Ο ΚΟΣΜΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΥΣ BRIAN ΚΑΙ ROGER ENO

Ο Brian Eno ήταν σίγουρος ότι αργά ή γρήγορα θα έπρεπε να μιλήσει για τον David Bowie. “Θα πω ότι ήταν ο Roger αν με ρωτήσει κάποιος πώς ήταν ο Bowie” είπε αστειευόμενος και απευθυνόμενος στον μάνατζέρ του, χωρίς να ξέρει ότι δυο-τρεις από τους Έλληνες δημοσιογράφους με τους οποίους ο ίδιος και ο αδερφός του επρόκειτο να συνομιλήσουν διαδικτυακά, μέσω zoom, είχαμε ήδη συνδεθεί.

Τελικά, αν κάτι έλειψε (χωρίς όμως να “λείψει” καθόλου), από τη δίωρη και με άφθονο βρετανικό χιούμορ συνέντευξή τους, ήταν το namedropping. Δεν αναφέρθηκε ούτε το όνομα του Bowie, ούτε του Bryan Ferry, ούτε του David Byrne, ούτε του John Cale, ούτε του Robert Fripp, ούτε της Nico, ούτε του Daniel Lanois, ούτε του Bono, ούτε του Luciano Pavarotti, μεταξύ πολλών ακόμη με τους οποίους ο Brian έχει συνεργαστεί, ούτε γενικά αναλώθηκε ο χρόνος σε μία εν γένει παρελθοντολογική αναψηλάφηση όσων έχει κάνει σε βάθος δεκαετιών ίσως ο πιο σημαντικός “μάγος των στούντιο” της γενιάς του, είτε στο επίπεδο της σύνθεσης είτε σε εκείνο της παραγωγής.

Αφορμή, άλλωστε, για την από κοινού συνέντευξη του Brian και του επίσης συνθέτη Roger Eno είναι ένα πολύ σημαντικό γεγονός του τρέχοντος παρόντος, ή, για να ακριβολογούμε, του άμεσου μέλλοντός μας, δηλαδή η επικείμενη συναυλία που στις 4 Αυγούστου θα δώσουν μαζί τα δύο αδέρφια στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού, ως απρόσμενη και ανεκτίμητη συνέπεια ενός πολύ σημαντικού γεγονότος του πρόσφατου παρελθόντος, όπως ήταν η κυκλοφορία του “Mixing Colours”, του πρώτου ολοκληρωμένου άλμπουμ που ηχογράφησαν μαζί.

Τα δύο αδέρφια μίλησαν λοιπόν μεταξύ άλλων με όρεξη για αυτή την κυριολεκτικά ανεπανάληπτη (μιας και θα το κάνουν μόνο μία φορά) συναυλία. Μίλησαν για το επί δεκαπέντε χρόνια μεταξύ τους συνθετικό αλισβερίσι που κατέληξε σε ένα άλμπουμ που ως επί το πλείστον αποθεώθηκε από τους κριτικούς. Μίλησαν για τη δύναμη που μπορεί -ή μήπως πρέπει;- να έχει η τέχνη σε μια εποχή που ελέω και της πανδημίας οι κοινωνικές ανισότητες οξύνονται και η φαιδρότητα της πολιτικής εξουσίας εντείνεται.

Ώσπου τελικά λίγο πριν πέσει η αυλαία της συνέντευξης, ακούστηκε ένα όνομα γνώριμο ακόμη και σε όσους Έλληνες δεν έχουν εντρυφήσει στα καλλιτεχνικά πεπραγμένα ούτε καν του πιο διάσημου από τα δύο αδέρφια. Και οι δύο λοιπόν είπαν ότι σκέφτονται να αγοράσουν σπίτι στην Ελλάδα, η κατάσταση στην Αγγλία δεν αντέχεται πια (Roger: “ Η Αγγλία έχει αλλάξει τόσο πολύ. Έχουμε μια πολύ δεξιά κυβέρνηση που ξέρει να λέει μόνο ψέματα. Το βρίσκω αηδιαστικό. Επίσης οι ανισότητες είναι πιο έντονες από ποτέ”. Brian: “Για να είμαστε ειλικρινείς, η χώρα είναι τώρα πια εντελώς σκατά”), τέλος πάντων δεν το έχουν αποφασίσει ακόμη, για την ώρα αυτό που τους μέλλει είναι να φέρουν σε πέρας το live στο Ηρώδειο και μετά να κάνουν -τι άλλο;- διακοπές στη χώρα μας. Ο Roger δεν τις έχει σχεδιάσει ακόμη, σε αντίθεση με τον κατά 11 χρόνια μεγαλύτερο αδερφό του: “Μετά τη συναυλία θα μείνω για ένα διάστημα στην Ελλάδα με τον φίλο μου, τον Γιάνη”. Ναι, τον γνωστό, στο πολυσυζητημένο νησί του Αργοσαρωνικού…

Για τη συναυλία στο Ηρώδειο

Roger Eno: Το Mixing Colours δημιουργήθηκε εξ αποστάσεως. Εγώ δούλευα στο δικό μου στούντιο και ο Brian στο δικό του. Έχοντας λοιπόν δουλέψει έτσι στην ηχογράφηση, συνειδητοποιήσαμε ότι θα μπορούσαμε να το κάνουμε και ζωντανά. Να παίζω πλήκτρα και ο Brian να “πειράζει” τους ήχους σε πραγματικό χρόνο. Έτσι θα είναι δομημένη η συναυλία.

Brian Eno: Ο άλλος λόγος που πήραμε την απόφαση είναι η Ακρόπολη. Είναι πολύ δύσκολο να της αντισταθείς. Δεν κάνω πια πολλές ζωντανές εμφανίσεις και χαίρομαι ιδιαίτερα που μία από αυτές θα είναι στην Ελλάδα, κάτω από την Ακρόπολη. Δεν έχω παίξει ποτέ στο παρελθόν στην χώρα σας. Γενικά δεν παίζουμε ποτέ μαζί, δεν συμπαθεί ο ένας τον άλλο.

Roger Eno: Στην πραγματικότητα δεν είμαστε καν αδέρφια. Είμαστε απλά γείτονες, κατά τύχη έχουμε το ίδιο επώνυμο.

Brian Eno: Πέρα από την πλάκα, το αποφασίσαμε γιατί πρώτα απ’ όλα ξέρουμε ότι είναι εφικτό. Έχουμε βρει τον τρόπο να δουλεύουμε μαζί. Εκτός αυτού μου κάνει καλό το συγκεκριμένο εγχείρημα, με αναγκάζει να επεξεργαστώ μερικές νέες ιδέες. Ελπίζω να τις υλοποιήσω και να σας τις δείξω κατά τη διάρκεια της συναυλίας. Νομίζω ότι θα είναι ένα ορόσημο, υπό την έννοια ότι είναι ασυνήθιστο δύο άνθρωποι να δημιουργούν ήχους μαζί κατ΄αυτόν τον τρόπο: ο Roger θα παίζει κι εγώ θα επεξεργάζομαι ό,τι παίζει.

Roger Eno: Είναι μια προσέγγιση που προϋποθέτει μεγάλη εμπιστοσύνη ανάμεσα στις δύο πλευρές. Αφήνεσαι στα χέρια του άλλου. Επιπλέον τα τελευταία δύο-τρία χρόνια έχω διαβάσει πολλά για τους αρχαίους Έλληνες. Οπότε είμαι ενθουσιασμένος που θα παίξω στον τόπο που γεννήθηκαν όλες αυτές οι ιστορίες.

Brian Eno: Θα είμαστε πέντε άτομα στη σκηνή, θα υπάρχει φωτισμός, αυτά, πάνω κάτω. Κάποια από τη μουσική θα προέρχεται από το Mixing Colours. Θα υπάρχει και άλλη που δεν έχετε ξανακούσει, γιατί δεν την έχουμε παίξει ποτέ ξανά μαζί. Στην πραγματικότητα, τίποτα από όσα θα σας παρουσιάσουμε δεν το έχουμε παίξει ξανά ζωντανά.

Roger Eno: Όπως έλεγα στον Brian, όταν έρθουμε στην Ελλάδα θέλω να εξετάσουμε το ενδεχόμενο να βάλουμε μικρά ηχεία σε διάφορα σημεία των κερκίδων. Προφανώς η βασική πηγή του ήχου θα βρίσκεται στη σκηνή. Η αγωνία μας είναι μεγάλη.

Brian Eno: Το ενδιαφέρον με αυτό το θέατρο είναι ότι στην αρχική του μορφή ήταν κλειστό, υπήρχε μια στέγη από την οποία ήταν εξαρτημένη η ακουστική. Υπό αυτή την έννοια σήμερα πρόκειται για ένα χώρο με ακουστική που εξ ορισμού δεν ανταποκρίνεται σε αυτό που είχαν στο μυαλό τους οι κατασκευαστές του. Το καλό όμως με τέτοιου τύπου ανοιχτά θέατρα είναι ότι δεν υπάρχει εσωτερική αντήχηση. Δεν υπάρχουν οι παρεμβολές και οι διαταραχές που μπορεί να προκύψουν σε ένα κλειστό χώρο. Είμαι σίγουρος ότι ο ήχος θα είναι υπέροχος. Δεν θα παίζουμε πολύ δυνατά, οπότε δεν θα αντιμετωπίσουμε κανένα πρόβλημα με feedback. Νομίζω ότι είναι ο ιδανικός χώρος για τη μουσική που σκοπεύουμε να παίξουμε.

Roger Eno: Σίγουρα το θέατρο θα επηρεάσει τον τρόπο που θα παίξουμε. Αν είσαι στοιχειωδώς ευαίσθητος, δεν μπορείς παρά να επιτρέψεις τον χώρο που σε περιβάλλει να επηρεάσει την ατμόσφαιρα που δημιουργείς. Και παρόλο που δεν υπάρχει κάποιο πλάνο για επίσημη βιντεοσκόπηση της συναυλίας, ξέρουμε ότι σε κάποιο βαθμό θα γίνει με τα κινητά των θεατών. Ακόμη κι αν δεν θέλαμε να συμβεί, τι θα μπορούσαμε να κάνουμε για να το αποτρέψουμε;

Για το εξαιρετικό άλμπουμ Mixing Colours

Roger Eno: Ο καθένας μας ξέρει πώς δουλεύει ο άλλος. Μας πήρε σχεδόν 15 χρόνια για να ηχογραφήσουμε το άλμπουμ. Εγώ με το που ανοίξω τα μάτια μου το πρωί πηγαίνω στο στούντιο και ξεκινάω να δουλεύω πριν να έχω ξυπνήσει για τα καλά. Το μυαλό βρίσκεται ακόμη σε μια κατάσταση ύπνου, κάτι που σε αποτρέπει από το να σκέφτεσαι τις λεπτομέρειες της συνθετικής διαδικασίας. Έστελνα λοιπόν MP3 σε φίλους μου εν είδει καρτ-ποστάλ του στιλ “με αυτό ασχολήθηκα σήμερα, εσείς;”. Φίλος μου, εκτός από αδερφός μου, είναι και ο Brian, οπότε του έστειλα αρκετές από αυτές τις συνθέσεις. Πανέξυπνος γαρ, μου ζήτησε να του στείλω το υλικό σε αρχεία MIDI, ώστε να μπορεί να τα επεξεργαστεί.

Brian Eno: Το ενδιαφέρον είναι ότι τον περισσότερο καιρό δεν δουλεύαμε με το σκεπτικό να ολοκληρώσουμε ένα άλμπουμ.

Roger Eno: Μετά από κάποιο διάστημα είχαμε στα χέρια μας περίπου 80 συνθέσεις. Η ιδέα του Brian ήταν ότι το υλικό θα μπορούσε κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί σε σάουντρακ και το έστειλε στον μάνατζερ μας. Εκείνος είπε ότι έχουμε στα χέρια μας υλικό για άλμπουμ.

Brian Eno: Επεξεργαζόμουν το υλικό που μου έστελνε ο Roger μέσα σε τρένα. Μου αρέσει γενικά αυτό. Βάζω ακουστικά και δουλεύω ενώ ταξιδεύω. Οι συνθέσεις του Roger ήταν τέλειες για αυτό το σύστημα. Κοιτούσα τη φύση έξω από το παράθυρο και πείραζα τα αρχεία του με τέτοιο τρόπο ώστε να ταιριάζουν με ό,τι έβλεπα. Με γοητεύει η ιδέα της δημιουργίας μουσικής που αποτελεί από μόνη της ένα είδος ταξιδιού. Ένα γραμμικό ταξίδι χωρίς συγκεκριμένο προορισμό, χωρίς να φτάνεις ποτέ στον τερματικό σταθμό. Για πολλά χρόνια λοιπόν ο Roger έστελνε υλικό, εγώ το επεξεργαζόμουν και άργησε πολύ να μας περάσει από το μυαλό ότι μπορεί να έχουμε στα χέρια μας ένα άλμπουμ.

Roger Eno: Μας έλυσε τα χέρια και η Deutche Grammofon που επέλεξε τις ηχογραφήσεις που ταίριαζαν περισσότερο η μία στην άλλη – ήταν πολύ δύσκολο για εμάς να επιλέξουμε ποια από τα 80 κομμάτια ήταν καλύτερα από τα άλλα.

Brian Eno: Το Mixing Colours δημιουργήθηκε όπως τα άλμπουμ πριν από πολλά πολλά χρόνια, τότε που αποτελούσαν συλλογές τραγουδιών που γράφονταν σε βάθος χρόνου. Η ιδέα του να μπαίνεις στο στούντιο επί τούτου, με σκοπό να δημιουργήσεις ένα άλμπουμ από το μηδέν, είναι σχετικά πρόσφατη.

Για τις διαχωριστικές γραμμές στη μουσική

Brian Eno: Avant-garde είναι απλά η κλασική μουσική που δεν είναι αρκετά παλιά. Όσον αφορά την ambient, νομίζω ότι όπως λατρεύουμε τη μουσική που μας ξεσηκώνει και μας κάνει να θέλουμε να χορέψουμε, μπορούμε κάλλιστα να αγαπήσουμε και εκείνη που μας ηρεμεί και μας κάνει να σκεφτούμε.

Roger Eno: Δεν θα ξεχάσω ποτέ πόσο τον ενθουσιασμό με τον οποίο η Deutsche Grammophon αντιμετώπισε το Mixing Colours, πόση όρεξη είχαν να εμπλακούν ουσιαστικά και δημιουργικά. Παίρνουν τη μουσική στα σοβαρά. Το ίδιο και εμείς. Οπότε δουλέψαμε καλά μαζί.

Brian Eno: Είναι καταπληκτική δισκογραφική εταιρία. Παρά το ότι στον κατάλογό τους συναντάς άφθονη κλασική μουσική, ανέκαθεν υπήρξε καινοτόμα, με διάθεση πειραματισμού και εξερεύνησης άλλων ειδών μουσικής. Μόλις πρόσφατα συνειδητοποίησα ότι το πρώτο άλμπουμ στο οποίο συμμετείχα πίσω στο 1970 αν θυμάμαι καλά, ήταν του Βρετανού συνθέτη Cornelius Cardew, για λογαριασμό της Deutsche Grammophon. Σήμερα υπάρχει πάρα πολλή καλή μουσική. Γι’ αυτό είναι αδύνατο να παρακολουθήσεις όλες τις τάσεις. Αυτό που ξεκίνησε να συμβαίνει πριν από 15 χρόνια είναι ότι ο καθένας μπορεί να ηχογραφήσει τη μουσική του και να την κυκλοφορήσει μόνος του στο internet. Δεν χρειάζεται να το κάνεις μέσω δισκογραφικών εταιριών. Στο παρελθόν έπρεπε να πείσεις κάποιον σε ένα label. Επρόκειτο για ένα φίλτρο που άφηνε απ’ έξω πολλά -και μερικές φορές καλά- πράγματα. Τώρα αρκεί να κοιτάξεις πλατφόρμες σαν το Soundcloud ή το Bandcamp. Θα βρεις ανθρώπους που κάνουν απίστευτα πράγματα ολομόναχοι στο υπνοδωμάτιο τους.

Roger Eno: Επίσης είναι πιο εύκολη από ποτέ η ανταλλαγή ιδεών. Δεν χρειάζεται να πας σε κάποιο περίεργο μέρος για να ανακαλύψεις κάτι. Όπως έκαναν πχ στα 50s όσοι ήθελαν να ακούσουν be-bop και πήγαιναν στα χαμαιτυπεία του Σόχο. Όχι ότι υπήρχε κάτι κακό σε όλο αυτό. Απλά πια δεν χρειάζεται να πας κάπου για να αντλήσεις επιρροές. Οι επιρροές έρχονται σε σένα.

Brian Eno: Η σημερινή κατάσταση στη μουσική μπορεί να συγκριθεί μόνο με την εποχή που η Kodak έβγαλε τις μηχανές μιας χρήσεως. Ξαφνικά ο καθένας μπορούσε να γίνει φωτογράφος. Έβλεπες παντού φωτογραφίες, πολλές εκ των οποίων ήταν όντως καλές. Έτσι και σήμερα, ο μουσικός πλούτος είναι απίστευτος.

Για τη θεραπευτική διάσταση της μουσικής

Brian Eno: Είμαι πραγματιστής. Σε αντίθεση με τον αδερφό μου δεν πιστεύω ότι η μουσική έχει μεταφυσικές δυνάμεις. Δεν εννοώ ότι δεν νιώθω τη μαγεία της. Αλλά νομίζω ότι η προσπάθεια να αναχθεί η μουσική σε κάτι μεταφυσικό, είναι αντιπαραγωγική. Για παράδειγμα υπάρχει η αντίληψη ότι ο Bach είναι τόσο σπουδαίος συνθέτης που κανείς δεν μπορεί να τον πλησιάσει. Διαφωνώ!

Roger Eno: Εγώ έχω πάντα κατά νου τις θεραπευτικές δυνατότητες της μουσικής. Στο παρελθόν υπήρξα μουσικός θεραπευτής για μερικά χρόνια. Σημαίνει ότι χρησιμοποιείς τη μουσική για κάτι άλλο πέρα από την ψυχαγωγία, για παράδειγμα μπορεί να επηρεάσει τον σφυγμό ή τη σχέση ενός ανθρώπου με κάποιον άλλο.

Brian Eno: Έχει αλλάξει ο τρόπος που ακούνε μουσική οι άνθρωποι, όπως έχει αλλάξει ο τρόπος που φτάνει στο σπίτι τους η τροφή. Η μουσική βιομηχανία κατά κάποιο τρόπο λειτουργεί πια σαν υπηρεσία delivery. Υπάρχει το streaming ή μπορείς να κατεβάσεις ό,τι θέλεις. Λαμβάνουμε τη μουσική με τρόπους που στο παρελθόν δεν υπήρχαν. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι όλο αυτό είναι κακό για τη μουσική. Διαφωνώ. Πιστεύω ότι απλά είναι ένας νέος κύκλος.

Roger Eno: Το άλμπουμ μας κυκλοφόρησε με το που ξεκίνησε το πρώτο lockdown στη Μεγάλη Βρετανία, τον Απρίλιο του 2020. Προς μεγάλη μας έκπληξη, οι πωλήσεις κάθε άλλο παρά καταβαραθρώθηκαν. Δεν το περιμέναμε. Προφανώς δεν προκαλέσαμε την πανδημία για να πουλήσει πολύ το άλμπουμ – αν και σίγουρα θα υπάρχει ακόμη και μια τέτοια θεωρία συνωμοσίας.

Brian Eno: Είναι σαν ο κόσμος να χρησιμοποίησε το Mixing Colours στο πλαίσιο της αυτοθεραπείας του. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι η μουσική έρχεται σε εμάς. Κι εμείς επιλέγουμε τον χώρο που θα καταλάβει στη ζωή μας.

Για τα μαθήματα που πήραμε από το πάθημα της πανδημίας

Roger Eno: Όταν ξεκίνησαν τα lockdown, νόμιζα ότι οι άνθρωποι θα έμπαιναν σε μία διαδικασία ενδοσκόπησης, επανεξέτασης των αξιών τους και της θέσης τους στον κόσμο. Προς μεγάλη μου απογοήτευση πριν από μερικούς μήνες συνειδητοποίησα ότι έσφαλα. Είδα με τα μάτια μου μία ουρά έξι χιλιομέτρων έξω από ένα, ο Θεός να το κάνει, εστιατόριο McDonald’s!

Brian Eno: Αν και συμφωνώ με τον Roger σε μεγάλο βαθμό, θεωρώ ότι πήραμε ένα μάθημα: ποιοι είναι οι πραγματικά σημαντικοί άνθρωποι σε μια τόσο δύσκολη κατάσταση. Είναι κάτι που ορισμένοι θα προσπαθήσουν να μας κάνουν να ξεχάσουμε. Νομίζω ότι δεν θα τα καταφέρουν, τουλάχιστον όχι στη χώρα μας, όπου το Εθνικό Σύστημα Υγείας βάλλεται επί τουλάχιστον 15 χρόνια από την κυβέρνηση. Ξαφνικά όλοι συνειδητοποίησαν ότι οι σημαντικοί άνθρωποι δεν είναι οι hedge fund managers, αλλά όσοι εργάζονται στα νοσοκομεία ή καθαρίζουν τους δρόμους. Υπάρχει ένας νέος σεβασμός για συγκεκριμένους κύκλους ανθρώπων πια.

Roger Eno: Ο μπαμπάς μας ήταν ταχυδρόμος. Ήταν μια αξιοσέβαστη δουλειά για την κοινότητα του. Εν μέρει εκτελούσε χρέη κοινωνικού λειτουργού, πάντα σταματούσε και έπινε τσάι με όσους ζούσαν μόνοι τους και χρειάζονταν βοήθεια. Δεν ήταν ο μοναδικός που το έκανε. Συνέβαινε εκείνη την εποχή. Ήταν μια νοοτροπία που άρχισε να συνθλίβεται στα τέλη των 70s. Πλέον δεν είχαν σημασία τα οφέλη της δουλειάς σου για το κοινωνικό σύνολο. Σημασία είχαν μόνο τα λεφτά που έβγαζες. Είναι μια ντροπιαστική θεώρηση, ιδιαίτερα επιζήμια σήμερα.

Brian Eno: Στην αρχή της πανδημίας άλλαξε και κάτι που ακόμη ισχύει σε κάποιο βαθμό: υπάρχουν πολύ λίγα αεροπλάνα στον ουρανό. Δεν είχαμε συνειδητοποιήσει πριν από την πανδημία ότι τα αεροπλάνα δημιουργούν ένα συνεχή θόρυβο. Αφενός λοιπόν εξαιτίας της πανδημίας ελαττώθηκε ο θόρυβος. Αφετέρου πέρυσι τα πουλιά κελάηδησαν περισσότερο από ποτέ. Δεν ξέρω αν ισχύει ή αν απλώς μου φάνηκε γιατί μπορούσα να τα ακούσω. Ίσως όμως να το έκαναν γιατί δεν κυκλοφορούσαν πολλοί άνθρωποι. Ίσως τα πουλιά να ήταν χαρούμενα. Ίσως να σκέφτονταν: “αυτή είναι η καλύτερη χρονιά της ζωής μας”!

Roger Eno: Είναι σημαντικό ότι πια καταλάβαμε ότι αν αύριο εξαφανιζόταν ο άνθρωπος, μετά από 50 ή 100 χρόνια η φύση θα μας είχε σβήσει εντελώς, θα καταλήγαμε στη λήθη, όλα τα πλάσματα θα ανακτούσαν το ζωτικό χώρο που τους έχουμε κλέψει.

Brian Eno: Aν εξαφανιστεί ως δια μαγείας ο άνθρωπος, η Γη θα αλλάξει πολύ γρήγορα. Δεν μας έχει ανάγκη.

Για το κοινωνικό πρόσημο των τεχνών

Brian Eno: Η ποπ μουσική ποτέ δεν είχε να κάνει μόνο με τη μουσική, αλλά γενικά με το lifestyle, το σεξ, τα ναρκωτικά. Άλλη είναι η κοσμοθεωρία κάποιου που ακούει country, άλλη όποιου ακούει heavy metal. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορείς να μοιράζεις τη ζωή σου σε διαφορετικούς κόσμους. Αυτό είναι το καλό με την τέχνη: Μπορείς να δοκιμάσεις κάτι και αν δεν σου αρέσει, να δοκιμάσεις κάτι άλλο.

Roger Eno: Δεν νομίζω ότι η μουσική από μόνη της μπορεί να προκαλέσει δραστικές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές. Μπορεί όμως να βοηθήσει να συμβούν.

Brian Eno: Η μουσική έχει να κάνει με τον τρόπο ζωής σου. Ένα προφανές παράδειγμα είναι το punk. Όταν εμφανίστηκε, δεν άρεσε στον κόσμο μόνο ως μουσική. Άρεσε ως lifestyle, ως αντίδραση στο κατεστημένο. Υπό αυτή την έννοια ναι, ορισμένες μορφές μουσικής μπορούν να αποτελέσουν τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα σε πολλούς ανθρώπους. Αν σου αρέσει το punk και συναντήσεις κάποιον που επίσης του αρέσει, ξέρεις ότι μάλλον θα συμφωνείτε σε πολλά θέματα. Το θέμα δηλαδή δεν είναι μόνο ο ήχος αλλά ό,τι σηματοδοτεί.

Roger Eno: Οι νέοι που ανακαλύπτουν σήμερα το punk, δεν αναζητούν μόνο τη μουσική, αλλά μια ολόκληρη φιλοσοφία, έναν τρόπο να αντισταθούν στο κατεστημένο.

Brian Eno: Το ζήτημα είναι αν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες θα έπρεπε να επιδίδονται σε προπαγάνδα. Ξέρω ότι η προπαγάνδα λειτουργεί, το Fox News είναι η καλύτερη απόδειξη. Αν λοιπόν οι εχθροί σου χρησιμοποιούν την προπαγάνδα, μήπως θα έπρεπε να το κάνεις κι εσύ; Προπαγάνδα για τους καλλιτέχνες σημαίνει να χρησιμοποιείς το ταλέντο σου ώστε να χειραγωγείς τα συναισθήματα των ανθρώπων έχοντας συγκεκριμένο πολιτικό στόχο. Δεν έχει να κάνει με επιχειρηματολογία και διαλεκτική, κάτι που θα προτιμούσα να κάνω αν ήθελα να πείσω κάποιον. Τώρα όμως που η κοινωνικοπολιτική και κλιματική κρίση έχει γιγαντωθεί, αρχίζω να πιστεύω ότι πρέπει να χρησιμοποιήσουμε όλα μας τα όπλα.

Roger Eno: Και οι δύο είμαστε κοινωνικά ευαισθητοποιημένοι. Ο Brian ακριβώς επειδή είναι διάσημος ασχολείται με κοινωνικά ζητήματα σε πιο μεγάλη κλίμακα από μένα που το κάνω σε επίπεδο τοπικής κοινότητας. Και οι δύο έχουμε επίγνωση τόσο του τι μπορούμε να κάνουμε όσο και του τι πρέπει να κάνουμε. Το ενδιαφέρον είναι ότι μόλις αρχίσεις να βοηθάς το κοινωνικό σύνολο, συνειδητοποιείς ότι πάντα μπορείς να κάνεις περισσότερα. Θυμάμαι, ας πούμε, ότι μια περίοδο έπαιζα μουσική σε 12 γηροκομεία – για μένα ήταν πανεύκολο και οι ηλικιωμένοι το λάτρευαν.

Brian Eno: Στο παρελθόν υπήρξαν σπουδαίοι προπαγανδιστές καλλιτέχνες, όπως στην περίπτωση του σοβιετικού σοσιαλισμού. Δεν είναι δηλαδή αδύνατο να είσαι καλός καλλιτέχνης και ταυτόχρονα προπαγανδιστής. Αναρωτιέμαι όμως αν είναι καλή ιδέα σε ηθικό επίπεδο.

Brian Eno: Δεν ξέρω αν θα χρησιμοποιούσα τη λέξη προπαγάνδα. Σκέφτομαι περιπτώσεις σαν του Woody Guthrie, ακόμη και του Bruce Springsteen. Νομίζω ότι είναι πολύτιμο να έχεις ένα ξεκάθαρο μήνυμα. Διαφορετικά η τέχνη κινδυνεύει να μετατραπεί σε κάτι κενό που απλά κρέμεται στον τοίχο σου ενώ τρως το φαγητό σου.

Brian Eno: Μπορεί κανείς να ιχνηλατήσει εύκολα την πορεία των ανισοτήτων τα τελευταία χρόνια. Οι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι και ελάχιστοι άνθρωποι γίνονται γελοία, παράλογα πλούσιοι. Δεν είναι καθόλου καλή συνταγή. Προφανώς τίποτα καλό δεν θα βγει από αυτό. Γι’ αυτό δεν ήταν δύσκολο πριν από μερικά χρόνια να προβλεφθεί η άνοδος του Donald Trump ή του Boris Johnson. Στις δεκατίες του ’80 και του ’90, οι έξυπνοι άνθρωποι σκέφτηκαν ότι η πολιτική είναι μια βρώμικη δουλειά με την οποία δεν ήθελαν την παραμικρή σχέση. Πίστεψαν ότι η τεχνολογία θα έλυνε όλα μας τα προβλήματα. Αφού όμως οι έξυπνοι σταμάτησαν να ασχολούνται με την πολιτική, το πεδίο έμεινε ελεύθερο για τους ηλίθιους, οι οποίοι δεν έχασαν την ευκαιρία. Δεν κάναμε τίποτα για να τους σταματήσουμε, ήμασταν υπερβολικά απασχολημένοι να σκοτώνουμε το χρόνο μας στο internet. Μια ολόκληρη νέα γενιά δηλητηριωδών πολιτικών σκέφτηκε: “OK, αφού δε θέλουν να ασχοληθούν με την πολιτική, θα το κάνουμε εμείς”. Γι’ αυτό έχει καταντήσει έτσι το ρεπουμπλικανικό κόμμα στις ΗΠΑ, για παράδειγμα. Γι’ αυτό υπάρχουν νεοναζί παντού. Φταίμε όλοι μας.

Roger Eno: Οι Trump και οι Johnson αυτού του κόσμου λένε ότι έφτασαν εκεί που έφτασαν με το σπαθί τους και με την αξία τους. Αμ δε! Στην περίπτωση του Trump, ο πατέρας του του έδωσε 400 εκατομμύρια δολάρια. Ο Johnson είχε την καλύτερη μόρφωση που μπορεί να λάβει κανείς στην Αγγλία ακριβώς γιατί ο πατέρας του είναι ματσωμένος. Αλλά δεν τα λένε αυτά. Θα έπρεπε να ντρέπονται.

Για τη δύναμη της τεχνολογίας

Brian Eno: Λίγα πράγματα είναι πιο αποτροπιαστικά από το να βλέπεις μερικούς ζάμπλουτους που δεν πληρώνουν φόρους να ξοδεύουν χρήματα που θα έπρεπε μέσω της φορολογίας να πηγαίνουν στους μη έχοντες, προσπαθώντας ο ένας να κατουρήσει πιο μακριά από τον άλλο ως προς την εξερεύνηση του διαστήματος. Είναι σαν ο ανθρώπινος πολιτισμός να εξαντλείται άδοξα από μερικούς επιδειξιομανείς τύπους.

Roger Eno: Είναι τεράστιο κρίμα που μιλάμε για το διάστημα με όρους ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Μπορεί να είναι ούτως ή άλλως φαιδρό να σκέφτονται οι κάτοικοι ενός τόσο μικρού πλανήτη ότι μπορούν να κατακτήσουν ολόκληρο το διάστημα. Τώρα όμως έχουμε ξεπέσει στο να το σκέφτονται αυτό μόλις τρεις άνθρωποι. Είναι απόλυτα αηδιαστικό.

Brian Eno: Από την άλλη πλευρά, εγχειρήματα σαν το Apollo οριοθετούν νέες τεχνολογικές τομές με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Οδηγούν σε spin-offs που αλλάζουν τον τρόπο ζωής μας. Νομίζω όμως ότι θα ήταν προτιμότερο οι πόροι που ξοδεύονται για την εξερεύνηση του διαστήματος, να διοχετεύονταν στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής ή της πανδημίας, δηλαδή σε ζητήματα που καίνε τώρα. Κάθε άλλο παρά εναντίον είμαι της high tech, ο κόσμος στον οποίο ζω καθορίζεται από αυτή, αλλά εναντιώνομαι σε όσους υποστηρίζουν ότι το μέλλον της ανθρωπότητας είναι στον Άρη, οπότε μπορούμε να γαμήσουμε αυτόν τον πλανήτη και μετά να φύγουμε. Όλο αυτό δεν είναι καν επιλογή.

Roger Eno: Νομίζω ότι ο μόνος λόγος που ο Jeff Bezos ανακοίνωσε ότι θέλει να πάρει μαζί του στο διάστημα μία ηλικιωμένη γυναίκα, είναι για να μην καταρρίψει κανείς το γαμημένο το διαστημόπλοιό του. Κατά τη γνώμη μου είναι η προσωποποίηση του διάβολου. Έχει παγιδέψει τους χιλιάδες εργαζόμενους της Amazon σε συνθήκες εργασίας χειρότερες από την προβικτωριανή εποχή. Είναι σαν σκλάβοι. Δεν πληρώνει φόρους. Και πολλοί νομίζουν ότι είναι υπέροχος άνθρωπος. Τι στο διάολο συμβαίνει;

Brian Eno: Όσο υπέροχο και μεγαλεπήβολο και αν είναι το να πατήσει ο άνθρωπος στην επιφάνεια του Άρη, δεν είναι ο πιο σημαντικός στόχος της ανθρωπότητας αυτή τη στιγμή. Η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής είναι. Θα ήμουν πολύ χαρούμενος αν όλος αυτός ο εγωισμός και το χρήμα και η αλαζονεία καταπιάνονταν με ένα πραγματικά σοβαρό πρόβλημα. Και το να φτάσουμε στον Άρη, δεν είναι.

Roger Eno: Ίσως δηλαδή να είναι προτιμότερο για μερικά χρόνια να προσπαθήσουμε να διορθώσουμε τα χάλια που έχουμε δημιουργήσει σε αυτόν τον πλανήτη.