Ο ΓΙΑΝΟΥΛΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ ΠΙΣΤΕΥΕ ΟΤΙ ΕΝΑ ΑΓΑΛΜΑ ΘΑ ΕΣΩΖΕ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Κάποιοι τον αποκάλεσαν «Ροντέν της Ελλάδας» και κάποιοι άλλοι «άγιο, τρελό και καταραμένο καλλιτέχνη». Ο Γιανούλης Χαλεπάς, η ασκητική μορφή της ελληνικής γλυπτικής, γεννήθηκε το 1851 στον Πύργο της Τήνου από οικογένεια μαρμαρογλυπτών.

Ανήκει στις σπάνιες περιπτώσεις καλλιτεχνών που δεν ξεκινούν την δημιουργία τους με πρωτόλεια. Από την πρώτη στιγμή η τέχνη του παρουσιάζει μια πρωτόγνωρη ωριμότητα, γεγονός που μαρτυρούν τα τρία μνημειακά έργα που σώζονται ακέραια από την πρώιμη περίοδο της δημιουργίας του: η Φιλοστοργία (1835), ο Σάτυρος που παίζει με τον Έρωτα (1877) και φυσικά η θρυλική Κοιμωμένη (1877). Αμέσως μετά, κατέρρευσε ψυχικά για 40 χρόνια. Είναι γνωστός ο εγκλεισμός του στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας, όπου θα παραμείνει σε πλήρη δημιουργική αδράνεια δεκατέσσερα χρόνια από το 1888 ως το 1902. Μόνο μετά τον θάνατο της κυριαρχικής μητέρας του θα αναστηθεί και θα επιστρέψει στην τέχνη του και στη ζωή. Ήταν πλέον 65 ετών.

Παρά τις σκληρές δοκιμασίες και το δυσμενές κοινωνικό περιβάλλον, που καθήλωσαν τον Χαλεπά, επί σαράντα περίπου χρόνια, στην ψυχοπάθεια και την καλλιτεχνική αδράνεια, το όνομά του εγγράφεται ανάμεσα στα μεγάλα ονόματα της ιστορίας της τέχνης. «Ο νέος (γέρος) Χαλεπάς ξεπέρασε τον παλιό (νεαρό)» έλεγε ο ίδιος.

Τώρα, ο εμβληματικός αυτός γλύπτης συναντά το σκηνοθετικό βλέμμα της Αργυρώς Χιώτη και τη γραφή του The Boy. Μια βουτιά στα άδυτα μιας καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας μέσα από μια παράσταση (αλλά και μια ταινία μικρού μήκους, μια έκθεση και μια έκδοση).

Ίσως τελικά να είχες δίκιο και να ήταν καλύτερο να μην είχα ονειρευτεί το άγαλμα που θα έσωζε τον κόσμο.

Η ζωή και το έργο του γλύπτη Γιανούλη Χαλεπά γίνονται τώρα σύγχρονη μουσική τραγωδία, ένα ονειρικό αφήγημα για τον άνθρωπο που συντρίφτηκε στη νιότη του και αναγεννήθηκε δημιουργικά στην πλήρη ωριμότητά του. Η Στέγη μεταμορφώνεται για τις ανάγκες της παράστασης “ΧΑΛΕΠΑΣ”. Αληθινά δέντρα ξεφυτρώνουν πάνω και κάτω από τη σκηνή, όπου γιορτάζεται η άγρια φύση ενός μοναδικού δημιουργού, από τις 10 έως τις 27 Φεβρουαρίου.

Η Αργυρώ Χιώτη σημειώνει στο ημερολόγιο της από τις ημέρες καλλιτεχνικής έρευνας: «Ο Γιανούλης ανεβαίνει στο βουνό διαρκώς. Πήγαινε στους μύλους και καθόταν ψηλά, για έμπνευση, του άρεσε γιατί έβλεπε τον Πύργο από τη μία, τα Υστέρνια από την άλλη. Το λατομείο, η μεγάλη αποκάλυψη: απόκοσμο τοπίο, φουτουριστική κατακόμβη πέτρας, πράσινου μαρμάρου. Στον δρόμο πεταμένο ένα πτώμα γουρουνιού σε προχωρημένη σήψη. Στο λατομείο, το ανθρώπινο σώμα φαντάζει ελάχιστο. Οι όγκοι της πέτρας ορθώνονται πελώριοι και αδιαμφισβήτητοι. Ίσως επιστρέψουμε για γύρισμα με Σίμο, με το λαϊκό τραγούδι της μάνας, “τα χώματα, τα χώματα… δως μου φιλί, δως μου φιλί… εγώ σου ’δωσα το όνομά μου“.»

Μέσα από τις αισθήσεις του ονείρου, η Αργυρώ Χιώτη περπατά τον δύσβατο δρόμο του γλύπτη, ανάμεσα στη σιωπή και στο παράλογο, στην αδράνεια και στη δημιουργία, παραδίδοντας μια σύγχρονη μουσική τραγωδία σε λιμπρέτο του The Boy, μουσική του Jan Van, σκηνικό χώρο της Έφης Μπίρμπα και με μια εξαιρετική ομάδα ερμηνευτών. Ο Σίμος Κακάλας και ο Αντώνης Μυριαγκός στους ρόλους του καλλιτέχνη και της σκιάς, του σάτυρου και του δαιμόνιού του, και οι Χαρά Κότσαλη, Γιώργος Νικόπουλος, Δημήτρης Σωτηρίου, Αργυρώ Χιώτη και Τζωρτζίνα Χρυσκιώτη σε ρόλους κομβικών προσώπων της ζωής του.

«Τι είναι μια ψυχική κατάρρευση σήμερα; Πόσοι άνθρωποι γύρω μας –δες και μέσα στην πανδημία του Covid– δεν μπορούν να διαχειριστούν την “κανονικότητα”;», αναρωτιέται η Χιώτη. «Βλέπεις τη ζωή του Χαλεπά: τα πάντα κρέμονταν από μια κλωστή. Και το βλέπεις κι εσύ στη ζωή σου, τι σημαίνει να βρεθείς σε μια αδύναμη στιγμή και τι σημαίνει να σου πει κάποιος: “Έλα, μπορείς”.»

Τι “κρατούν” από αυτή τη συνάντησή τους με τον Γιανούλη Χαλεπά οι ηθοποιοί της παράστασης;

Σίμος Κακάλας

“Δεν ξέρω πια τίποτα, ο Χαλεπάς παραμένει για μένα μια μυστηριώδης σκοτεινή φιγούρα με ρωγμές μέσα από τις οποίες βγαίνει εκτυφλωτικό φως, μια εσωτερική δίνη από την οποία βλέπουμε μόνο ό,τι μας παρουσιάστηκε και ό,τι είδαμε ήταν τόσο ζωντανό που πιστέψαμε πως η τέχνη ναι μπορεί να σώσει τον άνθρωπο, έστω αυτόν τον ένα τον έσωσε. Τη γαλήνη του τέλους, αυτό κρατάω.”

Χαρά Κότσαλη

“Ο Γιαννούλης Χαλεπας φυλαγε μες στο στήθος του μια αχανή ψυχή που αρρώστησε. Έζησε μέσα σε μια κοινωνία η οποια -αντιμέτωπη και η ίδια με τη σκληροτητα του καθημερινού αγώνα επιβίωσης- φαινεται να τον περιέβαλε άλλοτε με αδιαφορια, άλλοτε με κακοποιητική περιθωριοποίηση και τελικά φτανοντας ως τη λατρεία για την καλλιτεχνική ιδιοφυία του. Αυτό που κρατώ είναι ότι στο τέλος του δρόμου, ο Χαλεπας μέσα απ’ το σωματικο μόχθο της γλυπτικης τεχνης του βρήκε τρόπο να συνομιλήσει ισότιμα με τους δαίμονές του”.

Αντώνης Μυριαγκός

“Είμαι μέσα στις πρόβες για το ανέβασμα του Χαλεπά – μου είναι δύσκολο να μπω σε μια διαδικασια ανάλυσης και επεξεργασίας σε ότι αφορά τον Καλλιτέχνη Χαλεπά και τη ζωή του. Συγκεντρωσαμε υλικο απ’τη ζωή και τη τέχνη του, που θα μας βοηθούσε στη διαδικασια της σύνθεσης. Αυτή η διαδικασια μού ειναι απαραίτητη και συνήθως δεν τελειώνει εύκολα, παρά μόνο με το τέλος των παραστάσεων. Θα περάσει καιρός για να είμαι σε θέση να αντιληφθώ τι είδους επιδραση έχει πάνω μου. Προς το παρόν, προσπαθώ να βρω καμια τρυπουλα να χωθώ μες τα έργα του. Αν κρατώ όμως κάτι… ειναι η συνάντησή μου με τους συναδελφους μου,και τους υπολοιπους συνεργάτες. Τον χρόνο που περάσαμε μαζί!”

Γιώργος Νικόπουλος

“Βρίσκω πως από όλα τα βιογραφικά στοιχεία και καλλιτεχνικά επιτεύγματα του Χαλεπά το πιο συγκινητικό και υπερβατικό είναι το ότι κατάφερε να εξέλθει από τη βαριά του ψύχωση και εν τέλει να πεθάνει από γήρας. Πιθανώς αυτό να συνέβη λόγω της επιμονής και σύνδεσής του με την τέχνη του ή πιθανώς να ήταν και κάτι που ούτως ή άλλως θα συνέβαινε. Μάλλον οι ψυχιατρικές διαγνώσεις εκείνης της εποχής δεν θα μπορούσαν να μας διαβεβαιώσουν για κάποιο από τα δύο. Η καλλιτεχνική του πορεία είναι από μόνη της κάτι αξιοθαύμαστο, όμως παρατηρώντας την παράλληλη πορεία στο έργο του και την τόσο επιβαρυμένη προσωπική του ζωή, το ότι εν τέλει κατάφερε να διαφύγει της καταστροφής μου μοιάζει πραγματικά υπερβατικό”.

Αλίκη Στενού

“Όλα έρχονται καθυστερημένα», αυτή η φράση του Γιαννούλη Χαλεπά στα 76 του χρόνια, όταν πλέον έχει αναγνωριστεί η σπουδαία συνεισφορά του στη γλυπτική, έχοντας όμως ο ίδιος διανύσει μια ζωή μέσα στη δυσκολία, την απόρριψη και το χλευασμό. Πόσο καθοριστικής σημασίας για την αναγνώριση του καλλιτέχνη μπορεί να είναι το περιβάλλον και ο χρόνος στον οποίο γεννιέται, διαμορφώνοντας με απόλυτο τρόπο την πορεία του και, όπως στην περίπτωση του Γιαννούλη, μετατρέποντάς την σε ‘δυσκολοπέραστη, με πικρές ανηφόρες’. Ο Γιαννούλης μένει στη σκέψη μου όπως τα έργα του, κάποια ανολοκλήρωτα, άλλα κατεστραμμένα από τον ίδιο ή τους γύρω του, αλλά στο σύνολό τους άχρονα και τελικά δικαιωμένα στο χώρο της μνήμης”.

Δημήτρης Σωτηρίου

“Δυσκολεύομαι ν’ απαντήσω στο ερώτημα τούτο… Πώς να βάλω σε λέξεις εκείνο που μ’ αφήνει άφωνο, πώς να οριοθετήσω με άλλα λόγια τη συγκίνηση της ψυχής… Ίσως θα μπορούσα να πω τούτο: Κράτησε μέσα του την αγνή ψυχή του παιδιού, που δε χωρούσε στον κόσμο των ενήλικων υπολογισμών και των ασφυκτικών τους βεβαιοτήτων, βούτηξε στον κόσμο της μοναξιάς και της τρέλας, πάλεψε με τους εφιάλτες, ορατούς και αόρατους και βρήκε τη δύναμη εκείνη που ήσυχα πια μεταμορφώνει κάθε τι υλικό σε πνεύμα… Μας πρόσφερε τη ζωή και το έργο του να μπορούμε ίσως να φωτίζουμε τον αγώνα μας για τ’ ανθρώπινα, τα ταπεινά και τα υψηλά…”

Τζωρτζίνα Χρυσκιώτη

“Η συνάντηση μου με τον Χαλεπά συνέβη πριν 13 χρόνια όταν πρωτοπήγα στον Πύργο της Τήνου και έκτοτε “ανταμώνουμε” συχνά, στον τόπο του. Στα στενά σοκάκια λαβύρινθους, στην ανεμοδαρμένη φύση, στο άνυδρο χώμα, στα εκκωφαντικά μελτέμια που ανακατεύουν τους ψιθύρους από τις παρέες και το βίαιο κλείσιμο των παραθυρόφυλλων μαζί με ουρλιαχτά ζώων, συνθέτοντας ένα απόκοσμο οπερατικό τραγούδι. Στον πλάτανο της πλατείας που στις ρίζες του “κρατά” κάποια αποτσίγαρα για τον Γιαννούλη και στωικά σωπαίνει. Ο Γιαννούλης συχνά επιλέγει τα αγάλματα του να υπάρχουν με κλειστά μάτια. Υπάρχει λοιπόν μια στιγμή στο έργο που λέει ο Γιαννούλης..”Δεν υπάρχει καλοσύνη στα μάτια των ανθρώπων.” Ίσως να είναι αυτός ο λόγος ή να τα αφήνει ελεύθερα να ονειροπολούν. Απο τον Γιαννούλη κρατάω την ευθραυστότητα και την δύναμη που χρειάζεται η “αναγέννηση”, βγήκε στο φώς από μια τόση δα μικρή χαραμάδα.”

Το Ίδρυμα Ωνάση διαθέτει ένα μεγάλο σύνολο γλυπτών, σχεδίων, προπλασμάτων και εκμαγείων από έργα του Γιανούλη Χαλεπά – και μάλιστα από τη σημαντικότερη συλλογή, εκείνη των ανιψιών του, Βασίλη και Ειρήνης Χαλεπά. Επίσης, δημιουργίες του γλύπτη είναι τα μαρμάρινα τζάκια που κοσμούν την Ωνάσειο Βιβλιοθήκη καθώς και το γλυπτό του Εκατόγχειρα.

Η παράσταση της Αργυρώς Χιώτη για τη ζωή του Γιανούλη Χαλεπά εντάσσεται στο πλαίσιο του μεγάλου αφιερώματος στον καλλιτέχνη, που συμπληρώνεται με την έκθεση «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν» σε συνεργασία με το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (18 Φεβρουαρίου – 5 Ιουνίου 2022) σε επιμέλεια της μελετήτριας, αρχαιολόγου και ιστορικού τέχνης Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά, που υπογράφει και τη συνοδευτική έκδοση.

Το φθινόπωρο του 2018, η Αργυρώ Χιώτη βρέθηκε στην Τήνο και στο χωριό του Γιανούλη Χαλεπά, τον Πύργο. Ήταν τότε που ξεκίνησε την έρευνά της για τη ζωή και το έργο του, με προοπτική να κορυφωθεί σε παράσταση για τη Στέγη στον προγραμματισμό της σεζόν 2020-2021. Η πανδημία, ωστόσο, ανέτρεψε τον σχεδιασμό. Σε μια προσπάθεια να «αξιοποιηθεί» το νεκρό χρονικό διάστημα του lockdown, η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση παρείχε καλλιτεχνική υποτροφία στη δημιουργική ομάδα του ΧΑΛΕΠΑ. Αποτέλεσμα αυτής ήταν ένα ερευνητικό ταξίδι των συντελεστών στα βουνά και στα λατομεία του νησιού, καθώς και στη Σχολή Μαρμαροτεχνίας του Πύργου.

Συντελεστές παράστασης: Λιμπρέτο: The Boy/Σύλληψη & Σκηνοθεσία: Αργυρώ Χιώτη/Μουσική Σύνθεση & Ηχητικός Σχεδιασμός: Jan Van Angelopoulos/Σκηνικό & Κοστούμια: Έφη Μπίρμπα/Σχεδιασμός Φωτισμών: Τάσος Παλαιορούτας/Σωματική προετοιμασία: Χαρά Κότσαλη/Σύμβουλος δραματουργίας: Ευθύμης Θέου/Καλλιτεχνικός συνεργάτης: Νεφέλη Γιώτη/Τεχνική επιμέλεια ήχου: Νίκος Κόλλιας/Καλλιτεχνικός συνεργάτης: Ευθύμης Θέου/Α΄ Βοηθός σκηνοθέτριας: Κατερίνα Κώτσου/Βοηθός σκηνογράφου: Βάσια Λύρη/Βοηθός ενδυματολόγου: Αλέξανδρος Γαρνάβος/Βοηθός σχεδιαστή φωτισμών Σοφία Αδαμοπούλου/Β’ Βοηθός σκηνοθέτριας: Κωνσταντίνος Καρδακάρης/Ερμηνεύουν (με αλφαβητική σειρά): Σίμος Κακάλας, Χαρά Κότσαλη, Αντώνης Μυριαγκός, Γιώργος Νικόπουλος, Αλίκη Στενού, Δημήτρης Σωτηρίου, Αργυρώ Χιώτη, Τζωρτζίνα Χρυσκιώτη/ Μετάφραση υπερτίτλων στα αγγλικά: Ορφέας Απέργης/Ταυτόχρονος υπερτιτλισμός: Γιάννης Παπαδάκης/H περιοδεία υποστηρίζεται από το πρόγραμμα «Εξωστρέφεια» της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση

Πληροφορίες παράστασης: Στέγη Ιδρύματος Ωνάση: Συγγρού 107/10 – 27 Φεβρουαρίου 2022/Κεντρική Σκηνή /Παραστάσεις: Τετάρτη έως Κυριακή 20:30/Διάρκεια παράστασης: 75 λεπτά/Κανονικό: 7 €, 15 €, 18 €, 22 €/Μειωμένο, Φίλος, Παρέα 5-9 άτομα: 12 €, 14 €, 18 €/Παρέα 10+ άτομα: 11 €, 13 €, 16 €/Κάτοικος Γειτονιάς: 7 €/Ανεργίας, ΑμεΑ: 5 €/Συνοδός ΑμεΑ: 10 €/Ομαδικές κρατήσεις στο [email protected]/Η αγορά των εισιτηρίων γίνεται από το οnassis.org και το τηλεφωνικό κέντρο. /Είναι απαραίτητη η χρήση ηλεκτρονικού ή προτυπωμένου εισιτηρίου. https://www.onassis.org/el/whats-on/halepas-argyro-chioti

Παράλληλες δράσεις: Λίγες μέρες πριν, στις 2 Φεβρουαρίου, στις 21:00, κάνει πρεμιέρα στο Onassis Channel στο YouTube η μικρού μήκους ταινία ΧΑΛΕΠΑΣ, διά χειρός The Boy και Αργυρώς Χιώτη. Η ταινία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο καλλιτεχνικής υποτροφίας έρευνας και ανάπτυξης της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση. Στο διάστημα της έρευνας η καλλιτεχνική ομάδα ταξίδεψε στο άγρια μαγευτικό τοπίο του κυκλαδίτικου νησιού της Τήνου, όπου βούτηξε στο σύμπαν του θρυλικού καλλιτέχνη, παράγοντας μια πρώτη εκδοχή του λιμπρέτου, τις πρώτες παρτιτούρες και την ταινία μικρού μήκους, με πρωταγωνιστές τον Σίμο Κακάλα, τη Μαρία Πανουργιά και την Τζωρτζίνα Χρυσκιώτη.

Παράλληλα, το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ., σε συμπαραγωγή με το Onassis Culture, εγκαινιάζει στις 18 Φεβρουαρίου 2022 την έκθεση: «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν». Αφετηρία της μεγάλης έκθεσης-ρετροσπεκτίβας στη ζωή και το έργο του καλλιτέχνη (επιμέλεια Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, σχεδιασμός Παύλος Θανόπουλος) είναι η πρόσφατη απόκτηση ενός σημαντικού συνόλου γλυπτών και σχεδίων από το Ίδρυμα Ωνάση – που συγκροτούν την πιο ολοκληρωμένη συλλογή για το έργο και τη ζωή του Χαλεπά, με δημιουργίες της πρώτης, της δεύτερης και, κυρίως, της τρίτης περιόδου της καλλιτεχνικής του παραγωγής. Στην έκθεση θα παρουσιαστούν περισσότερα από 150 έργα (γλυπτά, σχέδια, κατάστιχα), από τη Συλλογή Ιδρύματος Ωνάση και δάνεια από άλλους οργανισμούς, συλλέκτες και μουσεία. Η έκθεση στη Θεσσαλονίκη θα διαρκέσει έως και την Κυριακή 5 Ιουνίου 2022. Η συνοδευτική δίγλωσση έκδοση που θα είναι διαθέσιμη στη Στέγη, στο Τελλόγλειο και στα βιβλιοπωλεία είναι μια παραγωγή του τμήματος Εκδόσεων του Ιδρύματος Ωνάση σε σχεδιασμό του Grid Office.

Παραστάσεις με υπέρτιτλους στα αγγλικά: Πέμπτη 10/02, Παρασκευή 11/02, Σάββατο 12/02, Κυριακή 13/02, Παρασκευή 18/02, Σάββατο 19/02, Κυριακή 20/02, Κυριακή 27/02

ΧΑΛΕΠΑΣ προσβάσιμος σε όλους, σε συνεργασία με τον Πολιτιστικό Οργανισμό liminal: Οι παραστάσεις στις 24, 25 και 26 Φεβρουαρίου θα παρουσιαστούν σε συνθήκες καθολικής προσβασιμότητας σε συνεργασία με τον πολιτιστικό οργανισμό liminal. Διερμηνεία στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα και Ελληνικός Υπερτιτλισμός για Κωφά και βαρήκοα άτομα. Ακουστική Περιγραφή για άτομα με οπτική αναπηρία. Οι υπηρεσίες προσβασιμότητας γίνονται με την υποστήριξη του δικτύου Europe Beyond Access, το οποίο πραγματοποιείται με τη συγχρηματοδότηση του προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη» της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συζήτηση με το κοινό μετά την παράσταση: Σάββατο 26 Φεβρουαρίου 2022