Ο Μ. ΝΑΙΤ ΣΙΑΜΑΛΑΝ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΛΑ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ ΤΟΥ
Με αφορμή το νέο του φιλμ, "Χτύπος στην Καλύβα", κάνουμε μια αναδρομή στην καριέρα ενός σπουδαίου δημιουργού, και στα όσα κάνουν σημαντικό το συχνά παρεξηγημένο σινεμά του.
Να πούμε ποια είναι η μεγαλύτερη ανατροπή; Πως οι ανατροπές στις ταινίες του Σιάμαλαν ίσως και να είναι τελικά το λιγότερο συναρπαστικό κομμάτι τους.
Ήταν για ένα πολύ μεγάλο διάστημα που τον Σιάμαλαν τον καθόριζαν ουσιαστικά αυτού του τύπου οι προσδοκίες από την κάθε νέα ταινία που ολοκλήρωνε. Θυμάμαι στις Νύχτες Πρεμιέρας να προβάλλεται το Village (η καλύτερή του μέχρι και σήμερα ταινία, τολμώ να πω) και η προβολή να πλασάρεται ως ένα φαν παιχνίδι με το κοινό. Μας είχε ζητηθεί να γράψουμε σε ένα χαρτί ποια πιστεύουμε ότι θα είναι η ανατροπή και οι νικητές θα κληρώνονταν για δώρα. Ο Σιάμαλαν παρέδιδε ένα από τα αισθητικά αρτιότερα και πολιτικά πιο διεισδυτικά και διαχρονικά κινηματογραφικά κομμάτια του 21ου αιώνα, κι εμείς παίζαμε μπίνγκο.
ΟΙ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ ΠΟΥ ΤΟΝ ΛΥΓΙΣΑΝ
H αντίληψη αυτή για το σινεμά του έφτασε τόσο πολύ να τον καθορίζει, που άρχισε να επηρεάζει και το τι είδους ιστορίες μπορούσε ρεαλιστικά να πει. Όταν ας πούμε συζητούσε το ενδεχόμενο κινηματογραφικής διασκευής του Life of Pi, το οποίο αν έχετε δει θα θυμάστε πως έχει όντως ανατροπή στο τέλος, ο Σιάμαλαν έκανε πίσω για αυτόν ακριβώς το λόγο.
Έλεγε τότε: «Αγαπώ αυτό το βιβλίο. Είναι βασικά η ιστορία ενός παιδιού γεννημένου στην ίδια πόλη με εμένα. Ένιωθα πως είναι μοιραίο. Αλλά ήμουν διστακτικός επειδή το βιβλίο έχει ένα είδος ανατροπής στο φινάλε. Και είχα την έγνοια πως αν βάλεις το όνομά μου πάνω του, ξαφνικά όλοι θα είχαν μια διαφορετική εμπειρία. Ενώ αν το έκανε κάποιος άλλος, θα ήταν πολύ πιο ικανοποιητικό. Νομίζω».
«Προσδοκίες. Πρέπει να έχεις συναίσθηση», λέει με μια κάποια πίκρα αλλά και μια επαφή με το έδαφος που πολλοί από τους επικριτές του τότε στην αρχή, διατείνοντας πως του έλειπε.
Στην πραγματικότητα ο Σιάμαλαν όχι μόνο δεν πετούσε στα σύννεφα, αλλά είχε τόσο μεγάλη επαφή με το έδαφος –και με την συναίσθηση του τι συνειρμούς κουβαλά το όνομά του, ποια είναι η αντίληψη πάνω στο έργο του– που ουσιαστικά έφτασε στο σημείο να κάνει ταινίες για να απαντήσει στα όσα του χρεώνονταν για την κάθε προηγούμενη, μέχρι σημείου γκρεμίσματος της καριέρας του.
Ο ίδιος, μιας κι έτσι κι αλλιώς τα προσεγγίζει όλα με μια πνευματική διάθεση και όρους πίστης και εξιλέωσης, θα έλεγε πιθανώς ότι καλώς συνέβησαν όλα αυτά. Καλώς έφτασε στο ναδίρ. Γιατί μόνο έτσι μπόρεσε να νιώσει απελευθερωμένος (από βάρη, από προσδοκίες, από χολιγουντιανές επιταγές) ώστε να προχωρήσει και να φτάσει εκεί που είναι σήμερα.
ΑΠΟ ΤΟ ΘΡΙΑΜΒΟ ΣΤΟ ΦΙΑΣΚΟ
Υπάρχουν λοιπόν δύο σαφείς διακριτές περίοδοι στο έργο του: Η μία είναι εκείνη της αρχικής μεγάλης επιτυχίας και της σταδιακής κατάρρευσης που ακολούθησε. Η εμπορική επιτυχία και οι οσκαρικές υποψηφιότητες της Έκτης Αίσθησης. Η κριτική αποδοχή και η καλτ φήμη του Άφθαρτου που επιτρέπει ένα εκπληκτικό back-to-back ορίτζιναλ επιτυχιών. Η εμπορική επιτυχία και οι στιβαρές ερμηνείες στον Οιωνό. Αλλά και το άκρως παρεξηγημένο Village, θύμα πλέον του brand του σκηνοθέτη που αρχίζει σταδιακά από εγγύηση εμπορικότητας να μετατρέπεται σε «τώρα γελάτε!» σήμα.
Το Lady in the Water τον βρίσκει σε άλλο στούντιο να εξαργυρώνει μια λευκή επιταγή με μια αδιανόητης ειλικρίνειας και uncoolness ιστορίας πάνω στη δύναμη των ιστοριών. Η ταινία αποτυγχάνει οικτρά σε ταμείο και κριτική και βρισκόμενος παγιδευμένος στη γωνιά, ο Σιάμαλαν αρχίζει να παραδίδει ένα σερί ταινιών με όλο και λιγότερο ζουμί: Στο Happening μετά από ένα άνοιγμα ανθολογίας η ταινία μοιάζει φτιαγμένη σχεδόν ώστε να μην προκαλέσει τίποτα, από φόβο πως θα προκαλέσει πάλι λοιδορία, ενώ με το Last Airbender και το After Earth καθοδηγεί δανεικές ιστορίες με άθλια αποτελέσματα που καθιστούν το όνομά του, πλέον, ραδιενεργό.
Θρίαμβος και φιάσκο. Είναι αλληλένδετα αυτά τα δύο, μιας και παρατηρούμε πως σταδιακά το έργο του αρχίζει να αποτελεί απάντηση ή αντίδραση σε όσα του καταλογίζονται, μέχρι το σημείο της πλήρους αφαίρεσης όλων των απολύτως χαρακτηριστικών ιδιοσυγκρασιών του. Στην Έκτη Αίσθηση μοιάζει Άφθαρτος, αλλά μέχρι να φτάσει στο After Earth με τον Γουίλ Σμιθ, δεν του έχει απομείνει στην ουσία τίποτα.
Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΙΑΜΑΛΑΝ ΚΑΙ ΤΟ VISIT ΠΟΥ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΗΘΕΛΕ
Η δεύτερη περίοδος είναι η αναγέννηση, που ξεκινά φυσικά από το χαμηλότερο σημείο. Όταν δηλαδή προσπαθούσε να πουλήσει ένα φτηνό θρίλερ σαν το Visit και κανένα στούντιο δεν το αγόραζε. Εκεί είχε φτάσει η μετοχή του στο Χόλιγουντ– κι αυτό παρά το γεγονός πως αποτελούσε και συνεχίζει μέχρι σήμερα να αποτελεί έναν από τους ελάχιστους σκηνοθέτες-brands, ονόματα δηλαδή που από μόνα τους μπορούν να πουλήσουν (και συνήθως πράγματι πουλάνε) μια ταινία.
Διότι ναι, μέσα από όλα αυτά τα πάνω και τα κάτω πρέπει να κρατήσουμε κι αυτό: Οι ταινίες του Σιάμαλαν πάντα έφερναν αποτελέσματα στα ταμεία. Τα $670 της Έκτης Αίσθησης δεν τα έφτασε ξανά, αλλά και τι με αυτό; Ο Οιωνός ξεπέρασε τα $400. Άλλες 6 ταινίες του έχουν ξεπεράσει τα $200 και σχεδόν όλες τα $100. Ο Χτύπος στην Καλύβα (η νέα του ταινία που μόλις άνοιξε) θα γίνει πιθανότατα η 8η φορά που ταινία του ανοίγει στην 1η θέση του box office.
Κι όλα αυτά, με μια φιλμογραφία σχεδόν αποκλειστικά βασισμένη σε πρωτότυπα κόνσεπτ, όπου το βασικό σημείο πώλησης δεν είναι ούτε η σύνδεση με χαρακτήρες, ούτε ο corporate βομβαρδισμός με παιχνίδια και happy meals, ούτε η συνήθεια: Είναι μια συνεχιζόμενη αίσθηση του συναρπαστικού που ο Σιάμαλαν προκαλούσε και ακόμα προκαλεί στο κοινό. Ο ίδιος, αλλά κι οι ταινίες του, οι ιδέες του.
Πίσω στο 2015, το Visit το διένειμε τελικά η Blumhouse –κάτι για το οποίο μας έχει πει περισσότερα ο μεγα-παραγωγός Τζέισον Μπλουμ το καλοκαίρι, όταν τον ρωτήσαμε συγκεκριμένα για την αναγέννηση του Σιάμαλαν υπό τη δική του προστασία:
«Όταν κάναμε το Visit μαζί, είχαμε δει ένα rough cut το οποίο είχε προσπαθήσει ο Σιάμαλαν να το πουλήσει αλλά κανείς δεν ήθελε να το αγοράσει γιατί είχαν στο μυαλό τους τις τελευταίες του ταινίες που δεν δούλεψαν. Αλλά εμείς δεν το σκεφτήκαμε αυτό. Εγώ απλά είδα την ταινία και είπα, υπάρχει μια σπουδαία ταινία τρόμου εδώ, ας την πουλήσουμε σα να πηγαίνουμε πίσω στις ρίζες του, κάτι old school. Έτσι, κάναμε τρεις ταινίες μαζί και τώρα είναι ξανά στα πόδια του και έχει πάρει φόρα», λέει ο Μπλουμ.
Το Visit, ένα εγχείρημα στο είδος του found footage τρόμου που δύσκολα πλέον λειτουργεί, κοστίζει μόνο $5 εκατομμύρια και φέρνει πίσω σχεδόν $100, υπενθυμίζοντας στο κοινό πόσο αποτελεσματικός αφηγητής τρόμου και σασπένς μπορεί να είναι ο Σιάμαλαν. (Η αποκάλυψη του φινάλε παραμένει μια από τις πιο ανατριχιαστικές στιγμές του πρόσφατου αμερικάνικου σινεμά.) Μετά από εκείνο ακολούθησε η μεγάλη επιτυχία του Split, η ολοκλήρωση της τριλογίας του Άφθαρτου (με το οριακά πειραματικό Glass), και εν τέλει τα υπαρξιακά και φιλοσοφικά θρίλερ απομόνωσης και διαρκούς πάλης της ανθρώπινης κατάστασης με την πίστη: Το Old και ο Χτύπος στην Καλύβα (που μόλις κυκλοφόρησε στα σινεμά).
Η ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΑΣΠΕΝΣ ΣΤΟ ΣΙΝΕΜΑ ΤΟΥ ΣΙΑΜΑΛΑΝ
Μοιάζει σήμερα ένας πιο απελευθερωμένος Σιάμαλαν, που κάνει ταινίες όχι για να αντιδράσει, αλλά για να καταθέσει. Τεράστια διαφορά, και λειτουργεί τελικά υπέρ του. Η πίστη βέβαια πάντα ήταν παρούσα στο σινεμά του, από την αγωνία των ανοιχτών υποθέσεων που νομοτελειακά όλοι θα αφήσουμε πίσω μας μια μέρα (στην Έκτη Αίσθηση) μέχρι την κρίση, μέχρι τη στιγμή που δεν μπορείς να πιστέψεις πια (στον Οιωνό), με αποκορύφωμα την πίστη στην ίδια την Ιδέα, και στο ότι ο κόσμος απλά λειτουργεί βάσει ενός σχεδίου (στο Lady in the Water).
Όμως ιδιαίτερα σε αυτή τη δεύτερη περίοδό του, προκύπτει με νέους τρόπους, νέες αγωνίες, νέες αφηγηματικές γωνίες. Κι είναι εντονότερα συνδεδεμένη με προσωπική ηθική και με επιλογές μπροστά στο φάσμα του θείου (ή του άπειρου). Το βλέπουμε στο Old, που τι άλλο είναι παρά μια μικρογραφία της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης, με ανθρώπους που μαθαίνουν να αγαπούν ή να ζουν σαν εκ νέου, μπροστά στο επερχόμενο Τέλος, αλλά και ανθρώπους που πιστεύουν πως έχουν επιλογή να απαιτήσουν κάτι άλλο, που τα βάζουν στην ουσία με τον θεό (τους).
Το βλέπουμε φυσικά και στον Χτύπο στην Καλύβα, με την απόλυτα προσωπική επιλογή απέναντι σε έναν εκδικητικό θεό που δοκιμάζει και απαιτεί. (Περισσότερα για τη νέα του ταινία, στις κριτικές της εβδομάδας.) Αλλά ακόμα και σε pulp ιστορίες σαν το Split και το Glass, των οποίων η ίδια η φύση έχει να κάνει με εκφάνσεις της πίστης: Στον άλλο άνθρωπο, στον ίδιο μας τον εαυτό, σε αυτό που εν τέλει συμβαίνει και το κατά πόσο αφήνουμε τους εαυτούς μας να το δουν, ακόμα κι αν είναι μπροστά στα μάτια μας.
Αυτό πάντως που παραμένει εν τέλει σταθερό και αναντίρρητο, είναι πως πρόκειται για έναν από τους ελάχιστους σκηνοθέτες του σημερινού στουντιακού συστήματος στις ΗΠΑ, που πάντα λειτουργούσε και ακόμα λειτουργεί με όρους απόλυτα φορμαλιστικούς. Ναι, οι ιστορίες του Σιάμαλαν συχνά έχουν μεγάλες ιδέες και αποστομωτικές ανατροπές, όμως το ακόμα πιο σημαντικό στο σινεμά του είναι το πώς πάντοτε χρησιμοποιεί το κάδρο και τον αφηγηματικό ρυθμό για να μεταδώσει αυτές τις ιδέες, για να πει τις ιστορίες του, για να χτίσει τις συνθήκες για την όποια ανατροπή.
Σκεφτείτε: Είναι η Έκτη Αίσθηση μια ιστορία με τον ίδιο αντίκτυπο, αν το μοντάζ και το κάδρο δεν μεταδίδουν πάντοτε την απολύτως απαραίτητη πληροφορία, καταφέρνοντας να αποκρύψουν από τον θεατή τόσα όσα, ώστε να μην έχουμε ιδέα ότι κάτι μας αποκρύπτεται; Ή πώς στο Old η κίνηση της κάμερας κι ο ρυθμός της αφήγησης μοιάζει να διαστέλλει ή συστέλλει το χρόνο σύμφωνα με την ανάγκη μιας ιστορίας που έχει έτσι κι αλλιώς να κάνει με την απώλεια του χρόνου που μας απομένει; Ή σκεφτείτε τα ηρωικά καρέ του Άφθαρτου. Ή την βιαιότητα των χρωμάτων στα κάδρα-πίνακες του Village. Ή, τώρα, το πώς τα διαρκή (και ελαφρώς υπό γωνία) κοντινά του Χτύπου στην Καλύβα ουσιαστικά σχηματίζουν τα όρια του κόσμου του φιλμ και της αντίληψης των ηρώων.
Γενικότερα. Οι ταινίες του Σιάμαλαν είναι όμορφες, ο ίδιος ξέρει πώς να δημιουργήσει και να συντηρήσει το σασπένς όσο ελάχιστοι σύγχρονοί του, και τελικά τροφοδοτεί τις ιστορίες του με ιδέες που με τον ένα τρόπο ή τον άλλον πάντοτε προκαλούν τον θεατή να αντιδράσει σε αυτές. Αλλά εντυπωσιακότερα από όλα, γιατί γι’αυτό τελικά είμαστε εδώ, είναι το ότι όλα αυτά τα πραγματοποιεί με αγνά κινηματογραφικά εργαλεία και φόρμες. Οι ιστορίες τρόμου του Σιάμαλαν είναι αγνό σινεμά.
Πρόκειται περί ενός ευχάριστου ατυχήματος το ότι ένας σκηνοθέτης με τέτοιο έλεγχο φόρμας και αισθητικής, έχει καταφέρει να χτίσει ταυτόχρονα ένα εμπορικό brand ανόμοιο με σχεδόν οποιουδήποτε στο σύγχρονο Χόλιγουντ. Που συνεχίζει να απασχολεί και να ιντριγκάρει, συχνά για λάθος αλλά επίσης συχνά για σωστούς λόγους Ο Χτύπος στην Καλύβα που μόλις κυκλοφόρησε είναι, αν είχατε αμφιβολία, «το καλύτερό του εδώ και χρόνια!» αλλά και «η χειρότερή του ταινία ως τώρα». Ποιος να το περίμενε! Για ακόμα μια φορά ο Σιάμαλαν επέστρεψε, και για άλλη μια φορά μια ταινία του έχει πράγματα να πει, πράγματα να δείξει, να προκαλέσει, να απασχολήσει. Αυτή είναι, τελικά, μια ιστορία δίχως ανατροπές.
