ΟΙ ΒΥΡΩΝΙΩΤΕΣ ΓΡΑΦΟΥΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥΣ ΣΕ ΕΝΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Η ιστορία δεν μαθαίνεται μόνο από τα σχολικά βιβλία. Μεταξύ μας μερικά απ’ αυτά είναι τόσο κακογραμμένα όπου ο μαθητής-αναγνώστης με δυσκολία καταννοεί όσα προσπαθεί να διαβάσει. Εξετάζεται με χειρότερο τρόπο, αφού απαιτείται απομνημόνευση ολόκληρων κεφαλαίων και απαντήσεις σε σχεδόν προκατασκευασμένες ερωτήσεις κρίσεως.

Οι περισσότεροι διαβάσαμε ξανά την ιστορία μετά την Γ΄Λυκείου, ανατρέχοντας και σε πηγές εκτός των περιορισμένων σχολικών πλαισίων, αν και με την εμφάνιση του διαδικτύου, εκτός των ειδικευμένων ανθρώπων, ελλοχεύει (όπως σε όλους τους τομείς σχεδόν) και ο τσαρλατανισμός των ανιστόρητων. Και σίγουρα μετά το σχολείο, πήγαμε μακρύτερα από κει που σταματούσαν τα σχολικά βιβλία, καθώς ακόμη και σήμερα (σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά την αποφοίτηση του υπογράφοντα) η ελληνική ιστορία, αρχαία, βυζαντινή και νεότερη διδάσκεται αναλυτικά μέχρι να αρχίσει το … μπουρδούκλωμα, εκεί λίγο μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Όλα όσα ακολούθησαν στην προπολεμική και μεταπολεμική (και μετεμφυλιακή) Ελλάδα συμπυκνώνονται σε πέντε-δέκα σελίδες, με τις οποίες δεν ασχολιόμαστε καν.

Κι όμως η σύγχρονη ελληνική ιστορία είναι αυτή που μας ενώνει με το δικό μας παρελθόν. Βρίσκεται μέσα μας στις διηγήσεις του παππού, τις αναμνήσεις των γονιών μας. Η πόλη που μένω τα τελευταία χρόνια είναι από μόνη της “γεμάτη ιστορία”. Ο Βύρωνας ήταν ο πρώτος αστικός οικισμός που χτίστηκε για να στεγάσει τους Μικρασιάτες, πρώτα με την ονομασία “Προσφυγικός Συνοικισμός Παγκρατίου”. Ονομάστηκε Βύρωνας το 1924, προς τιμήν του φιλέλληνα Λόρδου και εκείνη τη χρονιά συμπληρωνόταν ένας αιώνας από τον θάνατό του.

Ο συνοικισμός απλώθηκε γρήγορα, κάτω από την σκιά του Υμηττού, πρώτα οι μικρασιάτες και ύστερα οι εσωτερικοί μετανάσταστες που εγκαταστάθηκαν στον Βύρωνα, έζησαν (και έγραψαν) την δική τους ιστορία, με αποκορύφωμα την αντιστασιακή δράση στα χρόνια της γερμανικής κατοχής. Αλλά δεν είναι μόνο η κατοχή. Οι γειτονιές του Βύρωνα, οι δρόμοι με τα μικρασιάτικα ονόματα, διηγούνται από μόνοι τους την ιστορία πριν και μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, τα όνειρα, τις αγωνίες, την τραγωδία και τις ελπίδες μιας πολύχρωμης κοινωνίας.

Σε ένα από τα λίγα εναπομείνατα κτίρια των πρώτων δεκαετιών του εικοστού αιώνα, το Παλιό Δημαρχείο , που στην αρχή φιλοξενούσε το πολυιατρείο του Ερυθρού Σταυρού, ο Δήμος Βύρωνα είναι έτοιμος να στεγάζει το Μουσείο Ιστορίας της πόλης υλοποιώντας μια πρωτοποριακή ιδέα για τα δεδομένα της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και της ελληνικής ιστοριογραφίας.

“Ο δήμος, που πλησιάζει πλέον τα 100 χρόνια του (σ.σ. το 2024), το οφείλει αυτό στους παλαιότερους, αλλά το οφείλει και στη νέα γενιά. Αυτή την ιστορική μνήμη, τη χρωστάμε στους παππούδες μας, αλλά είναι και μια παρακαταθήκη για τα παιδιά μας, που πρέπει να γνωρίζουν για την προσφυγιά, η οποία αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά της κοινωνίας μας, για την αντίσταση στην Κατοχή που έγινε η ταυτότητά μας, αλλά και για τους πνευματικούς ανθρώπους του Βύρωνα.

Το Μουσείο Ιστορίας είναι και μια δικαίωση ενός οράματος που είχαμε, ένα όραμα που ήθελε ο κόσμος να το δει να γίνεται πράξη. Άλλωστε αποτέλεσε μέρος του προεκλογικού προγράμματός μας. Σίγουρα δεν ήταν εύκολο, όμως εργαστήκαμε πολύ από το 2017, όταν έγινε και η πρώτη σύσκεψη με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς” είχε δηλώσει στο Αθηναϊκό Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, ο Δήμαρχος Βύρωνα, Γρηγόρης Κατωπόδης λίγο μετά την έγκριση της Ιδρυτικής Πράξης του Μουσείου, από το Δημοτικό Συμβούλιο.

Μοναδικό και διαμορφωμένο από τους πολίτες

“Σίγουρα, είναι κάτι που δεν συναντάμε συχνά, θα έλεγα ότι είναι πολύ σπάνιο, μια πόλη να δημιουργεί το δικό της Μουσείο Ιστορίας” παραδέχεται ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης που επιμελήθηκε της ιστορικής έρευνας και αξιολόγησης των εκθεμάτων, πολλά από τα οποία προέρχονται από τους ίδιους τους πολίτες του Βύρωνα. Είναι κι η συμμετοχή των πολιτών μια καινοτομία, πολύ λογική ωστόσο για την αφήγηση της ιστορίας που θέλουμε να αναβιώσει χάρη και στο υλικό των ανθρώπων της πόλης. Δεν είναι μια απρόσωπη έρευνα, γενικώς και αορίστως. Κι εδώ έγκειται η μοναδικότητά του

“Ακριβώς αυτός είναι ο στόχος της δημιουργίας του Μουσείου. Όχι μόνο ο δικός μου, αλλά και της σπουδαίας επιστημονικής ομάδας που έχει αναλάβει την περάτωση του έργου. Να αφηγηθούμε την ιστορία του Βύρωνα, μέσα από την καθημερινότητα των πολιτών του στη διαδρομή του χρόνου. Καλύπτουμε ένα διάστημα 70 ετών, από τη μικρασιατική καταστροφή το 1922, μέχρι την μεταπολίτευση το 1974” λέει ο κ.Χαραλαμπίδης, ο πατέρας του οποίου ήταν Βυρωνιώτης, ο ίδιος μεγάλωσε στον γειτονικό Υμηττό και η διδακτορική του διατριβή είναι το μοναδικό ιστορικό σύγγραμμα στην Ελλάδα, που πραγματεύεται το εαμικό και αντιστασιακό κίνημα στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας: Καισαριανή, Βύρωνας, Παγκράτι, Γούβα, Υμηττός.

Ήδη, η δική του δουλειά στην ιστορική έρευνα έχει σχεδόν ολοκληρωθεί και η υπόλοιπη επιστημονική ομάδα εργάζεται, πλέον, για την διαμόρφωση των χώρων του μουσείου σε πραγματικό αλλά και ψηφιακό επίπεδο. Το Παλιό Δημαρχείο, βλέπετε, δεν είχε κατασκευαστεί για να μετατραπεί κάποτε σε Μουσείο, είναι μεν ένας εμβληματικός χώρος στο Βύρωνα, χρειάζεται όμως αρκετές παρεμβάσεις ώστε να λειτουργήσει στη νέα του μορφή: “Οι χώροι είναι περιορισμένοι, πρέπει να διαμορφωθούν ανάλογα. Και οι χώροι των εκθεμάτων που θα βλέπει ο επισκέπτης δια ζώσης και εκείνοι στους οποίους θα περιηγείται ψηφιακά στην ιστορία της πόλης. Το μεγαλύτερο κομμάτι της έκθεσης θα έχει ψηφιακές εφαρμογές

Το στοίχημά μας είναι ένα ενεργό Μουσείο, όχι άνοιξε ένα χρόνο το επισκέφτηκαν όσοι ήταν να το επικεφτούν, πάει τελείωσε. Και τα εκθέματα και οι ψηφιακές συλλογές θα ανανεώνονται και θα εμπλουτίζονται, υπάρχουν και άλλα σχέδια, για να είναι ο χώρος συνδεδεμένος με την τοπική ιστορία. Υπάρχουν και κάποιες εξωτερικές παρεμβάσεις που πρέπει να γίνουν, ώστε ο να διαμορφωθεί ένας χώρος αναμονής, καθώς όπως είπαμε το κτίριο είναι μικρό, δεν μπορούν να βρίσκονται στο εσωτερικό του πολλά άτομα ταυτόχρονα…”

Ο Δήμαρχος Γρηγόρης Κατωπόδης που από το 2014 είχε την ιδέα, βλέπει σιγά-σιγά να υλοποιείται: “Έχουμε φτάσει στο στάδιο της ολοκλήρωσης της οικονομοτεχνικής μελέτης. Έχουμε υπολογίσει το κονδύλι που χρειαζόμαστε και ήδη έχουμε συναντήσει τον υπουργό Ψηφιακής Διακυβέρνησης, Κυριάκο Πιερακάκη και τον Υφυπουργό Θόδωρο Λιβάνιο.

Ο μοναδικός ενδοιασμός που υπήρξε ήταν αν μέσα στις επικείμενες προσκλήσεις θα συμπεριληφθούν και τα Μουσεία. Ήδη, όμως, όπως έχουμε πληροφορηθεί υπάρχουν κι άλλοι Δήμοι με ανάλογες προτάσεις, οπότε είμαστε αισιόδοξοι ότι τελικά θα εκταμιεύσουμε όλο το ποσό. Έχουμε επιλέξει ένα εμβληματικό κτίριο της πόλης, στο οποίο έχουν ήδη γίνει παρεμβάσεις και διαμορφωθεί οι εσωτερικοί του χώροι, ενώ η επιστημονική ομάδα που εργάζεται για το Μουσείο είναι πολύ υψηλού επιπέδου”.

Η μικρασιατική καταστροφή και η ιστορία σαν ταμπού

Και γιατί κάποιος να επισκεφτεί αυτό το Μουσείο; Τι διαφορά έχει από τους αντίστοιχους χώρους που ξέρουμε; “Μα δεν είναι το ίδιο” λέει ο Μ.Χαραλαμπίδης και προσθέτει: “Συνήθως τα μουσεία μας, η ίδια ιστορία αν προτιμάτε αφορά τους αρχαίους προγόνους, τους Βυζαντινούς, ίσως κάποιους μεγάλους Έλληνες που πρωταγωνίστησαν σε διάφορες μεγάλες στιγμές της ιστορίας. Προφανώς και έχουν ενδιαφέρον όλα αυτά, μοιάζουν όμως και λίγο απρόσωπα. Εδώ ερχόμαστε να καλύψουμε ένα κενό, να δούμε την ζωή των απλών ανθρώπων και πως αυτή διηγείται την ιστορία τους.

Ταυτόχρονα ανακαλύπτουμε πως διαμορφώθηκε στο πέρασμα των χρόνων η κοινωνική διαστρωμάτωση του Βύρωνα. Οι πρόσφυγες ήταν οι πρώτοι που μπήκαν στον οικισμό, κάποια στιγμή, όμως, άρχισε και μια εσωτερική μετανάστευση από την υπόλοιπη Ελλάδα. Βλέπουμε πολλούς επαγγελματίες να μετακομίζουν για να ασκήσουν εδώ το επάγγελμά τους, χαρακτηριστικό παράδειγμα οι Ηπειρώτες μάστορες που βοήθησαν σημαντικά στην οικοδόμηση της πόλης”.

Η περιήγηση στο Μουσείο εξηγεί και τις χωροταξικές αλλαγές που έγιναν στο Βύρωνα όλα αυτά τα χρόνια. “Η πόλη δεν ήταν, βέβαια, έτσι από την αρχή. Υπήρχαν τουλάχιστον δέκα διαφορετικά και διακριτά σημεία του Βύρωνα που ξεχώριζαν και είχαν τη δική τους ονομασία.. Άλλωστε κάποιοι πρόσφυγες μπήκαν απευθείας στον συνοικισμό που χτίστηκε το 1922, άλλοι έχτισαν μόνοι τους τα σπίτια τους, ανάμεσα στις διάφορες γειτονιές μεσολαβούσαν αλάνες. Στη δεκαετία του 60 η περιοχή άρχισε να παίρνει τη μορφή που βλέπουμε και σήμερα”.

Ιστορικά η ζωή των προσφύγων από τα πρώτα χρόνια του ερχομού τους στην Ελλάδα μέχρι την ενσωμάτωση τους στην ελληνική κοινωνία την συμβολή τους στην οικονομική ανάπτυξη, τον πολιτισμό και τα σπορ, παρουσιάζουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Δεν έχουν μελετηθεί κιόλας επισταμένως, γιατί όπως σημειώνει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης “ενώ συμπληρώνονται 100 χρόνια από την μικρασιατική καταστροφή μας ενδιαφέρουν -και καλώς- οι χαμένες πατρίδες, δεν ασχολούμαστε όμως με τις νέες πατρίδες των ανθρώπων που ξεριζώθηκαν και ήρθαν στην Ελλάδα.

Κι όμως, αν το καλοσκεφτούμε η μικρασιατική καταστροφή για εκείνους τους ανθρώπους, τους χιλιάδες πρόσφυγες, ξεκίνησε όταν μπήκαν στις βάρκες και έφτασαν εν τέλει στους τόπους που έζησαν αυτοί, τα παιδιά τους και οι απόγονοί τους. Θα δούμε επίσης ότι σε αυτά τα 70-75 χρόνια που εξετάζουμε στο Μουσείο, συμπυκνώνονται ένα σωρό γεγονότα τα οποία έζησαν οι βυρωνιώτες και οι βυρωνιώτισσες. Μικρασιατική καταστροφή, δικτατορία του Μεταξά, Β Παγκόσμιος πόλεμος-Κατοχή, αντίσταση, Δεκεμβριανά, Εμφύλιος, δικτατορία των συνταγματαρχών…”

Η αλήθεια είναι πως για πολλά χρόνια η διήγηση αυτής της ιστορίας αποτελούσε (εν μέρει αποτελεί ακόμη) ταμπού. Κάποιοι δεν ήθελαν να ακουστεί καθόλου, κάποιοι την έθαψαν προς χάρη μιας ανεξήγητης “λήθης”, άλλοι την διαστρέβλωσαν απόλυτα. Το σίγουρο είναι ότι χάθηκε χρόνος και υλικό. Ο διακεκριμένος ιστορικός σημειώνει: “Επειδή πάντα αυτή η ιστορία ξεσήκωνε αντιπαραθέσεις, προτιμούσαμε να ασχολούμαστε με τους Αρχαίους Έλληνες και το Βυζάντιο. Ήταν δύσκολο, δεν αντιλέγω, να ασχοληθεί κανείς με την ιστορία της αντίστασης. Εδώ προκαλεί αντιπαραθέσεις η ιστορική ανάγνωση του 1821, όλοι ξέρουμε τι συμβαίνει όταν αναφερόμαστε στην κατοχή, τον εμφύλιο και τα μετέπειτα χρόνια. Ναι, αλλά έτσι καταστράφηκε, ας πούμε το ημερολόγιο του παππού μας, ή χειρόγραφες σημειώσεις του πατέρα μας για την κατοχή. Να φανταστείτε ότι όταν εγώ έκανα το διδακτορικό μου δεν ήταν εύκολο να βρεθεί καθηγητής επόπτης για να το επιβλέψει. Λογικό, αν σκεφτούμε ότι σε πανεπιστημιακό επίπεδο μόλις το 10% των καθηγητών αφορά αποκλειστικά τη σύγχρονη ελληνική ιστορία”.

Με αρρωγούς λοιπόν τους ίδιους του πολίτες, που ήδη έχουν ανταποκριθεί με θέρμη στην συλλογή του εκθεσειακού υλικού και σύμφωνα με τον κ.Χαραλαμπίδη “με το που θα λειτουργήσει το μουσείο θα υπάρξει ακόμη μεγαλύτερη συμμετοχή” μια σπουδαία δουλειά από μια εξαιρετική ομάδα ειδικών επιστημόνων είναι έτοιμη να δώσει στο Βύρωνα την ευκαιρία μιας ολοκληρωμένης ανάγνωσης της ίδιας της ιστορίας του.

Ο Δήμος έχει ήδη ξεκινήσει τις ενέργειες για την εξεύρεση πόρων και τη χρηματοδότηση της λειτουργίας του Μουσείου, έχοντας μπροστά του ένα ορίζοντα τριετίας όπου συμπληρώνονται διαδοχικά εκατό χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή (1922), την ίδρυση του συνοικισμού (1923) και τη μετονομασία του σε Βύρωνα (1924). Όπως λέει ο Δήμαρχος, Γρ.Κατωπόδης, “είναι ένα ιστορικό χρέος απέναντι στην προσφυγιά που γέννησε την πόλη μας”…