ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΟ ΦΡΑΓΜΑ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ

Μία ενδιαφέρουσα και εξαιρετικά αποκαλυπτική έκθεση υπό τον τίτλο “Στο όνομα της ανθρωπιάς. Αμερικανική ανακουφιστική βοήθεια στην Ελλάδα, 1918-1929” παρουσιάζει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα αναδεικνύοντας ένα άγνωστο σε πολλούς, αλλά μνημειώδες ανθρωπιστικό εγχείρημα χαραγμένο στη μνήμη της ιστορίας: την αρωγή που προσέφεραν οι Η.Π.Α. στην Ελλάδα από το 1918 έως το 1929.

Μέσω της έκθεσης αυτής έρχονται στο φως οι άοκνες προσπάθειες πολιτικών, ηγετών φιλανθρωπικών οργανώσεων, εκπαιδευτικών αλλά και αφοσιωμένων εθελοντών που υποκινούμενοι από μια αίσθηση καθήκοντος έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανασυγκρότηση της Ελλάδας ως έναν πιο ανεκτό και βιώσιμο τόπο μετά το 1922.

Τα τεκμήρια της έκθεσης αυτής προέρχονται από τις συλλογές της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, αλλά και από διάφορα ιδρύματα, και για πρώτη φορά, σε έξι μεγάλες ενότητες που έχουν επιμεληθεί με τρόπο υποδειγματικό η Ελευθερία Δαλέζιου, Μαρία Γεωργοπούλου και Ναταλία Βογκέικωφ- Brogan. Ο σκηνογραφικός σχεδιασμός της ομάδας της Μικρής Άρκτου (Βιβή Γερολυμάτου και Ανδρέα Γεωργιάδη) είναι αυτός που αναδεικνύει επιστολές, επίσημα έγγραφα, σπάνιες εκδόσεις, φωτογραφίες, αντικείμενα, αφίσες, εφημερίδες, ταινίες μικρού μήκους και χειροτεχνήματα.

Κάνοντας μία βόλτα στα εκθέματα, γίνεται φανερός ο κρίσιμος ρόλος που διαδραμάτισαν στην αμερικανική ανακουφιστική βοήθεια στην Ελλάδα προσωπικότητες όπως οι Bert Hodge Hill, Edward Capps και Ιωάννης Γεννάδιος που συνδέθηκαν με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Την ίδια στιγμή διαφαίνεται ο τεράστιος αντίκτυπος των εκτοπισμένων προσφύγων που είχε σαν αποτέλεσμα η Σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών το 1923. Αυτός ήταν που κινητοποίησε τη γενναιοδωρία πολλών έγκριτων αμερικανικών ανθρωπιστικών φορέων, όπως ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η ‘Περίθαλψις Εγγύς Ανατολής’ (Near East Relief), τα ‘Νοσοκομεία των Αμερικανίδων κυριών’ (American Women’s Hospitals) και η Χριστιανική Αδελφότητα Νέων (Υoung Men’s Christian Association), που συσπειρώθηκαν για να προσφέρουν πολύτιμη βοήθεια έκτακτης ανάγκης σε ορφανά και πρόσφυγες.

Οι φορείς αυτοί, σε συνεργασία με τους ‘Αμερικανούς Φίλους της Ελλάδος’, την Επιτροπή Αρωγής του Αμερικανικού Κολλεγιακού Ινστιτούτου και τις ‘Βιοτεχνίες Εγγύς Ανατολής’ (Near East Industries), δημιούργησαν με ευρηματικό τρόπο υποδομές για επαγγελματική απασχόληση, βασική εκπαίδευση αλλά και ψυχική και σωματική υγειονομική περίθαλψη. Παράλληλα, η διαχρονική επιρροή των αμερικανικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, που λειτούργησαν από εκείνη την εποχή στην Αθήνα (Junior College for Girls, σήμερα Αμερικανικό Κολλέγιο της Ελλάδος) και τη Θεσσαλονίκη (Αμερικανική Γεωργική Σχολή και Κολλέγιο Ανατόλια), συνέβαλε στη διαμόρφωση της ελληνικής κοινωνίας.

Αυτό που, ωστόσο, είναι αποκαλυπτικό στην εν λόγω έκθεση είναι δύο έργα-ορόσημα που κυριολεκτικά μεταμόρφωσαν τις υποδομές στην Ελλάδα. Ο λόγος για την κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα και την αποξήρανση της κοιλάδας του Στρυμόνα και της Δράμας που ανατέθηκαν σε αμερικανικές επιχειρήσεις και εκτός από τις ευκαιρίες απασχόλησης που πρόσφεραν σε ευάλωτους πρόσφυγες, βελτίωσαν επίσης την ποιότητα της ζωής τους, εξαλείφοντας τη μάστιγα της ελονοσίας και άλλων ασθενειών.

Πιο συγκεκριμένα:

Το Φράγμα του Μαραθώνα

Στον κατάλογο της έκθεσης η Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan αναφέρει σε ένα εξόχως κατατοπιστικό κείμενο πως μέχρι τη δεκαετία του 1920, η πόλη της Αθήνας αντιμετώπιζε σημαντικά προβλήματα υδροδότησης που εντάθηκαν μετά το 1922.

Χαρακτηριστική μάλιστα η φράση του Αμερικανού πρέσβη στην Ελλάδα το 1923: «Πρέπει να καταλάβετε, κύριε πρωθυπουργέ, ότι αδυνατώ να κάνω μπάνιο και να πιω τσάι την ίδια μέρα».

Τον Δεκέμβριο του 1924, εν μέσω καταγγελιών από τους Βρετανούς, η εταιρεία Ulen & Company από την Ιντιάνα υπέγραψε σύμβαση με την ελληνική κυβέρνηση για την κατασκευή έργων ύδρευσης στον Μαραθώνα, που περιλάμβαναν: το φράγμα, τη σήραγγα Μπογιατίου, το δίκτυο υδροδότησης της πόλης και τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας του νερού.

Η κατασκευή ξεκίνησε το 1926 και ολοκληρώθηκε το 1931. Τα εγκαίνια, με την παρουσία του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, ήταν μια συγκινητική εμπειρία, τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους Αμερικανούς.

Το μοναδικό φράγμα στον κόσμο με επένδυση μαρμάρου

Η Ulen & Company και ο ιδρυτής της Henry Charles Ulen (1872-1963) ήταν ιδιαίτερα υπερήφανοι για το Φράγμα του Μαραθώνα, όχι μόνο επειδή αποτελούσε ένα επίτευγμα της μηχανικής, αλλά και για την κομψή εμφάνισή του – ήταν το μοναδικό φράγμα στον κόσμο με επένδυση μαρμάρου. Δείχνοντας έμπρακτα το ενδιαφέρον της για το ιστορικό τοπίο και με πρωτοβουλία του μηχανικού Roy W. Gausmann (1882-1974), η Ulen & Company κατασκεύασε στους πρόποδες του φράγματος ένα μικρό αντίγραφο του Θησαυρού των Αθηναίων, που είχε ανεγείρει η Αθήνα στους Δελφούς μετά τη νίκη της κατά των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.).

Για να χρηματοδοτήσει το έργο, το ελληνικό κράτος εξέδωσε ομολογιακό δάνειο ύψους $10 εκατομμυρίων (περίπου $170 εκατομμύρια σήμερα). Αν και δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ανθρωπιστική βοήθεια, το έργο του Μαραθώνα απασχόλησε περίπου 5.000 άτομα, τα περισσότερα από τα οποία ήταν πρόσφυγες.

Η Ulen έχτισε μια πόλη κοντά στο φράγμα για τους εργάτες και φρόντισε ώστε η διατροφή τους να είναι πλούσια σε θρεπτικά συστατικά. Ο «οιονεί φορντικός» πατερναλισμός της εταιρείας όμως κατακρίθηκε από τα συνδικάτα. Στα επόμενα χρόνια, η καλή φήμη της Ulen στην Ελλάδα σταδιακά αποδυναμώθηκε, ειδικά μετά την απόφαση του ελληνικού κράτους να χαρακτηρίσει τον φόρο που επιβλήθηκε για την κατασκευή του φράγματος ως «φόρο Ούλεν».

Η αποστράγγιση των κοιλάδων του Στρυμόνα και της Δράμας

Η Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan υπογράφει και το κείμενο που αναφέρεται στην αποστράγγιση των κοιλάδων του Στρυμόνα και της Δράμας. Σε αυτό πληροφορούμαστε πως η συμφωνία της ελληνικής κυβέρνησης με την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων το 1923 προέβλεπε την παροχή 500.000 εκταρίων γης σε Μικρασιάτες πρόσφυγες. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) και την ανταλλαγή πληθυσμών (1923), υπήρχε διαθέσιμη γη στη Μακεδονία. Δεδομένου ότι μεγάλο μέρος της γης ήταν ελώδες και μη αρδεύσιμο, απαιτούνταν σημαντικά εγγειοβελτιωτικά έργα.

Στις 20 Οκτωβρίου 1928, μετά από μακρά περίοδο διαπραγματεύσεων, παραχωρήθηκε στις αμερικανικές εταιρείες John Monks & Sons και Ulen & Company η αποστράγγιση των κοιλάδων του Στρυμόνα και της Δράμας στην ανατολική Μακεδονία.

Το συνολικό κόστος του έργου ανήλθε σε 19 εκατομμύρια δολάρια (σχεδόν 300 εκατομμύρια σήμερα) και απασχολήθηκαν 3.800 άτομα. Στο έργο συμμετείχαν δύο Έλληνες μηχανικοί, ο Θεολόγος Γενίδουνιας, εκ μέρους των εταιριών Monks-Ulen, και ο Πέτρος Λοπρέστης, εκ μέρους του Ελληνικού Δημοσίου.

Ο λέοντας της Αμφίπολης

Το έργο της κοιλάδας του Στρυμόνα περιλάμβανε την εκβάθυνση του ποταμού και την κατασκευή φράγματος, τη δημιουργία ενός τεχνητού ταμιευτήρα (λίμνη Κερκίνη) και την κατασκευή γεφυρών και δρόμων. Το 1929, κατά τη διάρκεια αυτών των εργασιών, οι εργάτες έφεραν στο φως τα μαρμάρινα θραύσματα αρχαίου λέοντος.

Η πρωτοβουλία για την ανακατασκευή του μνημείου ανήκε σε δύο μηχανικούς της Εταιρείας Monks-Ulen, τους Roy W. Gaussman και William Judge, και υποστηρίχθηκε από τον νέο πρέσβη των ΗΠΑ στην Ελλάδα, Lincoln MacVeagh. Σε συνεργασία με Γάλλους αρχαιολόγους, οι οποίοι διενεργούσαν ανασκαφές στους κοντινούς Φιλίππους, και με τη βοήθεια της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, ο MacVeagh ξεκίνησε μια εκστρατεία συγκέντρωσης κεφαλαίων που τελικά κάλυψε το κόστος της αναστήλωσης.

Με τη συμβολή Αμερικανών φιλελλήνων και πολλών Ελλήνων, η αναστήλωση του Λέοντα της Αμφίπολης ολοκληρώθηκε το 1937.Ο σουηδικής καταγωγής Αμερικανός αρχαιολόγος Oscar Broneer μαζί με τον συντηρητή Ανδρέα Παναγιωτάκη ήταν υπεύθυνοι για την εκτέλεση του έργου.