ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ: ΤΟ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ TURNING POINT ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Οι αποκαλύψεις για κακοποιητικές συμπεριφορές έπεσαν σαν κεραυνός στην ελληνική κοινωνία. Τον ασκό του Αιόλου άνοιξε η Σοφία Μπεκατώρου, ενώ ακολούθησαν εκατοντάδες καταγγελίες καθώς τα θύματα έβρισκαν το ένα μετά το άλλο το θάρρος να μιλήσουν για με κάτι που σχεδόν όλοι γνωρίζουν, ελάχιστοι όμως τολμούν να αντιμετωπίσουν κατάματα. Μάλιστα, ο χώρος του θεάτρου και της ευρύτερης ελληνικής show-biz βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα – απλά αυτήν τη φορά τίποτα δε φαινόταν ικανό να φιμώσει τις γυναικείες φωνές.

Αυτά όσον αφορά την πραγματική ζωή. Τι γίνεται όμως στον κόσμο που είναι γεμάτος τυπωμένες σελίδες; Παρ’ ότι υπάρχει η ψευδαίσθηση ότι ο χώρος του πολιτισμού παγκοσμίως είναι μοιρασμένος πενήντα-πενήντα, τα δεδομένα είναι πολύ διαφορετικά. Η περσινή νικήτρια του Νόμπελ Λογοτεχνίας Louise Gluck, της οποίας η συλλογή Πιστή και ενάρετη νύχτα (εκδ. Στερέωμα) μόλις κυκλοφόρησε, ήταν η 16η γυναίκα που βραβεύεται, με τους άντρες να έχουν βγει αντίστοιχα 101 φορές νικητές. Όχι, ακριβώς πενήντα-πενήντα δηλαδή.

«Πιστεύω πως οι άντρες που το κάνουν αυτό, θα το έκαναν ούτως ή άλλως» απαντά η ποιήτρια Δανάη Σιώζιου, στην ερώτηση για το πόσο συχνά έρχεται αντιμέτωπη με φαινόμενα mansplaining (πατροναριστικές εξηγήσεις των αντρών προς τις γυναίκες) και πως η ίδια τα αντιλαμβάνεται. «Είναι κοινωνικά τείχη αυτά που βασίζονται στα αντίστοιχα προνόμια. Όταν δεν γίνεται άμεσα, γίνεται έμμεσα. Ρωτήστε τους Έλληνες άντρες συγγραφείς, πόσες γυναίκες συγγραφείς Ελληνίδες γνωρίζουν και θαυμάζουν. Αναγνωρίζουν επιρροές από γυναίκες καλλιτέχνιδες στο έργο τους; Από λεσβίες, queer, gay συγγραφείς;».

Παρ’ ότι υπάρχει η ψευδαίσθηση ότι ο χώρος του πολιτισμού παγκοσμίως είναι μοιρασμένος πενήντα-πενήντα, τα δεδομένα είναι πολύ διαφορετικά. Η περσινή νικήτρια του Νόμπελ Λογοτεχνίας Louise Gluck, της οποίας η συλλογή Πιστή και ενάρετη νύχτα (εκδ. Στερέωμα) μόλις κυκλοφόρησε, ήταν η 16η γυναίκα που βραβεύεται, με τους άντρες να έχουν βγει αντίστοιχα 101 φορές νικητές. Όχι, ακριβώς πενήντα-πενήντα δηλαδή.

Μάλιστα, η 34χρονη ποιήτρια, βραβευμένη με το Κρατικό Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου το 2016, γίνεται πολύ πιο συγκεκριμένη και αναλυτική στη συνέχεια: «Πιστεύω ότι πολλοί ομότεχνοι άντρες δεν έχουν έρθει σε επαφή με φεμινιστικά και σύγχρονα θεωρητικά κείμενα και έργα τέχνης ούτε στο σχολείο, ούτε στο πανεπιστήμιο αλλά -κυρίως- από προσωπική επιλογή. Πολλοί θεωρούν ότι στο χώρο της λογοτεχνίας δεν υπάρχουν πια τέτοια θέματα, αλλά δεν είναι αλήθεια, αρκεί να ρωτήσει κανείς τις σύγχρονες Ελληνίδες συγγραφείς και αμέσως θα του πουν πολλές ιστορίες η καθεμία για έμφυλες διακρίσεις τις οποίες έχουν υποστεί. Ο κοινωνικός χώρος για τα έμφυλα ζητήματα που συζητάμε πρέπει να διευρυνθεί συνολικά».

Μηπως αλλαζει κατι και στον εκδοτικο κοσμο;

Στο σύγχρονο κόσμο υπάρχουν πολλά αδιέξοδα, απλά οι γυναίκες καλούνται να αντιμετωπίσουν ακόμα μεγαλύτερες δυσκολίες. Πολύ συχνά πρέπει να ισορροπήσουν πάνω σε δύο, τρεις διαφορετικούς ρόλους. Η Αδάμαστη (εκδ. Κλειδάριθμος) της Glennon Doyle είναι μία αυτοβιογραφία που μιλά ακριβώς για αυτές τις δυσκολίες. Ένα best seller για τους New York Times με περισσότερα από 2 εκ. πωλήσεις και ένα κείμενο που μιλά για α τις γυναίκες του σήμερα: εργαζόμενες μαμάδες με τα δικά τους θέλω και όχι εγκλωβισμένες δούλες-και-κυρές σε κοινωνικά στερεότυπα. Το βιβλίο εκδόθηκε στις ΗΠΑ και σε λιγότερο από έναν χρόνο μεταφράστηκε στα ελληνικά.

Αντίστοιχα, το ριζοσπαστικό μανιφέστο της Pauline Harmange με τίτλο Μισώ τους άντρες (εκδ. Οξύ) τυπώθηκε μόλις το περασμένο καλοκαίρι στα Γαλλικά. Πήρε όμως γρήγορα διαστάσεις παγκόσμιου φαινομένου, αφού παραλίγο -αν είναι δυνατόν!- να απαγορευτεί στη χώρα της, ύστερα από την εισήγηση ενός υψηλά ιστάμενου υπαλλήλου του Υπουργείου Δικαιωμάτων. Ναι, σίγουρα, ένα αρκετά αυθόρμητο κείμενο που διαπραγματεύεται την αμφιλεγόμενη έννοια της «μισανδρίας» ίσως δεν αποτελεί το απαύγασμα της φεμινιστικής σκέψης, η απαγόρευση όμως μόνο κυνήγι μαγισσών θυμίζει. Ευτυχώς, μπορέσαμε πολύ γρήγορα να έχουμε μία προσωπική άποψη επί του θέματος, αφού πριν λίγο καιρό εκδόθηκε και στην Ελλάδα.

Μήπως, λοιπόν, υπάρχει μία νέα τάση στις ελληνικές εκδόσεις που αγκαλιάζει πολύ πιο γρήγορα τα κείμενα που καταπιάνονται, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, με τη γυναικεία χειραφέτηση; Σίγουρα, οι εξελίξεις του #Μetoo έφεραν έναν καινούργιο αέρα στις τυπωμένες.

Τα παραδοσιακά, όμως, στερεότυπα είναι πολύ δύσκολα να ξεχερσωθούν από τη μία στην άλλη μέρα. «Πιστεύω ότι η αρχή μιας φιλίας / μοιάζει με την αρχή μιας ερωτικής ιστορίας / είναι σαν να σε ρίχνουν στη θάλασσα / και να μην ξέρεις να κολυμπήσεις», διαβάζοντας τον συγκεκριμένο στίχο από τη νέα συλλογή της Δανάης Σιώζιου με τίτλο Ενδεχόμενα τοπία (εκδ. Αντίποδες), αναρωτήθηκα για το πώς νιώθει μία γυναίκα όταν ακούει τις τετριμμένες παραδοσιακές απόψεις που θέλουν τις θηλυκές φιλίες να μην είναι πραγματικές και να πάσχουν από έλλειψη εμπιστοσύνης.

«Όσο κι αν με θυμώνει και με στενοχωρεί, τέτοιες αντιλήψεις και εκφράσεις δεν έχουν πάψει να υπάρχουν. Τέτοιοι διαχωρισμοί μόνο πόνο προκαλούν και εντείνουν φαινόμενα έμφυλης βίας και κακοποίησης» μου απαντά, ξεκάθαρα, η 34χρονη ποιήτρια.

Μια διαχρονικη αδικια

Το ιστορικό νήμα της αδικίας απέναντι στις γυναίκες ξεκινάει πολλές χιλιάδες χρόνια πριν. Χωρίς αμφιβολία, από τότε μέχρι σήμερα έχουμε κάνει πολλά βήματα μπροστά, η άγνοια που έχουμε όμως για το πώς, το πού και το γιατί παραμένει τεράστια – όχι, μόνο για τις νεολιθικές κοινωνίες αλλά και για πολύ πιο πρόσφατες εποχές. Για παράδειγμα, τι ακριβώς έκαναν οι γυναίκες στο 1821; Όλοι αναζητάμε κάποιον παλιό πρόγονο που ρίχτηκε στη μάχη, αλλά πολύ σπάνια αναρωτιόμαστε για όσες έμεναν στα μετόπισθεν (ή πολέμησαν σαν τη Μαντώ Μαυρογένους).

Το τοπίο είναι θολό και καμιά φορά για να ξεκαθαρίσει το μέλλον πρέπει να η κουβέντα να γυρίσει στο παρελθόν. Έτσι, το Γυναίκες και Επανάσταση (εκδ. Διόπτρα) της Βασιλικής Λάζου, ερευνώντας το τι ακριβώς άλλαξε στη ζωή των γυναικών από την οθωμανική κοινωνία στον δρόμο για το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, ρίχνει φως στο ιστορικό σκοτάδι. Βλέποντας τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονταν οι γυναίκες ως λάφυρα, ως αιχμάλωτες, ως μέλη χαρεμιών, αντιλαμβάνεται εύκολα ότι η πορεία για τη γυναικεία χειραφέτηση έπρεπε να διανύσει πολλά βήματα τα τελευταία 200 χρόνια – σε μία πορεία που έχει ακόμα πολύ δρόμο.

Λιγη αισιοδοξια δε βλαπτει

Πιάνοντας, όμως, το νήμα της κουβέντα από εκεί που το αφήσαμε με τη Δανάη Σιώζιου, η ίδια δηλώνει αισιόδοξη, αφού βλέπει τις νεότερες γενιές να έχουν αυτοπεποίθηση και μία ευρεία αντίληψη του κόσμου, αφού υπερασπίζονται τα δικαιώματά τους στον εργασιακό, στον κοινωνικό, και στον πολιτικό χώρο. «Δεν είναι πια μόνο τα φεμινιστικά κινήματα και οι συλλογικότητες που κάνουν τη διαφορά σε τέτοια θέματα, αλλά και τα αντίστοιχα lgbtq+ κινήματα και συλλογικότητες. Συνδεόμαστε και σχετιζόμαστε με ανθρώπους όχι με φύλα».

Φυσικά, ακόμα και αν γίνονται κάποια βήματα μπροστά σε επίπεδο ελληνικής κοινωνίας, είναι λίγο δύσκολο να κλείνουμε τα αυτιά και τα μάτια στο τι συμβαίνει σε άλλες γωνιές του πλανήτη. «Κάποτε ήμουν κορίτσι, αλλά όχι πια. Μυρίζω άσχημα. Το αίμα ξεράθηκε και πέτρωσε πάνω μου και πάνω στο κουρελιασμένο ρούχο μου. Τα σωθικά μου ένας βάλτος. Χίμηξα μέσα στο δάσος που είδα εκείνη την πρώτη φριχτή νύχτα, όταν άρπαξαν εμένα και τις φίλες μου από το σχολείο» διαβάζουμε στο μυθιστόρημα της Edna O’Brien με τίτλο Κορίτσι (εκδ. Κλειδάριθμος), το οποίο μεταφράστηκε πρόσφατα. Η σπουδαία Ιρλανδή συγγραφέας συνθέτει μία ιστορία επιβίωσης στη σκιά της ακραίας ισλαμιστικής οργάνωσης Μπόκο Χαράμ, μεταφέροντας τον αναγνώστη σε βάρβαρες για τις γυναίκες συνθήκες· τόσο ακραίες που κάνουν την Οθωμανική περίοδο και το 1821 να θυμίζουν παράδεισο.

Η αδικία, ή μάλλον πιο σωστά τα εγκλήματα ενάντια στις γυναίκες αποτελούν μία καθημερινότητα σε κάθε γωνιά του πλανήτη – αλλού με μεγαλύτερη και αλλού με μικρότερη ένταση. Μυθιστορήματα, λοιπόν, σαν της O’Brien (την οποία θυμηθήκαμε πρόσφατα καθώς μιλά αρκετές φορές στο νέο συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ του Ken Burns για τον Ernest Hemingway) δεν τα αφήνουν να ξεχαστούν, διαδίδοντας αυτές τις φρικτές αλήθειες ακόμα και στα ακριβότερα living rooms του Δυτικού Κόσμου. Άλλωστε, ακόμα και η Νομπελίστα Louise Gluck στο ποίημα της Mock Orange κάνει λόγο για ένα απλό, καθημερινό έγκλημα που συντελείται σε εκατομμύρια κρεβατοκάμαρες σε όλο τον κόσμο: το σεξ με ελάχιστη ή και καμία γυναικεία ευχαρίστηση.

«Έχω έναν κόμπο στο λαιμό / δεν μπορώ να πω ευχαριστώ» διαβάζω σε άλλο σημείο της συλλογής Ενδεχόμενα Τοπία (εκδ. Αντίποδες) της Δανάης Σιώζιου. Κάπως έτσι, λοιπόν, αναρωτιέμαι αν τα βιβλία μπορούν να βοηθήσουν -με κάποιον τρόπο- για να σπάσει αυτός ο διαχρονικός κόμπος που νιώθουν οι γυναίκες σε μία κοινωνία κομμένη και ραμμένη για τους άντρες. «Πάντα τα βιβλία μπορούν να βοηθήσουν. Η ποίηση, η λογοτεχνία βρίσκονται στην υπηρεσία του ανθρώπου και της ελευθερίας του. Έγραφε η Ζωή Καρέλλη διερευνώντας τη γυναικεία ταυτότητα: εγώ πια δεν του ανήκω / και πρέπει μονάχη να είμαι / εγώ, η άνθρωπος».

Πραγματικά, λίγη αισιοδοξία δε βλάπτει, όταν βέβαια συνοδεύεται από γνώση ή και ποίηση. «Η Lucille Cliffton διερευνώντας τις χαμένες γενιές γυναικών χωρίς δικαιώματα έγραφε: Χρειάζομαι να μάθω τα ονόματά τους/ των γυναικών που θα είχαμε συνοδοιπορήσει/ (…)/ που στον κόσμο υπάρχουν τα ονόματά τους;» συνεχίζει η 34χρονη ποιήτρια, πριν ολοκληρώσει την τοποθέτησή της:«Σήμερα λέμε όλοι αυτό που λένε πολλά χρόνια οι φεμινίστριες: «Καμί@, κανέν@ μόν@». Η λογοτεχνία χωράει όλες τις φωνές, όλες τις ιστορίες, τον πόνο, τους αγώνες, τη μοναξιά. Και πάνω απ’ όλα η λογοτεχνία σε καλεί να βρεις τη δική σου φωνή».

Λίγους μήνες μετά, οι καταγγελίες που σχετίζονται με το ελληνικό #metoo δεν έχουν σταματήσει, παρ’ ότι δεν έχουν την αρχική τους σφοδρότητα. Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά αν το κεφάλαιο έκλεισε ή απλά έκανε παύση. Άλλωστε, οι κοινωνικές πληγές και παθογένειες χρειάζονται πολύ χρόνο για να επουλωθούν. Μπορεί το κίνημα να άργησε, φαίνεται όμως πως ήρθε για μείνει. Έτσι, μαζί του φαίνεται να ακολουθεί και ο εκδοτικός κόσμος καθώς όλο και περισσότερες εκδόσεις που καταπιάνονται με τη γυναικεία χειραφέτηση βρίσκουν -όλο και πιο συχνά- τον δρόμο προς το τυπογραφείο. Το πρώτο τυπωμένο, λοιπόν, βήμα γίνεται. Το ζήτημα είναι να το ακολουθήσουμε και σε ουσιαστικές πράξεις ως κοινωνία.