Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη 2023 πραγματοποιείται στην Αθήνα και τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση.
Όπως υποστήριζε πριν από αρκετές δεκαετίες ο αμερικανός θεωρητικός Kenneth Burke, η λογοτεχνία λειτουργεί με τον τρόπο που λειτουργούσαν πάντοτε οι παροιμίες: δίνει όνομα σε καταστάσεις και τις κωδικοποιεί, προσφέροντας με τον τρόπο αυτό στο κοινό της “εφόδια ζωής”. Οι σύγχρονοι αναγνώστες, σύμφωνα με τον Burke, στρέφονται στην πεζογραφία και την ποίηση αναζητώντας σύνθετες και αποτελεσματικές “στρατηγικές για την επιλογή συμμάχων και αντιπάλων, για να αντιμετωπίσουν το κακό μάτι, για εξαγνισμό, εξιλασμό και αποαγιοποίηση, για παρηγοριά και για εκδίκηση, για προτροπές και νουθεσίες, για οδηγίες και λανθάνουσες εντολές”.
Η διεθνής ακτινοβολία του ποιητικού έργου του Κ. Π. Καβάφη προσφέρει ένα ιδανικό παράδειγμα γι’ αυτήν τη θεώρηση και όχι μόνο στο επίπεδο της κατ’ ιδίαν ανάγνωσης. Η πλατιά κυκλοφορία του ποιητή στη δημόσια σφαίρα, από τις κοινοβουλευτικές αγορεύσεις, τη δημοσιογραφία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως την επίκληση στίχων του σε τελετές όπως η κηδεία της Ζακλίν Κένεντυ Ωνάση, δηλώνει μία μόνο από τις όψεις της ευρύτερης παραδειγματικής λειτουργίας του έργου του. Μια άλλη όψη του ίδιου φαινομένου εντοπίζεται στις διαπλοκές της καβαφικής ποίησης με τα ιδιώματα και τις στοχαστικές επιδιώξεις ενός μεγάλου φάσματος τεχνών και επιστημών, πέρα από την ίδια τη φιλολογία.
Σε αυτό το ευρύ πεδίο θα συναντήσει κανείς πολλούς μουσικούς, από τον Γεώργιο Πονηρίδη και τον Δημήτρη Μητρόπουλο του μεσοπολέμου ως τον Lou Harrison, που διασκεύασε ποιήματα του Καβάφη για ορχήστρα Γκαμελάν το 1980, αλλά και τον John Tavener, που στα τέλη του 20ού αιώνα μελοποίησε το καβαφικό “Εν τω μηνί Αθύρ” και το παρουσίασε με αφηγητές τον Sting, το 1998, και τον Paul McCartney το 2000. Ακόμη, το καβαφικό έργο αποτέλεσε πεδίο έμπνευσης για διεθνείς εικαστικούς καλλιτέχνες, όπως π.χ. για τον Josep Maria Subirachs, τον David Hockney και τον Duane Michals, αλλά και για πολλούς ιστορικούς, αρχαιολόγους, νομισματιστές και κοινωνικούς επιστήμονες, ιδίως από τους κλάδους της εκπαίδευσης, της ψυχολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας, που ολοένα και συχνότερα παραθέτουν στίχους του ποιητή σαν σημαίνοντα παραδείγματα για τα φαινόμενα που μελετούν.
Λιγότερο γνωστή, παρότι διαρκώς αυξούμενη, είναι η παρουσία της καβαφικής ποίησης στον χώρο των φυσικών και θετικών επιστημών. Μια ματιά στη σχετική διεθνή βιβλιογραφία δίνει εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ήδη το 1990, ο πρόεδρος της Ένωσης Αμερικανών Φυσικών ξεκινούσε την ομιλία του στο Κογκρέσο, αναφορικά με την ανάγκη της ελεύθερης ανταλλαγής επιστημονικών και τεχνολογικών πληροφοριών απαγγέλοντας το καβαφικό “Περιμένοντας τους βαρβάρους”. Αναφορές στο ίδιο ποίημα θα συναντήσουμε σε πρόσφατες επιστημονικές μελέτες γύρω από τη βιοηθική και τη βιοτεχνολογία, την οικονομική ανάπτυξη της Κίνας, τη βιβλιοθηκονομία, τα συστήματα πειθάρχησης που εφαρμόζονται στο μετρό του Σαντιάγκο της Χιλής και πολλά ακόμη θέματα. Αντιστοίχως, η “Ιθάκη” απαντά, μεταξύ άλλων, σε πραγματείες θεωρητικής χημείας, ρινολογίας, φαρμακευτικής και βιοϊατρικής πληροφορικής. Σε άλλες περιπτώσεις, παρατηρούμε ότι η “Θάλασσα του πρωιού” αξιοποιείται ως παράδειγμα για την τεχνολογία της ad hoc δικτύωσης, ενώ το “Che fece… il gran rifiuto” καλείται να φωτίσει τα διεπιστημονικά διλήμματα της “ολιστικής μεθόδου επίλυσης προβλημάτων”. Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να βρει στην ιστορία της παγκόσμιας ποίησης περίπτωση έργου με ανάλογη προσαρμοστικότητα και ανταπόκριση σε διαφορετικές στοχαστικές ζητήσεις χωρίς να καταφύγει στους μεγάλους κλασικούς.
Ακριβώς αυτή η διεθνής απήχηση και η ευρεία διεπιστημονική και διαμεσική αξιοποίηση του καβαφικού έργου πρόκειται να αναδειχθούν ως αντικείμενα ερευνητικής επεξεργασίας στο πέμπτο Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη, που διοργανώνεται από το Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση και πραγματοποιείται στην Αθήνα από τη Δευτέρα 3 ως το Σάββατο 8 Ιουλίου. Στο πλαίσιο αυτής της μείζονος ερευνητικής πρωτοβουλίας που διεξάγεται από το 2017 θα προσφερθούν σεμινάρια από μια πλειάδα διακεκριμένων επιστημόνων από τις ΗΠΑ, τη Γαλλία, την Αγγλία, την Κύπρο και την Ελλάδα, οι οποίοι παράλληλα θα λειτουργήσουν ως μέντορες για επιλεγμένους μεταδιδάκτορες και υποψήφιους διδάκτορες από πολλές άλλες χώρες. Η επιστημονική επιμέλεια της φετινής διοργάνωσης έχει ανατεθεί συνεργατικά στους καθηγητές Peter Jeffreys (Πανεπιστήμιο Suffolk, ΗΠΑ) και Τάκη Καγιαλή (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο).
Στο φετινό Θερινό Σχολείο, ο σημαντικός αμερικανός ποιητής και δοκιμιογράφος Mark Doty, καθηγητής της Δημιουργικής Γραφής στο Πανεπιστήμιο Rutgers, ανιχνεύει τη διαχρονική επίδραση του Καβάφη στην αμερικανική ποίηση. Ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ (Πανεπιστήμιο Haverford, ΗΠΑ) επανεξετάζει την έννοια της “κοσμοπολίτικης” Αλεξάνδρειας, όπως εδραιώθηκε από τον Edmund Keeley το 1995, βασισμένος σε νεότερα ιστορικά και αρχειακά δεδομένα. Ο Πάνος Βλαγκόπουλος (Ιόνιο Πανεπιστήμιο) ασχολείται με τις συνάφειες του Καβάφη με τη μουσική εστιάζοντας στις έννοιες της επιτελεστικότητας, της υβριδικότητας και της νεωτερικότητας και στο παράδειγμα του Δημήτρη Μητρόπουλου.
Από το πεδίο της εκπαίδευσης, η Έλσα Αμανατίδου (Πανεπιστήμιο Brown, ΗΠΑ) εξετάζει τους όρους με τους οποίους η καβαφική ποίηση μπορεί να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της διδασκαλίας της ελληνικής ως ξένης γλώσσας και από τη σκοπιά των πολυγραμματισμών, ενώ η Κατερίνα Καρατάσου (Πανεπιστήμιο Φρέντερικ, Κύπρος) εστιάζει στις εννοιολογικές ή γνωστικές μεταφορές και στις δυνατότητες που αυτές προσφέρουν για τη διδασκαλία της καβαφικής ποίησης. Ο Θανάσης Βασιλείου (Πανεπιστήμιο Poitiers, Γαλλία) επικεντρώνεται στις ταινίες που καταπιάστηκαν με τον Καβάφη και το έργο του προκειμένου να διερευνήσει θεμελιακές όψεις της σχέσης του κινηματογράφου με την ποίηση.
Η Βικτωρία Σολομωνίδου-Hunter (University College London, Αγγλία) παρουσιάζει νέα δεδομένα γύρω από τις δραστηριότητες της οικογένειας Καβάφη στο βικτωριανό Λονδίνο, ενώ η Ελένη Παπαργυρίου (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο) διερευνά όψεις της παρουσίας του ποιητή στο πεδίο των εικαστικών τεχνών (ζωγραφική, φωτογραφία, βίντεο). Από το πεδίο των κοινωνικών επιστημών, ο Γιάννης Σκαρπέλος (Πάντειο Πανεπιστήμιο) εξετάζει τις αναφορές στον Καβάφη στο twitter αλλά και σε μιμίδια και άλλες μορφές οπτικοποίησης και τις λειτουργίες που αυτές έχουν επιτελέσει (και συνεχίζουν να επιτελούν) στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στη διάρκεια των τελευταίων δεκαπέντε χρόνων. Οι σεμιναριακές αυτές παρουσιάσεις θα συμπληρωθούν με τις παρεμβάσεις των δύο επιμελητών του Θερινού Σχολείου, οι οποίοι μεταξύ άλλων θα εμπλουτίσουν τη συζήτηση με νέα ερευνητικά δεδομένα, ερωτήματα και μεθοδολογικές προτάσεις από τους υπό έκδοση συλλογικούς τόμους για τον Καβάφη που συνεπιμελούνται αυτήν την εποχή (P. Jeffreys & D. Tryphonopoulos, eds., Approaches to Teaching the Works of C.P. Cavafy, MLA και T. Kayalis & V. F. González, eds., Cavafy as World Literature, Bloomsbury Academic).
Εξίσου ευρύς και ποικιλόμορφος είναι ο χάρτης των ενδιαφερόντων και των προελεύσεων των μεταδιδακτόρων και υποψήφιων διδακτόρων οι οποίοι έχουν επιλεγεί να συμμετάσχουν και να παρουσιάσουν εργασίες τους στο Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη 2023. Οι δώδεκα ερευνήτριες και ερευνητές της φετινής διοργάνωσης έρχονται από τη Σλοβενία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Καταλονία, την Αγγλία, τη Βραζιλία, τις ΗΠΑ και την Ελλάδα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Γιάννενα). Τα γνωστικά τους αντικείμενα, μέσα από τα οποία θα προσεγγίσουν την καβαφική ποίηση αλλά και το αρχείο του ποιητή, εκτείνονται από τις κλασικές και νεοελληνικές σπουδές, τις παραστατικές και εικαστικές τέχνες, την ιστορία της τέχνης και τη θεωρία και πρακτική των κόμικς ως την ψυχολογία, την τεχνητή νοημοσύνη, την αρχιτεκτονική και τοπογραφία κ.ά.. Στα θέματα των εργασιών που οι ίδιοι θα εκπονήσουν στο πλαίσιο του Θερινού Σχολείου συμπεριλαμβάνονται οι συνάφειες της καβαφικής ποίησης με τη νευροεπιστήμη και τη γνωσιακή επιστήμη, οι ιδιόρρυθμες εκδοτικές πρακτικές του Καβάφη ιδωμένες από την οπτική της θεωρίας περφόρμανς καθώς και ποικίλες διαμεσικές προσεγγίσεις και διερευνήσεις των εικαστικών, μουσικών και κινηματογραφικών ανταποκρίσεων του καβαφικού έργου. Και ακόμα: η μελέτη της καλλιγραφίας του ποιητή ως πρωτοποριακής εικαστικής πρακτικής, η καβαφική ειρωνεία ως modus vivendi, η κυκλοφορία του Καβάφη ως μετωνυμία της Αλεξάνδρειας στη Βραζιλία και τη λατινική Αμερική, η επεξεργασία ποιημάτων του σε μορφή κόμικ – οι συσχετισμοί είναι πολλοί και συχνά εντελώς απροσδόκητοι.
Πιστεύουμε ότι, όπως συνέβη και σε προηγούμενες διοργανώσεις, οι εργασίες του Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη 2023 θα οδηγήσουν σε νέες ερευνητικές συνέργειες ανάμεσα σε μελετητές από διαφορετικούς κλάδους και μεθοδολογικές αφετηρίες που βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία της σταδιοδρομίας τους. Θα φωτίσουν την ακτινοβολία του Καβάφη και του έργου του στο παγκόσμιο πολιτισμικό και στοχαστικό γίγνεσθαι, εμπλουτίζοντας τη συναφή επιστημονική βιβλιογραφία με καινούργιες θεωρητικές εννοιολογήσεις και μεθοδολογικές προσεγγίσεις και θα επαληθεύσουν, ακόμη μια φορά, την αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητα και προσαρμοστικότητα του καβαφικού έργου.
Ο Τάκης Καγιαλής είναι καθηγητής νεοελληνικής φιλολογίας και διευθυντής του μεταπτυχιακού προγράμματος Δημιουργικής Γραφής στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, μέλος της διεθνούς Επιστημονικής Επιτροπής του Αρχείου Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση).
