Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ

Όταν η 17η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας διερωτήθηκε «πώς μπορούμε να ζήσουμε μαζί», η ελληνική συμμετοχή απάντησε με το παράδειγμα της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη. Από τα πολυτελή ρετιρέ με θέα τον Θερμαϊκό μέχρι τις λαϊκές κατοικίες με θέα τον ακάλυπτο και από το νεοκλασικό του Βιομηχανικού Επιμελητηρίου μέχρι την πολυκατοικία του Εργατικού Κέντρου, στον κάθετο άξονα της Αριστοτέλους, οι διαφορετικοί άνθρωποι της πόλης συνυπάρχουν και το παρελθόν συνομιλεί διαρκώς με το μέλλον.

Περίπου εκάτο χρόνια μετά την υπογραφή του προεδρικού διατάγματος που θα επικύρωνε τη κατασκευή της, η Αριστοτέλους παραμένει μια πλατεία παλαιάς κοπής, όπου μπορείς να ακούσεις την καρδιά της πόλης να χτυπάει. Αυτός είναι και ο λόγος που όταν πρόσφατα ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα του διαγωνισμού για την ανάπλαση της, ξεκίνησε ένας πόλεμος διαφωνιών και απόψεων, ένας πόλεμος για το ποια πλατεία θέλουμε να έχουμε.

«Η πλατεία Αριστοτέλους είναι ένα επίτευγμα ευρωπαϊκής πολεοδομίας, με χαρακτήρα ελληνικό. Είναι το σημαντικότερο στοιχείο της νεοελληνικής Θεσσαλονίκης», μου λέει με σιγουριά ο Νίκος Καλογήρου, πρώην πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ και επικεφαλής της ομάδας καθηγητών που επιμελήθηκαν την ελληνική συμμετοχή στη Μπιενάλε. Επισκέπτομαι το Μπέη Χαμάμ, όπου φιλοξενείται ένα μέρος της συμμετοχής το οποίο δείχνει την πορεία της πλατείας στον χρόνο.

Από τη στάχτη της παλιάς Θεσσαλονίκης

Ο άξονας της Αριστοτέλους χτίστηκε στον λευκό καμβά που άφησε πίσω της η καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Συναγωγές, τζαμιά και εκκλησίες, σπίτια, σχολεία και ξενοδοχεία της τότε μεγαλούπολης είχαν όλα γίνει στάχτη. Η φωτιά έφερε φτώχεια, θρήνο και μετανάστευση. Ως αντάλλαγμα γέννησε ένα νέο ιστορικό κέντρο. Την ευθύνη αυτή ανελαβε ο Γάλλος αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, Ερνέστ Εμπράρ ο οποίος οραματίστηκε μια σύγχρονη, κατά τα ευρωπαϊκά δεδομένα, πόλη.

Από την ανατολή στη δύση

Όπως περιγράφει ο κ. Καλογήρου, ο Εμπράρ, που άφησε το αποτύπωμά του από την Ιταλία και την Κροατία μέχρι την Τυνησία και το Βιετνάμ, δημιούργησε μια πλατεία στο πρότυπο των βασιλικών πλατειών του Παρισιού, η οποία όμως θα είχε κάποιες οριενταλιστικές και βυζαντινές πινελιές. Η πλατεία Αριστοτέλους θα έκλεινε το μάτι στη Θεσσαλονίκη, σπρώχνοντας την να αφήσει πίσω το οθωμανικό και ανατολίτικο εαυτό της για να αγκαλιάσει έναν ελληνικό – η πόλη μόλις το 1912 ενώνεται με το σύγχρονο ελληνικό κράτος- και μοντέρνο, δυτικό χαρακτήρα. Δεν είναι τυχαίο το ότι η παραλιακή πλατεία σχεδιάστηκε με πρότυπο τις αναλογίες της Piazetta της Βενετίας ενώ στο κέντρο της είχε προβλεφθεί να δημιουργθεί ένας έφιππος ανδριάντας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Παρά τις φιλόδοξες εκτιμήσεις, μέχρι το Μεσοπόλεμο χτίζονται μόνο 16 κτήρια. «Παρότι είχε σχεδιαστεί ως κεντρικός αξόνας, η Αριστοτέλους κάτω από την Τσιμισκή δεν είχε τίποτα, παρά μόνο το Ολύμπιον. Έρχεται ο Καραμανλής, ως πρωθυπουργός και υπουργός δημοσίων έργων και κάνει ένα καινούργιο διάταγμα το 1955 το οποίο δίνει περισσότερους ορόφους και απλοποιεί τις διατάξεις. Για αυτό και τα παλιά κτήρια είναι πολύ πιο όμορφα και τα καινούργια είναι πολύ πιο απλά». Η ανοικοδόμηση αρχίζει. Μια ματιά στις μακέτες της έκθεσης αρκεί για να προσέξεις πως οι κόκκινες σκεπές αντικαθίσταντται από τσιμεντένια ρετιρέ. Το τελευταίο κτήριο ολοκληρώνεται πολύ αργότερα, το 1995.

Η παρακμή του κέντρου

Βγάινοντας από την έκθεση, διασχίζω την Αριστοτέλους κατεβαίνοντας προς τη Λεωφόρο Νίκης. Κατώ από το σκληρο μεσημεριανό φως, παρατηρώ προσεκτικά την κάθετη οδό και αναρωτιέμαι τι θα σκεφτόταν αν την έβλεπε ο Εμπράρ. Μάλλον δεν τη θα φανταζόταν με πλακάκια λερωμένα και σπασμένα, συνθήματα «ΠΑΟΚΑΡΑ -4-» στις μπορντό κολώνες της, και ένα κάλεσμα για πορεία κατά της καταστολής στις 8 Νοεμβρίου, άγνωστης χρονιάς. Ίσως δεν θα πίστευε πως οι Θεσσαλονικείς του επόμενου αιώνα θα άφηναν τις προσόψεις των νεοκλασικών του να φθείρονται και να μαυρίζουν από το καυσαέριο ούτε ότι θα αλλοίωναν το αρχιτεκτονικό του σχέδιο με την ελληνική πατέντα των πανωσηκωμάτων. Τα παρηκμασμένα σημεία της Αριστοτέλους φαίνονται πλέον πάρα πολλά για να διορθωθούν με μια απλή μικροπαρέμβαση. Χρειάζεται μια μεγαλύτερη προσπάθεια. Αυτό το είχε αντιληφθεί από νωρίς ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνος Ζέρβας, ο οποίος ήδη ακόμα από την προεκλογική του εκστρατεία υποσχόταν την ανάπλαση της Αριστοτέλους.

Ήταν αναγκαία η ανάπλαση;

«Η τελευταία προσπάθεια μερικής ανάπλασης της Αριστοτέλους έγινε το 1997. Από τότε ο Δήμος δεν έχει προχωρήσει σε καμία παρέμβαση στην πλατεία. Γι’ αυτό και έχω δηλώσει ότι πρέπει να γίνει ένα remake», απάντησε ο κ. Ζερβάς όταν τον ρωτήσαμε γιατί ήταν αναγκαία η ανάπλαση του κεντρικότερου σημείου της πόλης. Σύμφωνα με τον ίδιο, με τη νέα Αριστοτέλους η Θεσσαλονίκη επανασυστήνεται στον κόσμο και στέλνει προς τα έξω το σήμα ότι σε αυτήν τη γωνιά της Μεσογείου υπάρχει μια πόλη που με αυτοπεποίθηση διεκδικεί αυτό που της αναλογεί.

Κάνοντας πράξη την υπόσχεσή, ο δήμος προχώρησε στην προκήρυξη ενός διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για την ανάπλαση του άξονα. Νικήτρια ανάμεσα σε 13 προτάσεις αναδείχθηκε η πρόταση «Νήματα Μνήμης». Η ανακοίνωση των αποτελέσματων και των πρώτων φωτογραφιών των σχεδίων όμως σηματοδότησαν την έναρξη μιας νέας μάχης για τον δημόσιο χώρο της πόλης. Κάποιοι στάθηκαν στους φοίνικες που προτείνονται στην πλατεία της Εγνατίας, κάποιοι στο ποσοστό πρασίνου και κάποιοι άλλοι στην πρόταση για χρήση συστήματος υδρατμών σε τμήμα της πλατείας Αριστοτέλους. Αντίστοιχα, τα social media πήραν φωτιά: οι καυστικοί αναρωτήθηκαν αν θα έχει πάρκινγκ για τις καμήλες τους έξω από το Ηλέκτρα Παλάς και κάποιοι άλλοι πρότειναν να ζητήσουμε από τον Μπαντέρας να μας αφήσει δώρο τους φοίνικες που χρησιμοποίησε για τα γυρίσματα της ταινίας του. «Αυτή η εμμονή με την ουασινγκτόνια είναι στα όρια του αστείου», σχολίασε η Αριάδνη Βοζάνη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ και επικεφαλής μαζί με την Εβίτα Φανού της αρχιτεκτονικής ομάδας που κέρδισε τον διαγωνισμό.

Τα σχέδια της ανάπλασης

Στην πρότασή τους, οι δύο αρχιτέκτονες προσθέτουν πράσινο στην πλατεία φυτεύοντας στο πάνω και στο κάτω μέρος Ουασινγκτόνιες (ένα είδος φοίνικα) και στα ενδιάμεσα τμήματα μανόλιες και πλατάνια, δίνουν βάρος στο υγρό στοιχείο προβλέποντας κρήνες και γραμμικά καθιστικά με νερό ενώ ακόμα οριοθετούν με τη δημιουργία μινιμαλιστικών στεγάστρων τα ανεξέλεγκτα τραπεζοκαθίσματα.

«Η πρόταση μας είναι πολύ κοντά στην αίσθηση της σημερινής πλατείας. Θέλουμε να εξακολουθήσει η πλατεία να αποτελεί τόπο συνάντησης και παιχνιδιού», σημειώνει η κ. Βοζάνη προσθέτοντας πως η ανάπλαση σέβεται το σχέδιο Εμπράρ, αφήνοντας απρόσκοπτη τη θέαση προς τον Όλυμπο και την Άνω Πόλη και επιχειρώντας να αντιμετωπίσει ενοχλητικά στοιχεία του χώρου που τον υποβαθμίζουν. Όπως είναι οι ακαλαίσθητες τέντες των υπαίθριων τραπεζοκαθισμάτων στην πλατεία.

Η μελέτη , σημειώνει, αντιμετωπίζει τπν άξονα ως ενιαίο χώρο που περιλαμβάνει «δωμάτια – ενότητες». Ξεκινώντας από την Εγνατία, όπου οι αρχιτέκτονες σχεδιάζουν το Δωμάτιο με τους Φοίνικες, προχωράει στο δωμάτιο του Νερού / Εφήμερη Αγορά που βρίσκεται δίπλα στις σκεπαστές αγορές, συνεχίζει με το δωμάτιο με τις Μανόλιες και το δωμάτιο του Χρόνου / Εφήμερη Γλυπτοθήκη και καταλήγει στην Πλατεία Αριστοτέλους. Κάθε δωμάτιο παίρνει το όνομά του από το φυσικό στοιχείο που θέλει να υπογραμμίσει η αρχιτεκτονική ομάδα ή από τον χαρακτήρα της γύρω περιοχής. «Αυτό που θέλαμε είναι να αναδείξουμε και κάποιες επιπλέον ταυτότητες ανά ενότητα έτσι ώστε να μπορεί να δημιουργηθεί μια μικρή γειτονιά γύρω από αυτές. Να λέμε, δηλαδή, πάμε στο Δωμάτιο της Αγοράς και αυτό να συνδυάζεται με το Καπάνι και τη Μοδιάνο», σημειώνει η Εβίτα Φανού.

Από τα στοιχεία της πρότασης που ξεχώρισαν είναι το ότι στο στο κεντρικό τμήμα της πλατείας Αριστοτέλους, θα μπορεί να προκληθεί μια υδάτινη επιφάνεια που θα προσφέρει την ψευδαίσθηση της αντανάκλασης. Πρόκειται για την περιοχή στην οποία θα εκτοξεύεται υδρατμός από συγκεκριμένα σημεία «Όταν ο υδρατμός “καθισει”, το πέτρινο δάπεδο της πλατείας ανακλά τα γύρω κτήρια, μέχρι να εξατμιστεί το νερό», εξηγεί η κ. Βοζάνη.

Τέλος, στο δάπεδο όλου του αξόνα της Αριστοτέλους, θα υπάρχουν γραμμές, διαφορετικού χρώματος και υλικού, οι οποίες βασισμένες σε παλιούς χάρτες που βρήκε η ομάδα, υποδηλώνουν τις χαράξεις της πόλης πριν τη μεγάλη πυρκαγιά. Θα είναι τα νήματα μνήμης, που θα συνδέουν το παρελθόν με το σήμερα.

To πράσινο or not to πράσινο

Οι περισσότερες διαφωνίες γύρω από το νέο σχέδιο εκδηλώθηκαν γύρω από τους περίφημους φοίνικες που θα βρίσκονται στα δύο άκρα της πλατείας.

Γνωστός αρχιτέκτονας της πόλης και ο άνθρωπος πίσω από τον σχεδιασμό της Νέας Παραλίας, ο Πρόδρομος Νικηφορίδης, εξέφρασε σοβαρές αντιθέσεις για το νέο σχέδιο, με αιχμή την επιλογή του συγκεκριμένου δέντρου. «Η πρόταση φέρνει στο προσκήνιο ένα δέντρο που δεν μας παρέχει σκία και ταυτόχρονα δεν κάνει για τη Θεσσαλονίκη, κάτι που έχει κριθεί από τον παγετό του 2017 οπότε πολλοί από τους φοίνικες που υπήρχαν εξαφανίστηκαν», αναφέρει. Ο κ. Νικηφορίδης έχει μελετήσει τον άξονα και το 1997 είχε κερδίσει τον διεθνή διαγωνισμό αρχιτεκτονικής που διοργάνωσε ο οργανισμός της πολιτιστικής πρωτεύουσας με τη Διεθνή Ένωση Αρχιτεκτόνων. Ο ίδιος διαφωνεί και αισθητικά με την επιλογή του φοίνικα. Όπως σημειώνει, το Δωμάτιο με τους Φοίνικες παραπέμπει σε άλλες χώρες και πόλεις, που πιστεύει όμως ότι δεν έχουν θέση στην Αριστοτέλους.

Η κ. Βοζάνη αποκρίνεται υποστηρίζοντας πως η ομάδα της πρότεινε την ουασινγκτόνια, ένα υψίκορμο δέντρο, γιατί είναι το πιο ανθεκτικό είδος και απέναντι στον παγετό και στο σκαθάρι, και υπάρχει σε πολλές πόλεις και λιμάνια της Μεσόγειου. «Για εμάς συμβολίζει την μακροζωία. Δεν πιστεύουμε ότι χαρακτηρίζει έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Η ατμόσφαιρα που θα αποδίδεται μέσω του αριθμού των φοινίκων και της διάταξης τους θα αναδεικνύει τα δυο σημεία της πόλης για τα οποία προτείνεται. Ο φοίνικας είναι ένα δέντρο που υπάρχει από την αρχαιότητα στον ελληνικό χώρο εξάλλου».

Το θέμα του πρασίνου κυριάρχησε και στη δεύτερη διαφωνία που εκφράστηκε από αρχιτέκτονες της πόλης. Ο κ. Καλογήρου υποστηρίζει πως η ανάπλαση της πλατείας πρέπει να αντιμετωπιστεί ως η ανάπλαση ενός ιστορικού μνημείου. «Αν καταργήσει κανείς την κεντρική λωρίδα πρασίνου και δεντοφυτεύσει παράλληλα με τις όψεις, αυτές οι όψεις θα αποκρυβούν από τους περιπατητές. Και αυτό είνα η αξία του άξονα. […] Ο Εμπράρ είχε σχεδιάσει τις στοές ακριβώς για να προστατεύουν τους περαστικούς από τον ήλιο και τη βροχή», λέει χαρακτηριστικά. Ο κ. Νικηφορίδης από την άλλη, υποστηρίζει πως στην πρόταση δεν υπάρχει αρκετό πράσινο, την ίδια ώρα που όλη η Ευρώπη εναγωνίως προσπαθεί να δημιουργήσει όσους περισσότερους πράσινους χώρους γίνεται. «Ζούμε σε μια εποχή κλιματικής αλλαγής. Το πράσινο είναι αναγκαίο. Αν ο άξονας της Αριστοτέλους δεν έχει πράσινο, τότε θα είναι μονίμως ένας χώρος διέλευσης και ποτέ ένας χώρος στάσης».

Η κ. Φανού από την πλευρά της αναφέρει πως η αστική πλατεία είναι κάτι τελείως διαφορετικό από το αστικό πάρκο. «Για εμάς είναι σημαντικό η πλατεία να μην γίνει αστικό δάσος. Τα δέντρα είναι προσεκτικά επιλεγμένα ωστε να μην αποκόπτουν τη θέα προς τη θάλασσα και τα κτήρια», εξηγεί προσθέτοντας πως επιλέχθηκαν δένδρα φυλλοβόλα στον αξονα και υψίκορμα στις δυο πλατείες ώστε να μην εμποδίζουν κάποιον να θαυμάσει τις εμβληματικές όψεις.

Δείξε μου την πλατεία σου, να σου πω ποιος είσαι

Ρωτήσαμε τον δήμαρχο της πόλης ποια είναι η δική του άποψη για την νικήτρια πρόταση. «Η πρόταση που απέσπασε το πρώτο βραβείο ενσωματώνει νέες προσεγγίσεις, νέα υλικά και βιοκλιματικές παραμέτρους που θα αλλάξουν την εικόνα και την χρήση της Αριστοτέλους», είπε. Προσπαθώντας δε να σβήσει τις φωτιές που έχουν ανάψει διευκρίνισε πως «στην πορεία της μελέτης θα δούμε πως θα προσαρμοστεί η πρόταση με βάση την λειτουργικότητα, και τη συντήρηση της».

Όταν η σκόνη του πολέμου πέσει, το πιο σημαντικό για τη Θεσσαλονίκη είναι να μην μείνει για ακόμα μια φορά με ένα προσχέδιο, μια διαφωνία και καλές προθέσεις αλλά να δει επιτέλους με αναμορφωμένη πλατεία Αριστοτέλους που θα σέβεται την ιστορία της, θα προσθέτει αρκετά στο λιγοστό πράσινο της πόλης και θα είναι φιλική προς τους πολίτες.

Τα σχέδια παραχωρήθηκαν από τους αρχιτέκτονες της μελέτης.