Ο “ΜΙΣΟΓΥΝΗΣ” ΠΙΚΑΣΟ ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ CANCEL

Σύμφωνα με τον Independent, τον Μάιο του 2021, η Ισπανίδα καθηγήτρια τέχνης Μαρία Λιόπις οδήγησε μια ομάδα μαθητών της στο “Μουσείο Πικάσο” στη Βαρκελώνη, για να κάνουν κάτι που η ίδια θα το αποκαλούσε ως “σιωπηλή διαμαρτυρία”. Αυτό περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, να εμφανιστούν φορώντας μπλουζάκια που έφεραν διάφορα μηνύματα όπως “Πικάσο, κακοποιητής γυναικών” και “Πικάσο, ‘Γαλαζογένης’” (το τελευταίο αποτελεί σύνδεση με έναν Γάλλο χαρακτήρα παραμυθιού που δολοφόνησε τις γυναίκες του).

Φυσικά ο Πικάσο δεν ήταν ένοχος για κάποια γυναικοκτονία, ενώ και τίποτα άσχημο δεν προκλήθηκε στο μουσείο πέρα από την αύξηση της αρτηριακής πίεσης μερικών σεκιουριτάδων. Η Λιόπις ισχυρίστηκε ότι απλώς ένιωθε την ανάγκη να διαμαρτυρηθεί για τη μικρή σημασία που έχει δοθεί στο ιστορικό κακομεταχείριση γυναικών που είχε ο καλλιτέχνης.

Αυτή η διαμαρτυρία ήταν ουσιαστικά ο προάγγελος ενός debate που πρόκειται να διεξαχθεί φέτος σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. “Ήταν μισογύνης ο Πικάσο; Η ηθική αγνότητα δεν είναι προϋπόθεση για την παραγωγή τέχνης, αλλά μέχρι ποιο σημείο μπορούμε να την ανεχτούμε;”.

Εκθέσεις με το έργο του σε όλο τον κόσμο

Ο Πικάσο πέθανε στις 8 Απριλίου 1973, σε ηλικία 91 ετών. Το 2023 κλείνουν ακριβώς 50 χρόνια από τον θάνατό του. Για να τιμήσουν αυτήν την επέτειο, η γαλλική και η ισπανική κυβέρνηση συνεργάστηκαν προκειμένου να οργανώσουν ένα ετήσιο πρόγραμμα εκθέσεων και εκδηλώσεων με τον τίτλο “Picasso Celebration 1973-2023”.

Αυτή η πρωτοβουλία παρουσιάστηκε επίσημα σε συνέντευξη Τύπου στο μουσείο Reina Sofia της Μαδρίτης το περασμένο φθινόπωρο, με τον Βασιλιά της Ισπανίας να βρίσκεται μεταξύ των ομιλητών. “Προφανώς, σημειώνει ο Independent χαρακτηριστικά, η Αυτού Μεγαλειότητα δεν ανέφερε τη δήλωση του Πικάσο ότι “οι γυναίκες είναι μηχανές φτιαγμένες για να υποφέρουν υποφέρουν”.

Πάνω από 40 εκθέσεις θα πραγματοποιηθούν, οι περισσότερες από αυτές στην Ισπανία και τη Γαλλία, με κάποιες άλλες να πραγματοποιούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Γερμανία, την Ελβετία, το Μονακό, τη Ρουμανία και το Βέλγιο. Είναι ενδιαφέρον ότι κανένα βρετανικό ίδρυμα δεν φιλοξενήσει κάποια απ’ αυτές -αλλά περισσότερα για αυτό θα πούμε στη συνέχεια.

Μια ματιά στο πρόγραμμα υποδηλώνει ότι η χρονιά που έρχεται θα είναι κυρίως “αποθεωτική” για το έργο του. Οι εκθέσεις περιλαμβάνουν το “Ο νεαρός Πικάσο στο Παρίσι” στο Μουσείο Guggenheim στη Νέα Υόρκη, με επίκεντρο τη μετανάστευση του καλλιτέχνη στη γαλλική πρωτεύουσα στις αρχές της δεκαετίας του ’20.

Επίσης, η έκθεση ‘Πικάσο: Το ιερό και το βέβηλο” θα λάβει χώρα στο μουσείο Thyssen-Bornemisza της Μαδρίτης, εξερευνώντας τις ριζοσπαστικές του ματιές σε παραδοσιακά είδη όπως η προσωπογραφία και η νεκρή φύση. Και η έκθεση “Πικάσο: Καλλιτέχνης και μοντέλο – Οι τελευταίοι πίνακες” θα λάβει χώρα στο Fondation Beyeler της Βασιλείας, με δέκα ξεχωριστούς καμβάδες από τα τελευταία του χρόνια.

Εν συντομία, οι εκθέσεις θα προσφέρουν μια ευρεία και συλλογική ματιά στις περιόδους και στις επιτυχίες της καριέρας του μεγάλου ζωγράφου. Η δημιουργική του ιδιοφυΐα είναι αδιαμφισβήτητη: επρόκειτο για έναν άνθρωπο που πέρασε 70 χρόνια βρίσκοντας όλο και πιο ριζοσπαστικούς τρόπους απεικόνισης της ανθρώπινης μορφής.

Αμηχανία από επίσημα χείλη

Όσοι παρακολούθησαν τα εγκαίνια του προγράμματος, ωστόσο, πρόσεξαν ότι κάποιες λέξεις επιλέχθηκαν με μεγάλη προσοχή. “Αν υπάρχει ένας καλλιτέχνης που ορίζει τον 20ο αιώνα, που τον αντιπροσωπεύει σε όλη του τη σκληρότητα, τη βία, το πάθος, τις υπερβολές και τις αντιφάσεις του, τότε αυτός είναι αναμφίβολα ο Πάμπλο Πικάσο”, δήλωσε ο υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού της Ισπανίας, Μικέλ Ισέτα.

Η Γαλλίδα υπουργός Πολιτισμού, Ρίμα Αμπντούλ Μαλάκ, είπε με τη σειρά της: “Ας μην κρυβόμαστε πίσω απ’ το δάχτυλό μας. Σήμερα υπάρχουν πολλές συζητήσεις γύρω από την αποδοχή του έργου του Πικάσο, ιδιαίτερα εξαιτίας της σχέσης του με τις γυναίκες. Για να καθοδηγήσουμε τις νεότερες γενιές προς την τέχνη του, πρέπει να τους δώσουμε τα κλειδιά για να κατανοήσουν το έργο και τη ζωή του, και να ανοίξουμε χώρους ανταλλαγής ιδεών”.

Διαβάζοντας αυτές τι δηλώσεις νιώθεις λες και οι υπουργοί προσπάθησαν από την αρχή να θωρακίσουν τους εαυτούς τους απέναντι στις επιθέσεις που ήξεραν ότι θα έρχονταν. Λες και ήθελαν να προλάβουν την κριτική ότι στην εποχή του #MeToo, το πρόγραμμα του 2023 για τον Πικάσο ισοδυναμούσε ξεκάθαρα με έναν ασυγκράτητο θαυμασμό. Και οι δύο υπουργοί υποστήριξαν ότι δεν πρέπει να κρίνουμε μια ιστορική προσωπικότητα με βάση τις σύγχρονες αξίες. “Πράγμα που είναι δίκαιο αλλά μέχρι ενός σημείου”, γράφει ο Indepedent. “Υπάρχουν ορισμένες ενέργειες που είναι κατακριτέες όποια και αν είναι η εποχή”.

Το “ποινικό μητρώο” του Πικάσο

Και συνεχίζει ο δημοσιογράφος του βρετανικού σάιτ. “Ας ρίξουμε μια ματιά στο ‘ποινικό μητρώο’ του καλλιτέχνη και ας αφήσουμε τους ανθρώπους να βγάλουν τα δικά τους συμπεράσματα. Μπορεί ο Πικάσο να ήταν ένας κατά συρροή φιλάνθρωπος αλλά, καθώς ο γάμος του με την πρώτη του σύζυγο, Όλγα, χειροτέρευε (και παράλληλα και η ψυχική της υγεία), ξεκίνησε μια σχέση με τη 17χρονη Μαρί-Τερέζ Βαλτέρ. Ήταν 45 χρονών τότε και τη μύησε αμέσως στις πρακτικές του σαδομαζοχιστικού σεξ”.

Μια δεκαετία αργότερα, όταν η Βαλτέρ ζήλεψε την τελευταία του ερωμένη, τη φωτογράφο Ντόρα Μάαρ, ο Πικάσο τους είπε να παλέψουν για την αγάπη του. Κυριολεκτικά. Στο ατελιέ του, ενώ ζωγράφιζε. Χρόνια αργότερα, φέρεται να περιέγραψε αυτήν τη “μάχη” ως “μία από τις καλύτερες αναμνήσεις μου”. Και όταν ο Πικάσο την παράτησε κι αυτήν, η Μάαρ έπαθε νευρικό κλονισμό και πέρασε εβδομάδες σε ψυχιατρείο υποβαλλόμενη σε ηλεκτροσόκ.

“Όσον αφορά την επόμενη ερωμένη του, τη Φρανσουάζ Ζιλό, συνήθιζε να την αναγκάζει να ξυπνάει καθημερινά τα ξημερώματα για να ανάβει τις σόμπες στο ατελιέ του”, σημειώνει ο δημοσιογράφος. Μετά τον χωρισμό τους, αρνήθηκε να βλέπει τα δύο παιδιά τους, από τη στιγμή που εκείνη δημοσίευσε ένα άκρως αποκαλυπτικό βιβλίο με τα απομνημονεύματα της σχέσης τους -“Η ζωή με τον Πικάσο” (1964).

Περιστασιακά υπήρξαν ισχυρισμοί, που όμως δεν αποδείχτηκαν ποτέ, οι οποίοι μιλούσαν για σωματική βία εκ μέρους του κατά των γυναικών -στο βιβλίο της Arianna Huffington, “Picasso: Creator and Destroyer (1988)” γίνονται τέτοιοι ισχυρισμοί και πιο συγκεκριμένα ότι κάποτε είχε σβήσει ένα αναμμένο τσιγάρο στο μάγουλο της Ζιλό.

Ωστόσο, οφείλουμε να τονίσουμε ότι μόνο η ψυχολογική βία έχει πραγματικά τεκμηριωθεί. Απ’ την άλλη, κάποιοι θεωρούν ότι οι άγριες απεικονίσεις ορισμένων ερωμένων του Πικάσο -όπως ένας πίνακας του 1929 με την Όλγα να έχει ένα γκροτέσκο παραμορφωμένο σώμα, το “Μεγάλο γυμνό σε μια κόκκινη πολυθρόνα”- μπορούν να θεωρηθούν περαιτέρω “αποδείξεις” της συμπεριφοράς του.

Σύμφωνα με την εγγονή του καλλιτέχνη, Μαρίνα Πικάσο, και όσα έγραψε στο βιβλίο της “Πικάσο, ο παππούς μου” (2001), η συμπεριφορά του προς τις συντρόφους του ακολούθησε ένα μοτίβο: “Τις υπέβαλε στη ζωώδη σεξουαλικότητα του, τις εξημέρωνε, τις μάγευε, τις κατάπινε και τις συνέτριβε πάνω στον καμβά του. Και αφού θα είχε περάσει πολλές νύχτες ρουφώντας την ύπαρξή τους, μόλις αφαιμάζονταν, θα τις έδιωχνε”.

Η αποδόμησή του από μία κωμικό

Η έκθεση “Πικάσο και Φεμινισμός”, που θα εγκαινιαστεί στο Μουσείο του Μπρούκλιν τον Ιούνιο, πρόκειται να είναι η πιο καυστική και επικριτική έκθεση της χρονιάς. Σε συνεπιμέλεια της Αυστραλιανής κωμικού Χάνα Γκάντσμπι, θα εξερευνηθούν, όπως λένε, τα “αλληλένδετα ζητήματα του μισογυνισμού, της αρρενωπότητας, της δημιουργικότητας και της ‘ιδιοφυΐας’”.

Το κύριο ζήτημα θα είναι “αν η ευχαρίστηση εκατομμυρίων φίλων της τέχνης δικαιολογεί τα βάσανα μιας χούφτας γυναικών στα χέρια του”. Και μήπως αυτό το κλισέ του “μοναχικού, αρσενικού, δημιουργικού μαέστρου” -που είναι τόσο διαδεδομένο στη δυτική κουλτούρα– ενθαρρύνει στην πραγματικότητα τον μισογυνισμό;

Η Γκάντσμπι, πτυχιούχος ιστορίας της τέχνης και η ίδια, έκανε πάταγο το 2018 στο Netflix με το stand-up της, “Nanette”, το οποίο χτυπούσε σκληρά τον μεγάλο καλλιτέχνη. “Μισώ τον Πικάσο”, είχε πει, εξηγώντας πόσο φρικτή είναι η συμπεριφορά των αντρών καλλιτεχνών μέσα σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία. “Χάρη στην ιστορία της τέχνης”, είπε, “κατανοώ αυτόν τον κόσμο και τη θέση μου σε αυτόν. Δεν έχω καμία”.

Πόσο κοστίζουν τα έργα του;

Τι συμβαίνει όμως με την απουσία των Βρετανών από τους εορτασμούς για την επέτειο των 50 χρόνων από τον θάνατο του Πικάσο; Υπάρχει κάποιο εθνικό μποϊκοτάζ που δεν γνωρίζουμε; “Όχι, όχι”, λέει η Φράνσις Μόρις, διευθύντρια της Tate Modern στον δημοσιογράφο του Independent. “Οι επέτειοι συνήθως είναι χαριτωμένες… απλώς υπάρχει ο κίνδυνος πάνω στη βιασύνη για να προλάβει κανείς να δανειστεί κομμάτια του έργου ενός καλλιτέχνη, η ποιότητα μίας έκθεσης να μην είναι αυτή που πρέπει”.

Με άλλα λόγια, δεν υπήρχε όρεξη σε αυτή τη χώρα να προσπαθήσει να ανταγωνιστεί αυτό που έκαναν οι Γάλλοι και οι Ισπανοί. Ωστόσο, υπάρχει η πιθανότητα το Tate Modern να παρουσιάσει μια έκθεση Πικάσο τα επόμενα χρόνια.

Η τελευταία έκθεση της Tate Modern αφιερωμένη στον καλλιτέχνη ήταν το “Picasso 1932: Love, Fame, Tragedy” το 2018. Προσέλκυσε 521.080 επισκέπτες, καθιστώντας την την τρίτη πιο δημοφιλή έκθεση που πραγματοποιήθηκε ποτέ σε οποιαδήποτε από τις τέσσερις γκαλερί της Tate.

Άλλωστε και η αγορά διψά για τα έργα του Πικάσο. Σκέψου ότι μόνο πέντε από τους πίνακές του πουλήθηκαν σε δημοπρασία για περισσότερα από 100 εκατομμύρια δολάρια ο καθένας -συμπεριλαμβανομένου και ενός πορτρέτου της Βαλτέρ, το “Femme Assise Près d’une Fenêtre” το 2021.

Σύμφωνα με την τελευταία Έκθεση Burns Halperin, μια έντυπη παρακολούθηση της ισότητας στον κόσμο της τέχνης, οι πωλήσεις του έργου του Πικάσο απέφεραν περισσότερα χρήματα σε δημοπρασία μεταξύ 2008 και 2022 από ό,τι το έργο όλων των γυναικών καλλιτεχνών μαζί (6,23 δισ. δολάρια έναντι 6,2 δισ. $).

Ο Πικάσο για τους καλλιτέχνες του σήμερα

Και ποια είναι η επιρροή του στους καλλιτέχνες σήμερα; “Θα ‘ναι δίκαιο να πούμε ότι λίγοι από τους σημερινούς μεγάλους της τέχνης επαινούν τον Πικάσο με τον ίδιο τρόπο που το έκαναν οι αντίστοιχοι της δεκαετίας του 1980 -όπως ο Ρόι Λίχτενστάιν, η Λουίζ Μπουρζουά, ο Ρομπερτ Ράουζενμπεργκ και ο Christo”, γράφει ο Independent.

Ίσως όμως η επιρροή του Πικάσο να μπορεί να γίνει αισθητή με την ευρεία έννοια στη διεπιστημονική προσέγγισή του στην τέχνη: χρησιμοποίησε ελεύθερα το χέρι του στη ζωγραφική, το σχέδιο, τη γλυπτική, τη χαρακτική, την κεραμική, τη σκηνογραφία του θεάτρου και πολλά άλλα.

Μία απ’ τις σημερινές καλλιτέχνες που αναφέρει τον Πικάσο ως “μεγάλη έμπνευση” είναι η 30χρονη συμπατριώτισσά του, Κοκό Νταβέζ. Λέει ότι “καταλαβαίνει” τις εκκλήσεις για να γίνει cancel στον Πικάσο (…) ωστόσο πιστεύει ότι “πρέπει να υπάρχει τρόπος να διασώζεται η τέχνη χωρίς να χρειάζεται να εγκριθεί και η συμπεριφορά του δημιουργού της”.

Το πρόβλημα με τον Πικάσο είναι ότι η τέχνη του ήταν πάντα άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία της ζωής του. Όπως είπε και ο ίδιος “οι καμβάδες μου… είναι οι σελίδες του ημερολογίου μου”.

Η φήμη του καλλιτέχνη μοιάζει πιο ευάλωτη σε αμφισβητήσεις από ποτέ, ωστόσο δύσκολα μπορεί να μιλήσει κανείς για cancel. Όταν τελειώσει η χρονιά και ολοκληρωθούν όλες αυτές οι εκθέσεις, τότε ίσως να έχουμε μια καλύτερη ιδέα για το ποια θέση έχει ο Πικάσο, ο μεγαλύτερος καλλιτέχνης του 20ού αιώνα, στην κοινωνία του 21ου.