ΟΙ ΓΥΜΝΕΣ ΧΟΡΕΥΤΡΙΕΣ ΤΗΣ NELLY’S ΣΤΟ ΜΠΕΝΑΚΗ ΚΑΙ ΟΛΑ ΟΣΑ ΕΙΔΑΜΕ ΣΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ

Το όνομά της έχει άρρηκτα συνδεθεί με τις αέρινες χορεύτριες που φωτογράφισε γυμνές στην Ακρόπολη το 1928, αναστατώνοντας την τότε συντηρητική αθηναϊκή κοινωνία. Η σπουδαία φωτογράφος Έλλη Σουγιουλτζόγλου – Σεραϊδάρη (1899-1998), γνωστή ως Nelly’s – έτσι υπέγραφε τα έργα της – είναι ένα πρόσωπο του μύθου.

Μόνο έτσι μπορείς να χαρακτηρίσεις μια γυναίκα της εποχής εκείνης που πορεύτηκε στη ζωή με δυναμισμό και ακράδαντη θέληση να πετύχει, με τόλμη ανεκδιήγητη και πρωτοποριακές ιδέες. Μια γυναίκα που ανταγωνίστηκε άνδρες φωτογράφους της εποχής της και διακρίθηκε για το έργο της στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Και όλα αυτά γιατί αγάπησε τη φωτογραφία και εργάστηκε πάρα πολύ σκληρά.

Εικοσιπέντε χρόνια μετά από τον θάνατο της Nelly’s έρχεται μία νέα έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη για να μας αποκαλύψει το πραγματικό εύρος αυτής της ανεπανάληπτης προσωπικότητας. Βλέποντας την έκθεση “Nelly’s” και μαθαίνοντας σχεδόν τα πάντα για τη ζωή της θα λέγαμε ότι τα πορτρέτα με τις γυμνές χορεύτριες στην Ακρόπολη δεν είναι παρά μία σταγόνα στον ωκεανό μπροστά σε όλα αυτά με τα οποία έχει καταπιαστεί αυτή η παραγωγικότατη φωτογράφος.

Η διαδρομή μιας “μαστόρισσας” της φωτογραφίας

It takes a village! Αυτό σκεφτήκαμε όταν η επιμελήτρια της έκθεσης, Αλίκη Τσίργιαλου στη συνέντευξη Τύπου στο Μουσείο Μπενάκη παρουσίασε όλους όσοι εργάστηκαν για την έκθεση, τον κατάλογο της έκθεσης αλλά και πριν από όλα αυτά, όσοι καταπιάστηκαν με την ταξινόμηση του τεράστιου αρχείου της Nelly’s. Η δωρεά της φωτογράφου στο Μπενάκη – από την οποία προέκυψε και η έκθεση – περιλαμβάνει 50.000 αρνητικά και διαφάνειες, 20.000 περίπου πρωτότυπες εκτυπώσεις, βιντεοσκοπήσεις, προσωπικά έγγραφα, διπλώματα, βραβεία, αποκόμματα και άλλα πολλά αντικείμενα.

Η διαφορετική οπτική που εισήγαγε η Nelly’s στην εγχώρια φωτογραφική παραγωγή του Μεσοπολέμου αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία εξελίχθηκε η μεταπολεμική ελληνική φωτογραφία.

Η φωτογραφική διαδρομή της Nelly’s άγει παράλληλους βίους με τη ζωή της, αφού αυτά τα δύο ήταν ένα για την ακάματη φωτογράφο. Η Nelly’s γεννήθηκε το 1899 στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας. Το καλοκαίρι του 1919 ζει από κοντά τα τραγικά γεγονότα στη σφαγή του Αιδινίου και τον ξεριζωμό της οικογένειάς της στο αρχικό στάδιο του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, γεγονότα που τη σημαδεύουν βαθιά. Μετά το τέλος των γυμνασιακών της σπουδών στη Σμύρνη το 1920, αποφάσισε να ακολουθήσει τον αδερφό της στη Δρέσδη της Γερμανίας, προκειμένου να σπουδάσει μουσική και ζωγραφική.

Η αβέβαιη κατάσταση που επικρατούσε στην Μικρά Ασία την ώθησε για καθαρά βιοποριστικούς λόγους να παρακολουθήσει παράλληλα μαθήματα φωτογραφίας προκειμένου να εξασφαλίσει ένα πιο σίγουρο επάγγελμα. Αρχικά παρακολούθησε τα μαθήματα του διακεκριμένου Γερμανού φωτογράφου Ούγκο Έρφουρθ, και στη συνέχεια με τον μαθητή του και νεότερο, Φραντς Φίντλερ. Αποφοίτησε το 1923 με άριστα και κατά τη μαθητεία της παρεβρέθηκε, αλλά και συνέβαλε ως βοηθός, σε φωτογραφήσεις χορευτριών, του νέου τότε κινήματος του μοντέρνου χορού.

Μάλιστα, την ώθησε ο ίδιος να φωτογραφίσει τις χορεύτριες της σχολής της Μέρι Γουίτμαν, που είχε ξεκινήσει τη λειτουργία της από το 1914 στη Δρέσδη, στο στούντιό του, αλλά και στην εξοχή της σαξονικής τότε Ελβετίας. Οι πρώτες λήψεις πραγματοποιήθηκαν στο στούντιο του Φίντλερ, όπου με τεχνητό φως οι φωτογραφίες της καταγράφουν με καθαρότητα την κίνηση των χορευτριών. Πιο εξπρεσιονιστικές είναι οι φωτογραφίες που αποτύπωσε μερικές μέρες αργότερα στην ύπαιθρο της σαξονικής Ελβετίας. Εκεί οι χορεύτριες, χωρίς τον περιορισμό του κλειστού χώρου, εικονογραφήθηκαν σε τολμηρές πόζες και αυθόρμητες κινήσεις.

Στα τέλη του 1924 η Nelly’s εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου νοικιάζει έναν πολύ μικρό χώρο στην οδό Ερμού, στον τότε αριθμό 49, τον οποίο κάνει στούντιο (Μένει σε αυτό το στούντιο μέχρι το ’31, οπότε αποφασίζει να μετακομίσει σε έναν μεγαλύτερο χώρο). Εκεί απαθανάτισε την αστική τάξη, δημιουργώντας ένα σημαντικό αρχείο της αθηναϊκής κοινωνίας του Μεσοπολέμου. Στην Ελλάδα ασχολήθηκε με τη χορευτική φωτογραφία τον Οκτώβριο του 1925, όταν ήρθε στην Αθήνα η πρίμα μπαλαρίνα της Opera Comique του Παρισιού, Μόνα Πάεβα (Mona Paeva).

Γοητευμένη από την ομορφιά της και την κίνησή της, η Νέλλη τη φωτογράφισε αρχικά στο στούντιό της και αργότερα στην Ακρόπολη, έχοντας εξασφαλίσει την άδεια, αλλά και τη συντροφιά του διακεκριμένου αρχαιολόγου Αλέξανδρου Φιλαδελφέα. Η Πάεβα, αφού χόρεψε ανέμελα ανάμεσα στα μνημεία, αφαίρεσε τα ρούχα της για να ποζάρει γυμνή στο φακό της Nelly’s. Το γυμνό σώμα της αποτυπώθηκε με σεμνότητα, καθώς εκείνη εκτελούσε περιορισμένες χορευτικές κινήσεις. Όταν αυτές οι φωτογραφίες δημοσιεύτηκαν στον Τύπο η συντηρητική κοινωνία του μεσοπολέμου κατηγόρησε την δημιουργό για προκλητική βεβήλωση του ιερού μνημείου. Το ζήτημα καταλάγιασε όταν ο Παύλος Νιρβάνας δημοσίευσε στην εφημερίδα “Ελεύθερον Βήμα” κείμενο του, στο οποίο τάχθηκε υπέρ της φωτογράφου, υποστηρίζοντας ότι το γυμνό σώμα επαινέθηκε από τους αρχαίους Έλληνες ως υπέρτατη έκφραση της αλήθειας και ενσάρκωση του κλασικού ιδανικού.

Ένα χρόνο αργότερα, τον Μάιο του 1926, η Nelly’s ασχολήθηκε και πάλι με τη χορευτική φωτογραφία. Αυτή τη φορά φωτογράφισε την Καταλανή χορεύτρια Αορέα, ακολουθώντας το ίδιο μοτίβο. Το 1930 η τολμηρή Nelly’s φωτογραφίζει την Ουγγαρέζα χορεύτρια Ελιζαμπέτα (Λίλα) Νικόλσκα γυμνή στο βράχο της Ακρόπολης. Μία από τις ωραιότερες χορευτικές φωτογραφίες του μεσοπολέμου!

Το 1934 μια επιλογή από τις χορευτικές φωτογραφίες της Nelly’s δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Voilà υπό τον τίτλο “La folie de l’Acropole”- Η τρέλα της Ακρόπολης. Μάλιστα το εξώφυλλο διακοσμήθηκε με τη φωτογραφία της Νικόλσκα. Δυστυχώς όμως δεν γίνεται αναφορά του ονόματος της δημιουργού.

Το 1939 ξεκινάει μια νέα μεγάλη περίοδος της ζωής και της καριέρας της Nelly’s. Πηγαίνει στην Αμερική για να δει από κοντά τα 5 έργα κολάζ μεγάλου μεγέθους -περίπου 6 μέτρα- με τα οποία συμμετέχει στο ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Νέας Υόρκης. Έχει άδεια παραμονής για 23 μέρες και συστατικές επιστολές για να έρθει σε επαφή με αντιπροσώπους εταιριών φωτογραφικών ειδών για να αγοράσει εξοπλισμό για το αθηναϊκό της φωτογραφείο – το οποίο έχει αφήσει στον αδελφό της.

Κηρύσσεται ο 2ος Παγκόσμιος πόλεμος και αποφασίζει να παραμείνει στην Αμερική. Είναι 40 ετών και με τα χρήματα που είχαν πάρει μαζί τους με τον σύζυγό της είχαν ήδη αγοράσει εξοπλισμό για το ελληνικό φωτογραφείο. Εκεί η Nelly’s ξεκινάει από την αρχή, ανοίγοντας ένα μικρό στούντιο στην 57η λεωφόρο της Νέας Υόρκης, το οποίο γίνεται το κέντρο των Ελλήνων και ξένων διανοουμένων. Πρέσβειρα της Ελλάδας την αποκαλούν οι δημοσιογράφοι και οι φωτογραφίες της αρχίζουν να παρουσιάζονται σε ξένα περιοδικά. Η ελληνική κοινότητα τη στηρίζει και εκεί παραμένει 27 ολόκληρα χρόνια. Το φωτογραφείο της Αθήνας λειτουργεί μέχρι το 1955.

Στην Ελλάδα η Nelly’s επιστρέφει οριστικά το 1966 και από τότε δεν εργάζεται ξανά στη φωτογραφία γιατί κατά κάποιον τρόπο… έχει συνταξιοδοτηθεί. Από το 1966 μέχρι το 1975 η Nelly’s ζει στην Αθήνα μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και δεν φωτογραφίζει. Το αρχείο της χρονολογικά κλείνει το 1966 όταν σταματάει την εμπορική της δραστηριότητα.

Πώς ήταν η Nelly’s στην προσωπική επαφή

Το 1975 η Ελένη Βλάχου της “Καθημερινής” αναρωτιέται πού βρίσκεται αυτή η σπουδαία Ελληνίδα φωτογράφος και με δική της προτροπή την αναζητά η δημοσιογράφος Μαρία Καραβία μέσα από τη στήλη της «Μικρές Παρ-αγγελίες». Η Nelly’s ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα και το κοινό της Μεταπολίτευσης την ανακάλυψε και πάλι. Έως το 1998 που πέθανε στη Νέα Σμύρνη σε ηλικία σχεδόν 100 ετών, η Nelly’s είχε συζητηθεί και δοξαστεί περισσότερο από κάθε άλλον Έλληνα φωτογράφο.

Παρούσα στη συνέντευξη Τύπου στο Μπενάκη ήταν και η δημοσιογράφος Μαρία Καραβία, η οποία μας έδωσε μία πιο προσωπική οπτική για την Nelly’s: “Υπήρξε μια σοβαρά καταρτισμένη επαγγελματίας. Θα πρόσθετα ότι ήταν επίσης φεμινίστρια στην πράξη.

Μια προσφυγοπούλα που καταγόταν από το Αϊδίνι της Μικράς Ασίας που το 1925, όταν οι γονείς της που τη σπούδαζαν στη Γερμανία είχαν χάσει την περιουσία τους, αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Αθήνα και να ανοίξει φωτογραφείο στο κέντρο στην οδό Ερμού 19, όπου τα ενοίκια ήταν πανάκριβα λόγω των προσφύγων που είχαν κατακλύσει την πρωτεύουσα και να συναγωνιστεί το ανδροκρατούμενο κατεστημένο των επαγγελματιών φωτογράφων της εποχής. Ήταν η καλλιτέχνις που μας άφησε ένα συγκλονιστικό πανόραμα της προπολεμικής Ελλάδας και του κόσμου της και μια πελώρια τοιχογραφία της προπολεμικής Αθήνας και των ανθρώπων της. Εικόνες που σίγουρα θα μελετηθούν μία προς μία γιατί αποκαλύπτουν ένα στυλ αστικής ζωής χαμένο ανεπιστρεπτί. […]

Στην προσωπική επαφή η Νέλλη ήταν ένας άνθρωπος χωρίς ίχνος έπαρσης. Αντιλαμβανόταν τον κόσμο απλά, καμιά φορά και απλοϊκά, αλλά τον απέδιδε στις φωτογραφίες της με πνευματικό βάθος. Θα τολμούσα να πω πως ήταν απλή και ενοραματική.

Οι φωτογραφίες της είναι “αγγιγμένες” από κάτι άλλο που είναι δύσκολο να περιγραφεί και να διατυπωθεί. Από το ταλέντο την ευλογημένη ματιά, την ιδιοφυΐα της Νέλλης, που μεταξύ άλλων επιλέγοντας πρωτοφανείς, τολμηρές οπτικές γωνίες, είχε κατορθώσει να δώσει νέα διάσταση ακόμα και σε πασίγνωστα και φωτογραφημένα μνημεία. Με πρόχειρο παράδειγμα τις Καρυάτιδες φωτογραφημένες πλάτη, μια λήψη που καθιστά τις αγέρωχες καλλονές του περασμένου αιώνα, απλά αξιαγάπητα κορίτσια της διπλανής πόρτας, με τα μαλλιά τους συγκρατημένα, χαλαρά στον αυχένα, σαν να τα θωπεύει το αεράκι της Αττικής και μας κάνει όχι μόνο να τις θαυμάσουμε αλλά και να τις αγαπήσουμε, όπως δείχνει ακόμη και το γεγονός ότι οι καρτ ποστάλ με αυτές τη συλλεκτική όψη των Καρυάτιδων είναι από τις δημοφιλέστερες καρτ ποστάλ του Μουσείου Μπενάκη”.

Όλα όσα είδαμε στην αφιερωματική έκθεση στο Μπενάκη

Μία γραμμικά δομημένη έκθεση που ακολουθεί βήμα-βήμα, τακτοποιημένα, την πορεία της φωτογράφου με τρεις βασικούς πυλώνες τις τρεις πόλεις στις οποίες έδρασε επαγγελματικά: Δρέσδη (1920-1923), Αθήνα (1924-1939), Νέα Υόρκη (1939-1966).

Μπαίνοντας στην έκθεση μας υποδέχεται ένα αναλυτικό χρονολογικό “δέντρο”, που βοηθάει τον επισκέπτη ο οποίος δεν γνωρίζει την πορεία της φωτογράφου, να τοποθετήσει στο μυαλό του όλους τους σημαντικούς σταθμούς της καριέρας και της ζωής της.

Ξεκινάμε από τη Δρέσδη με μελέτες γυμνού και τις χορεύτριες της Μέρι Γουίτμαν που συνομιλούν υπέροχα με τον απέναντι τοίχο και τις σπουδές της Nelly’s στο φωτογραφικό πορτρέτο. Στην ενότητα με τα πορτρέτα προσώπων της Αθήνας και του μεσοπολέμου ξεχωρίζουν εκείνα του Παλαμά, του Κουντουριώτη, του Βενιζέλου, αλλά και μια εικόνα της Πηνελόπης Δέλτα στην άνεση τους σπιτιού της.

Η φωτογραφία της υπέροχης Κυρίας Φραντζή μάς κοιτάζει κατευθείαν στα μάτια, ενώ την προσοχή μας τραβάει και μια επιτοίχια φωτογραφική απεικόνιση του εσωτερικού χώρου του ατελιέ της Nelly’s.

Απαραίτητη η στάση μπροστά στα θεατράλε πορτρέτα του νεαρού ζεν πρεμιέ Λάμπρου Κωνσταντάρα, της Σοφίας Βέμπο με τσιγάρο, του Μάνου Κατράκη και του αγνώριστου Άρη Μαλλιαγρού.

Τα περίφημα γυμνά της Νelly’s δεν είναι τοποθετημένα για να… τραβήξουν την προσοχή μας, και είναι φανερό ότι η έκθεση δεν στοχεύει σε κινήσεις εντυπωσιασμού, αλλά λεπτομερούς καταγραφής και απεικόνισης του θεματικού εύρους και της ακάματης φύσης της φωτογράφου.

Σε προθήκες που βρίσκονται διάσπαρτες στον χώρο βλέπουμε και τις vintage φωτογραφικές μηχανές της Nelly’s, τα όπλα της τέχνης της, που έχουν γίνει τώρα cult συλλεκτικά αντικείμενα.

Όλα αλλάζουν ξαφνικά, όταν μπαίνουμε στο δωμάτιο της Παληάς Αθήνας. Ο φακός της φωτογράφου διασώζει την ανάμνηση παλαιών συνοικειών, που απλώνονταν στη βόρεια κλιτύ του ιερού βράχου. Εικόνες από τα Αναφιώτικα, την Ακρόπολη, αυλές που έχουν εξαφανιστεί, αέρας από εποχές που έχουν πλέον χαθεί.

Η μεγαλύτερη έκπληξη της έκθεσης είναι η θεματική “Προσφυγικοί Καημοί” (1925). Εδώ η Nelly’s δείχνει την πλευρά μιας δυναμικής φωτορεπόρτερ. Οι λήψεις είναι για λογαριασμό της αμερικανικής οργάνωσης βοήθειας Near East Relief. Φανερά επηρεασμένη από όσα η ίδια έχει βιώσει στη σφαγή του Αϊδινίου το 1919, προσεγγίζει το προσφυγικό με συμπόνια και ευαισθησία. Επισκέφθηκε τους καταυλισμούς στην Αττική και αποτύπωσε ρακένδυτους πρόσφυγες και παιδιά. Η αποτύπωση μοιάζει με ζωγραφικό έργο (λόγω της εκτύπωσης με τη μέθοδο της βρομιοελαιοτυπίας) και εδώ βλέπουμε για πρώτη και τελευταία φορά να αποτυπώνει στις φωτογραφίες της τον ανθρώπινο πόνο.

Ακολουθούν φωτογραφίες από τις πρώτες περιοδείες στην ύπαιθρο, περιοδείες σε μέρη απρόσιτα που τότε δεν πήγαινε ούτε αυτοκίνητο. Σαντορίνη, Νάξος, Ρέθυμνο, Κρήτη. Οι φωτογραφίες της για τις Δελφικές Εορτές (από τις αρχές του 1927) είναι άλλη μία ενότητα στην οποία εντυπωσιάζεται κανείς από την προσήλωση στη λεπτομέρεια και την ιδιαίτερη ματιά της, όπως και στη θεματική “αιχμαλωτίζοντας το φευγαλέο πνεύμα της αρχαιότητας”. Η συνεργασία της Nelly’s με το Υπουργείο Τύπου και Τουρισμού είχε πολλές πτυχές, όμως εκείνη που δεν ξέραμε καν ήταν οι φωτογραφίες ελληνικής μόδας, το 1930.

Φωτογραφίζοντας το 1930 τους διαγωνισμούς υψηλής ραπτικής με έμπνευση από την ελληνική παράδοση, η Nelly’s θα μπορούσε άνετα να σταθεί με τις φωτογραφίες της σε διεθνή έντυπα μόδας.

Η τρίτη και τελευταία ενότητα είναι αφιερωμένη στο έργο που φιλοτέχνησε στη Νέα Υόρκη μεταπολεμικά. Πρόκειται για το λιγότερο γνωστό τμήμα της δουλειάς της, παρά το γεγονός ότι έζησε και εργάστηκε εκεί για 27 χρόνια. Η Νέλλη φεύγει για Αμερική πάντα με τον σύζυγό της, Άγγελο Σεραϊδάρη και τη διαδρομή της ακολουθούμε στην επόμενη μικρότερη αίθουσα στον δεύτερο όροφο του Μουσείου.

Επιφανείς Έλληνες της διασποράς και οι ξένοι καλλιτέχνες, διαφημιστικές φωτογραφίες, ουρανοξύστες, αλλά και η ζωή μιας ακμάζουσας ελληνικής παροικίας, που εξ όσων γνωρίζουμε στήριξαν πάρα πολύ τη Nelly’s. “Όπως είχα πάντα τη μανία να πλουτίζω τις γνώσεις μου, κάποια μέρα έμαθα πως ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Harper’s Bazaar, ο Mr. Brodovitz, έδινε μαθήματα φωτοδημοσιογραφίας. […] Τόλμησα να πάω κι εγώ. Παραμονές Πάσχα μας έδωσε θέμα μια λέξη: Fantasy (Φαντασία). Δεν είχαμε παρά να πάρουμε τη μηχανούλα μου τη Rolleiflex και να πάμε στην 5η Λεωφόρο (όπου γίνονταν η παρέλαση του Πάσχα) να χαζεύουμε την κίνηση και να φωτογραφίζω ό,τι μου κινούσε το ενδιαφέρον.” είχε πει για τις φωτογραφίες της ενότητας “Easter Parade”.

Η έκθεση – αν έχεις αντέξει ως εδώ – ολοκληρώνεται με μια μικρή παρουσίαση των ζωγραφικών έργων της φωτογράφου σε πορσελάνη λιμόζ, μια δραστηριότητα που ανέπτυξε κατά τη διάρκεια της παραμονής της στην Αμερική, καθώς η ζωγραφική ήταν μία ακόμα αγάπη της.

Συμπέρασμα

Μια ισορροπημένη πυκνή απεικόνιση των έργων αυτής της σπουδαίας φωτογράφου, που έχει γίνει γνωστή για τις γυμνές χορεύτριες στην Ακρόπολη, αλλά το έργο της δεν περιοριζεται εκεί. Μια έκθεση που χρειάζεται πολλές ώρες για να καλυφθεί αναλυτικά. Μιλάμε για 350 φωτογραφίες, προθήκες, αντικείμενα και βίντεο. Last but not least, το φορμά των φωτογραφιών δεν είναι τόσο μεγάλο όσο ίσως θα περίμενες, οπότε οι αδύναμοι στην όραση να μην ξεχάσουν τα γυαλιά τους!