redgrave, γνωστή για τη δέσμευσή της σε διάφορους πολιτικούς σκοπούς, ασχολήθηκε με το θέμα όπως και εγώ. Γρήγορα κατάλαβα ότι αυτά τα απαράμιλλα γλυπτά ανήκουν στη χώρα στην οποία δημιουργήθηκαν και όχι σε ένα ψυχρό μουσείο στην Αγγλία.

Ποιος είναι ο σκοπός της Βρετανικής Επιτροπής των Γλυπτών και πόσο σημαντική είναι η συμβολή της;
Τα Γλυπτα του Παρθενώνα είναι κατασκευασμένα από πέτρα. Χρειάζονται έναν συνήγορο για να μιλήσει γι’ αυτά, ιδιαίτερα στα αγγλικά. Η Eleni Cubitt ίδρυσε αυτή την επιτροπή για να κάνει ακριβώς αυτό. Ήξερα την Eleni και ήξερε ότι συμφωνούσα απόλυτα στον αγώνα αυτό. Πολύ αργότερα, όταν βρισκόταν σε έναν οίκο ευγηρίας στο Islington, τον Οκτώβριο του 2016, μου ζητήθηκε να προεδρεύσω της Βρετανικής Επιτροπής για την Επανένωσή τους.

Η πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας, έχει επιτελέσει απόλυτα το έργο της στη Βρετανία: έχει ανοίξει δηλαδή τις πύλες της κλασικής επιστήμης στην Ευρώπη. Μετά από τόσα χρόνια αγώνων για τον επαναπατρισμό της, ανήκει πλέον από εκεί από όπου προήλθε και στο υπέροχο Μουσείο Ακρόπολης που φτιάχτηκε για τον σκοπό αυτό.

Είμαστε μία από τις πολλές επιτροπές παγκοσμίως που θέλουν να δουν τα Μάρμαρα να επαναπατρίζονται. Όντας εδώ στη Βρετανια, στον τόπο που βρίσκονται αυτή τη στιγμή τα Μάρμαρα, μπορούμε να μιλήσουμε απευθείας με τους ανθρώπους που κρατούν τα κλειδιά που μια μέρα θα “ξεκλειδώσουν” την αναγκαστική παραμονή τους στο Βρετανικό Μουσείο. Και κυρίως μπορούμε να συνεχίσουμε να τροφοδοτούμε τη “φλόγα” αυτή με πληροφορίες στον ιστότοπό μας, να γράφουμε επιστολές και άρθρα σε βρετανικές εφημερίδες και να προσπαθούμε να κάνουμε όσο το δυνατόν περισσότερο θόρυβο, ακολουθώντας παράλληλα τις πολιτικές της ίδιας της ελληνικής κυβέρνησης.

Ποιο πρέπει να είναι το βασικό επιχείρημα της Ελλάδας προκειμένου να επιστρέψουν τα Γλυπτά στον τόπο τους;
Η πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας, έχει επιτελέσει απόλυτα το έργο της στη Βρετανία: έχει ανοίξει δηλαδή τις πύλες της κλασικής επιστήμης στην Ευρώπη. Μετά από τόσα χρόνια αγώνων για τον επαναπατρισμό της, ανήκει πλέον από εκεί από όπου προήλθε και στο υπέροχο Μουσείο Ακρόπολης που φτιάχτηκε για τον σκοπό αυτό.

Σας έχει προσεγγίσει η ελληνική κυβέρνηση;
Η Επιτροπή μας βρίσκεται σε τακτική επαφή με την Ελληνική Πρεσβεία στο Λονδίνο, με τη διεύθυνση του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης και φυσικά με το Υπουργείο Πολιτισμού στην Αθήνα.

Γνώριζε η επιτροπή τις μυστικές συνομιλίες μεταξύ του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη και του Βρετανικού Μουσείου;
Δεν θα ήταν μυστικές αν τις γνωρίζαμε.

Το τελευταίο διάστημα έχουν προταθεί και λύσεις, όπως η ανταλλαγή αρχαιοτήτων ή η αναγνώριση της κυριότητας με έκθεση των γλυπτών στο Λονδίνο. Πιστεύετε ότι μπορεί να είναι ένας από τους δρόμους για την διαπραγμάτευση με το Βρετανικό Μουσείο;
Αυτές οι πιθανές ανταλλαγές είναι μακροχρόνιες ως προτάσεις για την ανάδυση μιας συμφωνίας ”δούναι και λαβείν”. Η έννοια της κυριότητας είναι ξεχωριστή σαν υπόθεση και βέβαια η πιο ευαίσθητη προς διαπραγμάτευση.

Ο Πάπας Φραγκίσκος αποφάσισε τα Μουσεία του Βατικανού να επιστρέψουν τρία θραύσματα του Παρθενώνα στην Ελλάδα, εν μέσω ενός παγκόσμιου απολογισμού κατά τον οποίο δυτικοί θεσμοί έχουν αρχίσει να επιστρέφουν αντικείμενα στις χώρες προέλευσής τους. Παράλληλα, διαβάζουμε σε πολλά άρθρα, πως τα Μάρμαρα ανήκουν στον «κόσμο» και επομένως πρέπει να αφεθούν εκεί όπου «όλοι» μπορούν να τα απολαύσουν. Ποια είναι η γνώμη σας;
Το Βρετανικό Μουσείο διαθέτει μια μοναδική συλλογή από παγκόσμια τεχνουργήματα. Αποτελεί το ιδανικό μέρος για να μελετήσει κάποιος “οπτικά” και μόνο τους πολιτισμούς όλου του κόσμου. Ωστόσο, η μόδα και οι απόψεις αλλάζουν…

Η επιστροφή των Χάλκινων του Μπενίν πριν από δύο εβδομάδες από το Μουσείο Horniman και από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, τα θραύσματα του Παρθενώνα που επιστρέφουν στην Ελλάδα από το Βατικανό, αλλά και η επανεξέταση επαναπατρισμών από άλλα σημαντικά ιδρύματα στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ευρώπη, σηματοδοτούν μια αλλαγή στάσης και σεβασμό προς τους άλλους πολιτισμούς, γεγονός που πρέπει να χαιρετίσουμε θερμά.

Ο κόσμος προχωρά μπροστά στην Ιταλία και ελπίζω αυτόν τον δρόμο να ακολουθήσει και το Βρετανικό Μουσείο.

Θα προσθέσω επίσης ότι με την κυρία Cubitt, την Επίτιμη Γραμματέα του BCRPM, ήμασταν σε επαφή με το Μουσείο του Βατικανού, πριν καν ανοίξει το Μουσείο της Ακρόπολης. Και αυτοί εξεπλάγησαν ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο υπήρχε Επιτροπή για την Επανένωση των Μαρμάρων του Παρθενώνα! Εκείνη την εποχή οι δικοί τους νόμοι απέτρεπαν μια άνευ όρων επιστροφή και γι αυτό κατέληξαν σε δάνειο ενός θραύσματος περίπου 20 εκατοστών. Προέρχεται από τη βόρεια ζωφόρο του Παρθενώνα και απεικονίζει το κεφάλι ενός νέου που κουβαλάει προσφορές στην πομπή των Παναθηναίων. Το 2008 η επιτροπή μας είχε επικοινωνήσει με τον τότε διευθυντή των Μουσείων του Βατικανού, τον Francesco Buranelli, ο οποίος τότε είχε κάνει λόγο για τη γενναιοδωρία του πνεύματος στην επανένωση των κατακερματισμένων μαρμάρων.

Ακολούθως το 2016 ο Πάπας Φραγκίσκος διόρισε την πρώτη γυναίκα Διευθύντρια στο Μουσείο του Βατικανού (πρόκειται για την Barbara Jatta, Ιταλίδα ιστορικό Τέχνης) και τώρα, το 2022, προχώρησε σε αυτή τη σπουδαία δωρεά στον Μακαριώτατο Ιερώνυμο Β’, όχι μόνο με ένα κομμάτι, αλλά με τρία. Έκανε δηλαδή το σωστό. Ο κόσμος προχωρά μπροστά στην Ιταλία και ελπίζω αυτόν τον δρόμο να ακολουθήσει και το Βρετανικό Μουσείο.

Πόσο αισιόδοξη είστε για την Επανένωση των Μαρμάρων του Παρθενώνα;

Είμαι και ήμουν ανέκαθεν αισιόδοξη. Η πίεση αυξάνεται, η παλίρροια “γυρνάει”, συναρπαστικές ανταλλαγές είμαι σίγουρη πως θα λάβουν χώρα και οι σύγχρονες τεχνολογίες θα παίξουν σίγουρα σημαντικό ρόλο. Όλα τα μουσεία πρέπει να αντιμετωπίσουν τις αλλαγές που επέφερε η ιστορία (π.χ. το Rijksmuseum στην Ολλανδία και το Λούβρο) και ορισμένα χρειάζονται, όπως βλέπουμε, περισσότερο χρόνο για να βρουν ένα τρόπο να ανταποκριθούν, διατηρώντας την αίγλη τους ταυτόχρονα. Και οι νόμοι μπορεί να χρειαστεί να αναθεωρηθούν.