Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ ΚΡΥΒΕΤΑΙ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗ

Πώς θα σας φαινόταν μια θεωρία κατά την οποία ορισμένα μέλη της Πλατωνικής Ακαδημίας Αθηνών οργανώνονται ώστε να “περάσουν” τις αρχές του νεοπλατωνισμού μέσα σε χριστιανικά φιλοσοφικά κείμενα ώστε να αποκωδικοποιηθούν και να αναδυθούν κάποια στιγμή στο απώτερο μέλλον;

Η θεωρία του κρυπτοπαγανιστικού χαρακτήρα των κειμένων του ψευδο-Διονυσίου Αρεοπαγίτη αποτελεί τωόντι μια απίστευτα ανατρεπτική αλλά και γοητευτική υπόθεση, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει σενάριο για κινηματογραφική παραγωγή, όμοια με τον “Κώδικα Ντα Βίντσι”.

Το βιβλίο Μάντιδα Δάφνη που κυκλοφορεί τώρα από τις Εκδόσεις Δαιδάλεος, παρουσιάζει μια ιδιαίτερα σημαντική ακαδημαϊκή εργασία του Φινλανδού Ιστορικού, Δρ. Tuomo Lankila, η οποία καταπιάνεται ακριβώς με αυτό το θέμα: Με την αποκωδικοποίηση δηλαδή της θεωρίας της ταυτότητας του ψευδο-Διονυσίου και με την ιχνηλάτηση των προσπαθειών “διάσωσης” του ελληνισμού μέσα σε δύσκολους χρόνους. Η κυκλοφορία έρχεται μάλιστα σε ένα ενδιαφέρον timing, ταυτόχρονα σχεδόν με τους εορτασμούς που έλαβαν χώρα στον φερώνυμο Ιερό Ναό στο Κολωνάκι, που πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 3 Οκτωβρίου 2023, για τον πολιούχο της Αθήνας. Η επίσημη Εκκλησία βέβαια πόρρω απέχει από τις ιστορικές – αναλυτικές προσεγγίσεις που θα διαβάσετε παρακάτω.

Όπως διαβάζουμε στην περιγραφή του βιβλίου: 

Στις αρχές του 6ου μεταχριστιανικού αιώνα, η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κλυδωνίζεται από συγκλονιστικές κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές διαμάχες. Μια σειρά από νόμους (Κώδικες) που εκδίδονται, απαγορεύουν την άσκηση της αρχαίας λατρείας και ποικίλων πολιτιστικών θεσμών, εξαναγκάζοντας τους πληθυσμούς να ασπαστούν τον χριστιανισμό ώστε να διατηρήσουν την ταυτότητα των πολιτών της αυτοκρατορίας. Το οριστικό τέλος μιας ολόκληρης εποχής είναι πλέον ορατό.

Εκείνη την περίοδο κάνουν την εμφάνισή τους και μια σειρά από φιλοσοφικά συγγράμματα που αποδίδονται στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη (1ος μεταχριστιανικός αιώνας), υποτιθέμενο μαθητή του Παύλου, εντός των οποίων ανιχνεύεται μια αλλόκοτη μίξη χριστιανικών δοξασιών και νεοπλατωνικού λόγου. Τα κείμενα αυτά έμελλαν να καταστούν μέσα στον χρόνο εκ των σημαντικότερων για την ανάπτυξη και εξέλιξη της χριστιανικής σκέψης.

Έπρεπε να περάσουν αιώνες έως ότου η πατρότητα των συγγραμμάτων αυτών αμφισβητηθεί, γεγονός που διατηρεί μέχρι σήμερα µία μακρά συζήτηση για την ταυτότητα και τους σκοπούς του συγγραφέα τους.

Σε αυτή τη σύντομή, αλλά εξαιρετικά σημαντική ακαδημαϊκή του εργασία, ο Φινλανδός Ιστορικός, Δρ. Tuomo Lankila παρουσιάζει την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, όσο και γοητευτική, θεωρία της κρυπτοπαγανιστικής ταυτότητας του ψευδο-Διονυσίου. Σύμφωνα µε αυτήν, η συγγραφή των επίμαχων κειμένων αποτέλεσε για τον ελληνισμό την τελευταία οργανωμένη απόπειρα αντίστασης ενός ή περισσοτέρων µελών της Πλατωνικής Ακαδημίας των Αθηνών, µε απώτερο σκοπό τη δημιουργία μιας περίτεχνης φιλοσοφικής χρονοκάψουλας, που σε κάποια επόμενη στροφή του χρόνου επρόκειτο και πάλι να αναδυθεί, επιτυγχάνοντας την επαναφορά της ελληνικής φιλοσοφίας σε έναν περισσότερο φωτεινό κόσμο.

Με αφορμή την καινούργια κυκλοφορία, ο μελετητής της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας Βύρωνας Ζάττας (Εμπεδότιμος) που προλογίζει το έργο, μίλησε στο The Magazine βάζοντάς μας στα “μυστικά” μιας ιστορίας με πολλαπλές προεκτάσεις.

Μπορείτε να μας αναλύσετε εν τάχει την κρυπτοπαγανιστική θεωρία για τη φύση των κειμένων που αποδίδονται στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη;

Πριν ξεκινήσουμε πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι ο όρος pagan/paganism είναι δόκιμος όρος που χρησιμοποιείται στην διεθνή βιβλιογραφία και αναφέρεται σε κάθε φυσική παράδοση η οποία δεν είναι μονοθεϊστική και δεν είναι καθόλου μειωτικός ή απαξιωτικός, όπως πολλοί νομίζουν.

Η κρυπτοπαγανιστική θεωρία υποστηρίζει ότι τα κείμενα που αποδίδονται στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη, τον αποκαλούμενο ψευδο-Διονύσιο, έναν χριστιανό συγγραφέα του 6ου αιώνα, είναι στην πραγματικότητα έργα της Νεοπλατωνικής Ακαδημίας η οποία υπό τον μανδύα ενός Χριστιανού συγγραφέα προσπάθησε να διατυπώσει βασικές Ελληνικές φιλοσοφικές θέσεις με Χριστιανικό άρωμα . Κατ’αυτήν τα έργα του ψευδο-Διονυσίου ήταν μια μεθοδευμένη προσπάθεια της Ακαδημίας, της εποχής του Δαμασκίου, για την καταγραφή σε καμουφλαρισμένη Χριστιανική μορφή των βασικών θέσεων της Ελληνικής Φιλοσοφίας με σκοπό την διάσωση τους μέχρις ότου οι καιροί θα ήταν ευνοϊκοί για την επαναφορά της Ελληνικής Φιλοσοφίας στο προσκήνιο.

Άρα ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης του 1ου αιώνα δεν ταυτίζεται με τον συγγραφέα των κειμένων του 6ου αιώνα. Αυτή η θέση είναι γενικώς αποδεκτή σήμερα;

Ναι, η θέση ότι ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης του 1ου αιώνα δεν ταυτίζεται με τον συγγραφέα των κειμένων του 6ου αιώνα είναι γενικώς αποδεκτή σήμερα. Γι’ αυτό και έχει επικρατήσει στην διεθνή βιβλιογραφία ο Διονύσιος του 6ου αιώνα να αναφέρεται ως ψευδο-Διονύσιος (pseudo-Dionysius).

Η πραγματική ταυτότητα του ψευδο-Διονυσίου αποτελεί ένα αίνιγμα για τους σύγχρονους μελετητές. Υπάρχουν πολλές υποθέσεις για το ποιος ήταν πραγματικά ο ψευδο-Διονύσιος. Μια ισχυρή τάση μεταξύ αυτών υποστηρίζει ότι η συγγραφή των έργων του ψευδο-Διονυσίου ήταν ένα στρατήγημα της Πλατωνικής Ακαδημίας για την διάσωση της Ελληνικής Φιλοσοφίας η οποία και παρουσιάζεται εκτενώς στο έργο του Tuomo Lankila.

Ποια η σχέση που συνδέει τον χριστιανισμό με τον νεοπλατωνισμό σε φιλοσοφικό επίπεδο;

Ο χριστιανισμός απέκτησε από τον νεοπλατωνισμό ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο στο οποίο να στηρίζεται μιας και ο χριστιανισμός εξ υπαρχής βασιζόταν κυρίως στο συναίσθημα και στερείτο βασικών φιλοσοφικών θέσεων. Για να εδραιωθεί και να μακροημερεύσει χρειαζόταν κατεπειγόντως ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο. Καμία θρησκεία στην ανθρώπινη ιστορία δεν διεσώθη χωρίς φιλοσοφικό υπόβαθρο.

Έτσι υιοθέτησε από τον νεοπλατωνισμό κάποιες κοινές αρχές τις οποίες οι χριστιανοί θεολόγοι, οι οποίοι ειρήσθω εν παρόδω θήτευσαν στις Ελληνικές Φιλοσοφικές σχολές όπου και απέκτησαν φιλοσοφική παιδεία, χρησιμοποίησαν για να αναπτύξουν την δική τους θεώρηση. Ας μην ξεχνάμε ότι η μορφωμένη ελίτ των πρώτων χρόνων του Χριστιανισμού ήταν όσοι είχαν Ελληνική Φιλοσοφική παιδεία και η όποια φιλοσοφική παιδεία παρεχόταν αποκλειστικά από παγανιστές, όπως στις φιλοσοφικές σχολές των Αθηνών, της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας και αλλού, όπου και φοίτησαν οι χριστιανοί θεολόγοι, διδασκόμενοι κατά τρόπο οξύμωρο, από τους εν δυνάμει αντιπάλους τους!

Οι κοινές αυτές αρχές οδήγησαν μια σειρά από χριστιανούς θεολόγους να αναζητήσουν τρόπους σύνθεσης του χριστιανισμού με τον νεοπλατωνισμό. Η πιο γνωστή προσπάθεια σύνθεσης είναι αυτή του ψευδο-Διονυσίου του Αρεοπαγίτη, ο οποίος έγραψε μια σειρά από έργα στα οποία χρησιμοποιεί νεοπλατωνικές έννοιες για να αναπτύξει χριστιανικές διδασκαλίες.

Η σχέση μεταξύ του χριστιανισμού και του νεοπλατωνισμού δεν ήταν πάντα αρμονική. Μερικοί χριστιανοί θεολόγοι, όπως ο Αυγουστίνος, άσκησαν κριτική στη νεοπλατωνική φιλοσοφία, θεωρώντας ότι είναι αντίθετη στη χριστιανική διδασκαλία. Ωστόσο, η σχέση μεταξύ των δύο φιλοσοφικών συστημάτων ήταν γενικά θετική και είχε σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη της χριστιανικής θεολογίας.

Μερικά από τα πιο σημαντικά παραδείγματα της σχέσης μεταξύ του χριστιανισμού και του νεοπλατωνισμού είναι τα εξής:

-Η χρήση νεοπλατωνικών εννοιών για να εξηγηθούν χριστιανικές διδασκαλίες: Ο ψευδο-Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός και άλλοι χριστιανοί θεολόγοι χρησιμοποίησαν νεοπλατωνικές έννοιες, όπως η άκτιστη ενέργεια, η ουσία και η υποστατική σχέση, για να εξηγήσουν με τον δικό τους τρόπο χριστιανικές διδασκαλίες, όπως η φύση του Θεού, η σχέση του Θεού με τον κόσμο και η φύση της Αγίας Τριάδας.

-Η ανάπτυξη της χριστιανικής μυστικιστικής παράδοσης: Ο νεοπλατωνισμός επηρέασε σημαντικά την ανάπτυξη της χριστιανικής μυστικιστικής παράδοσης. Ο νεοπλατωνικός μυστικισμός, ο οποίος επικεντρώνεται στην ένωση του ανθρώπου με το Θεό, βρήκε ανταπόκριση σε ορισμένους χριστιανούς μυστικιστές, οι οποίοι χρησιμοποίησαν νεοπλατωνικές έννοιες και πρακτικές για να περιγράψουν την εμπειρία της ένωσης με τον Θεό.

-Η ανάπτυξη της χριστιανικής θεολογικής ορολογίας: Ο νεοπλατωνισμός επηρέασε επίσης την ανάπτυξη της χριστιανικής θεολογικής ορολογίας. Ορισμένες χριστιανικές θεολογικές έννοιες, όπως η ουσία και η υποστατική σχέση, προέρχονται από τον νεοπλατωνισμό.

-Η σχέση μεταξύ του χριστιανισμού και του νεοπλατωνισμού είναι ένα σύνθετο και πολυεπίπεδο φαινόμενο. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο αυτών συστημάτων είχε σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη του χριστιανισμού και της δυτικής σκέψης γενικότερα.

Είναι σχεδόν σίγουρο ότι αν δεν υπήρχε ο νεοπλατωνισμός, δεν θα υπήρχε σήμερα ο χριστιανισμός, τουλάχιστον με την σημερινή του μορφή.

Τι θα σήμαινε τελικά εάν ένα ή περισσότερα μέλη της Πλατωνικής Ακαδημίας των Αθηνών (και ιδιαίτερα εάν επρόκειτο για μια γυναίκα, τη Θεοδώρα) βρίσκονται πίσω από την συγγραφή των κειμένων του ψευδοΔιονυσίου;

Εάν ένα ή περισσότερα μέλη της Πλατωνικής Ακαδημίας των Αθηνών ήταν οι συγγραφείς των κειμένων του ψευδοΔιονυσίου, αυτό θα σήμαινε μια σειρά από σημαντικά πράγματα:

-Θα επιβεβαίωνε την ύπαρξη μιας ζωντανής παράδοσης του νεοπλατωνισμού στην Αθήνα τον 6ο αιώνα. Η Πλατωνική Ακαδημία ήταν ένα σημαντικό κέντρο νεοπλατωνικής φιλοσοφίας τον 6ο αιώνα και η παρουσία της Θεοδώρας στην Ακαδημία, ως επικεφαλής του κρυπτοπαγανιστικού αυτού σχεδίου, θα σήμαινε ότι οι γυναίκες είχαν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση και την ανάπτυξη της νεοπλατωνικής παράδοσης.

-Θα έδειχνε ότι οι χριστιανικές και οι νεοπλατωνικές διδασκαλίες ήταν σε στενή αλληλεπίδραση τον 6ο αιώνα. Τα κείμενα του ψευδο-Διονυσίου είναι ένα παράδειγμα της προσπάθειας να βρεθεί μια σύνθεση μεταξύ των δύο αυτών φιλοσοφικών συστημάτων.

-Θα έριχνε φως στη σχέση μεταξύ του χριστιανισμού και του νεοπλατωνισμού σε εκείνη την περίοδο. Τα κείμενα του ψευδο-Διονυσίου ήταν μια σημαντική πηγή για τη χριστιανική θεολογία και η συγγραφή τους από μέλη της Πλατωνικής Ακαδημίας θα σήμαινε ότι ο νεοπλατωνισμός έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιρροή για την ανάπτυξη της χριστιανικής σκέψης.

Ειδικότερα, η συγγραφή των κειμένων του ψευδο-Διονυσίου από μια γυναίκα, την Θεοδώρα, θα σήμαινε ότι οι γυναίκες είχαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της χριστιανικής σκέψης και της χριστιανικής παράδοσης.

Φυσικά, η υπόθεση ότι ένα ή περισσότερα μέλη της Πλατωνικής Ακαδημίας των Αθηνών ήταν οι συγγραφείς των κειμένων του ψευδο-Διονυσίου είναι μόνο μια θεωρία. Ωστόσο, η θεωρία αυτή υποστηρίζεται από ισχυρά στοιχεία. Εάν η θεωρία αυτή αποδειχθεί αληθινή, θα ήταν μια σημαντική ανακάλυψη που θα είχε βαθιές επιπτώσεις στην κατανόησή της ιστορίας της φιλοσοφίας και της ιστορίας του χριστιανισμού.

Υπάρχουν και άλλοι σύγχρονοι μελετητές που υποστηρίζουν ή βρίσκονται κοντά σε αυτές τις θέσεις; Αναμφίβολα πρόκειται για μία υπόθεση ιδιαίτερα γοητευτική, που θα μπορούσε να υποστηρίξει ακόμα και σενάριο κινηματογραφικής ταινίας τύπου Κώδικα Ντα Βίντσι στον ελληνικό χώρο!

Υπάρχει σημαντικός αριθμός σύγχρονων μελετητών που προσεγγίζουν ή και υποστηρίζουν την λεγόμενη «κρυπτο-παγανιστική» θεωρία για το έργο του ψευδο-Διονυσίου.

Ο Tuomo Lankila, με μια καθηλωτική αφήγηση στο έργο του, μας ταξιδεύει μέσα από την παράθεση των απόψεων των διαφόρων μελετητών που προσπαθούν να λύσουν το αίνιγμα του μυστηριώδους Διονυσίου με σκοπό να τοποθετηθεί πια σε άλλη βάση η προσωπικότητα του Διονυσίου και να ιδωθεί το έργο του μέσα από μια οπτική τέτοια, όπως θα ήθελαν και αυτοί που την εμπνεύσθηκαν και την υλοποίησαν, προσθέτοντας και την δική του θέση η οποία είναι πολύ ενδιαφέρουσα και αξιόπιστη.

Πώς πιστεύετε ότι θα υποδεχόταν η σύγχρονη εν Ελλάδι Ορθόδοξη Εκκλησία Εκκλησία το άνοιγμα ενός διαλόγου για την πραγματική ταυτότητα του συγγραφέα των κειμένων του ψευδο-Διονυσίου και της εισαγωγής -έστω και ως απλή αναφορά- της κρυπτοπαγανιστικής θεωρίας σε σχολικά βιβλία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης

Η σύγχρονη εν Ελλάδι Ορθόδοξη Εκκλησία θα υποδεχόταν με δυσπιστία και επιφύλαξη το άνοιγμα ενός διαλόγου για την πραγματική ταυτότητα του συγγραφέα των κειμένων του ψευδο-Διονυσίου και της εισαγωγής της κρυπτο-παγανιστικής θεωρίας σε σχολικά βιβλία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Η Εκκλησία θεωρεί ότι ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης ήταν ένας πραγματικός χριστιανός συγγραφέας και ότι τα έργα του αποτελούν μια θεμελιώδη πηγή της χριστιανικής θεολογίας. Η εισαγωγή της κρυπτο-παγανιστικής θεωρίας θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια απειλή για την αυθεντικότητα των έργων του Διονυσίου και, κατά συνέπεια, για την ίδια την Ορθόδοξη πίστη.

Επιπλέον, η Εκκλησία φοβάται ότι η συζήτηση για την πραγματική ταυτότητα του συγγραφέα των έργων του Διονυσίου θα μπορούσε να οδηγήσει σε αμφισβήτηση της αυθεντικότητας και της σημασίας τους. Αυτό θα μπορούσε να έχει αρνητικές επιπτώσεις στη χριστιανική εκπαίδευση και στη διάδοση της χριστιανικής πίστης.

Για τους παραπάνω λόγους, η Εκκλησία είναι πιθανό να αντιταχθεί σε κάθε προσπάθεια να ανοίξει ένας διάλογος για την πραγματική ταυτότητα του συγγραφέα των έργων του ψευδο-Διονυσίου ή να εισαχθεί η κρυπτο-παγανιστική θεωρία σε σχολικά βιβλία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η Εκκλησία δεν είναι ένα ενιαίο σύνολο και ότι υπάρχουν διαφορετικές απόψεις εντός της Εκκλησίας σχετικά με το θέμα αυτό. Μερικοί θεολόγοι και κληρικοί είναι πιο ανοιχτοί στη συζήτηση για την πραγματική ταυτότητα του συγκεκριμένου συγγραφέα.

Είναι πιθανό ότι, σε περίπτωση που ανοίξει ένας διάλογος για το θέμα αυτό, η Εκκλησία θα προσπαθήσει να τον ελέγξει και να τον κατευθύνει προς μια κατεύθυνση που να είναι σύμφωνη με τις πεποιθήσεις της.

Τελικά τι προσφέρει στην ιστορική έρευνα η εν λόγω έκδοση (“Μάντιδα Δάφνη”) από τις εκδόσεις Δαιδάλεος;

Η συγκεκριμένη έκδοση από τις εκδόσεις Δαιδάλεος προσφέρει σημαντική υπηρεσία στην μελέτη και την παρουσίαση μιας περιόδου της ιστορίας της Ελληνικής Φιλοσοφίας, η οποία μέχρι πρότινος ήταν άγνωστη στο ευρύ Ελληνικό κοινό. Μέσα από την παράθεση των ιστορικών στοιχείων και των πορισμάτων των σύγχρονων μελετητών, ο Έλληνας αναγνώστης εκτίθεται για πρώτη φορά σε έννοιες και πληροφορίες που είναι καινούργιες σε αυτόν και οι οποίες του επιτρέπουν να εμβαθύνει σε μια σκοτεινή περίοδο της ιστορίας μας.

Το βιογραφικό του συγγραφέα

Ο Tuomo Lankila γεννήθηκε στη Φινλανδία το 1957. Είναι κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος στην Ιστορία (Πανεπιστήµιο Tampere), ενώ κατέχει διδακτορικό στην Ιστορία της Φιλοσοφίας από το Πανεπιστήμιο Jyväskylä.  Η διατριβή του αφορά στη φιλοσοφία του νεοπλατωνικού Πρόκλου. Έχει πραγματοποιήσει πολλές επιστημονικές δημοσιεύσεις σχετικές µε τον Νεοπλατωνισµό σε έντυπα όπως τα Arctos, Dionysius, Numen και Journal for Late Antique Religion and Culture και έχει συμμετάσχει σε συλλογικά έργα εκδοθέντα από οίκους όπως οι Cambridge University Press, DeGruyeter, Brill και Acta Byzantina Fennica.