ΠΕΡΙΗΓΗΘΗΚΑΜΕ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΟΥΛΗ ΧΑΛΕΠΑ
Το Magazine βρέθηκε στα εγκαίνια της μεγάλης έκθεσης στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν», σε επιμέλεια Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά και συμπαραγωγή με το Onassis Culture.
Μία συγκλονιστική γλυπτική σύνθεση με τη Μήδεια και τα δύο της παιδιά. Η παιδοκτόνος στητή, με γυμνά, τονισμένα τα στήθη. Στο δεξί της χέρι, το μαχαίρι είναι κατεβασμένο χαμηλά και οριζόντια μπροστά της. Δεξιά, το ένα παιδί αντιστέκεται τεντωμένο έντονα προς τα πλάγια, ενώ το άλλο με πλάτη στον θεατή και σκυφτό προσπαθεί να ξεφύγει προς τα πίσω. Λίγο παραπέρα ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη, με το πρόσωπο του πρώτου να είναι στην πραγματικότητα αυτοπροσωπογραφία του ίδιου του Γιανούλη Χαλεπά. Καθιστός, σκυφτός, με σμιχτά φρύδια και με μία ταινία στα μαλλιά, ο Οιδίποδας κάθεται κουρασμένος, ενώ πίσω του, όρθια η κόρη του με χαρακτηριστικό βλέμμα απόγνωσης και ιδιαίτερη κόμμωση, ακουμπά στον ώμο του παρηγορητικά.
Δύο εικόνες βγαλμένες απευθείας από τις αρχαιοελληνικές τραγωδίες που μοιάζουν τόσο σύγχρονες και τόσο ζωντανές. Όπως άλλωστε όλα τα έργα του Γιανούλη Χαλεπά, τον οποίο δυστυχώς οι περισσότεροι έχουμε ταυτίσει με την “Κοιμωμένη” του, το περίφημο άγαλμα που βρίσκεται στο Α Νεκροταφείο στον τάφο της Σοφίας Αφεντάκη. Λίγοι είναι αυτοί που γνωρίζουν κάτι παραπάνω γι΄αυτόν τον σπουδαίο γλύπτη, που δικαίως αποκαλείται και ως ο Ροντέν της Ελλάδας.
Έναν καλλιτέχνη ταλαιπωρημένο πολύ από ψυχικά νοσήματα, που δημιούργησε την περίφημη “Κοιμωμένη” του σε ηλικία 24 ετών και λίγο μετά εμφάνισε τα πρώτα συμπτώματα αποκλίνουσας συμπεριφοράς, κατέρρευσε ψυχικά για 40 χρόνια, και μόνο μετά τον θάνατο της κυριαρχικής μητέρας του «αναστήθηκε» και επέστρεψε στην τέχνη του και στη ζωή. Ήταν πλέον 65 ετών.
Όποιος επιχειρήσει να μπει μέσα στις δαιδαλώδεις ατραπούς του μυαλού του, θα βρεθεί αντιμέτωπος με μία ξεχωριστή και γοητευτική καλλιτεχνική ιδιοφυΐα που, ουκ ολίγες φορές, θα τον εκπλήξει με τη ριζοσπαστικότητα της σύλληψής του.
Εμείς βρεθήκαμε στα εγκαίνια της έκθεσης «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν» που εγκαινιάστηκε στις 18 Φεβρουαρίου από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ, περιηγηθήκαμε ανάμεσα σε 150 περίπου έργα του (γλυπτά, σχέδια, κατάστιχα) και σαγηνευτήκαμε από το μεγαλείο της Τέχνης του μεγάλου αυτού Έλληνα γλύπτη. Να σημειωθεί πως αφετηρία της μεγάλης αυτής έκθεσης είναι η πρόσφατη απόκτηση ενός μεγάλου συνόλου γλυπτών και σχεδίων από το Ίδρυμα Ωνάση.
Πρόκειται για ένα μέρος της σπουδαίας συλλογής της Ειρήνης και Βασιλείου Χαλεπά, των ανιψιών του καλλιτέχνη, οι οποίοι τον Αύγουστο του 1930 τον έφεραν από την Τήνο στην Αθήνα, όπου δημιούργησε περισσότερα από 40 έργα και πάρα πολλά σχέδια στα τελευταία 8 χρόνια της ζωής του (πέθανε 15 Σεπτεμβρίου 1938). Επρόκειτο για τη σημαντικότερη συλλογή για το έργο και τη ζωή του Χαλεπά, μιας και διέσωσε σημαντικά έργα της πρώτης (καλύπτει τα νεανικά του χρόνια μέχρι την εμφάνιση της αρρώστιας του), της δεύτερης (καλύπτει τα χρόνια που έζησε και εργάστηκε στην Τήνο μετά την επάνοδό του από το Ψυχιατρείο της Κέρκυρας) και, κυρίως, της τρίτης περιόδου (ταυτίζεται με την εποχή που έζησε και δημιούργησε στην Αθήνα, δηλαδή τα χρόνια 1930-1938) της καλλιτεχνικής του παραγωγής.
Οι προσλαμβάνουσες του εμβληματικού αυτού καλλιτέχνη είναι άπειρες και πολλές φορές αντιφατικές: στο γλυπτο με τον τίτλο “Κονιάκ” με έκπληξη βρεθήκαμε απέναντι από μία μικρή σύνθεση, εξαιρετικά δυναμική σαν σύλληψη: μία γυναίκα, γυμνή στο πάνω μέρος του σώματός της, λυγίζει τα σκέλη της και συστρέφει τον κορμό της σε μία ρυθμική ανάπτυξη διαγώνιων στοιχείων, αποδίδοντας τη μορφή που μοιάζει να χάνει την ισορροπία της τη στιγμή που πίνει από το ποτήρι στο υψωμένο της δεξί της χέρι. Μια γυναίκα μεθυσμένη εν ολίγοις…
Λίγο πριν είχαμε δει αναπάντεχες εικόνες “καθημερινής” ζωής από την Τήνο το νησί του, μία γυναίκα να μαδάει καθισμένη μία κότα, έναν ορνιθοκλέπτη ολόγυμνο να κρατά με τα δύο του χέρια μπροστά στο στήθος του έναν κόκορα, αλλά και τον περίφημο Θεριστή του, μία φαινομενικά λιτή σύνθεση που κρύβει μία δομή χτισμένη προσεκτικά, με σοφά υπολογισμένα γεωμετρικά μοτίβα…
Μία έκθεση γεμάτη εκπλήξεις με έμφαση σε θέματα που ο Γιανούλης επέλεξε να δουλέψει σε όλη του τη ζωή. Με τον περίεργο τίτλο που απαρτίζεται από δύο αρχαιοελληνικά απαρέμφατα: “Δούναι και λαβείν” (μτφρ πάρε- δώσε). Ένας τίτλος που προκαλεί σκοπίμως, όπως αποκάλυψε η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Διευθύντρια Πολιτισμού Ιδρύματος Ωναση, στη συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε στους δημοσιογράφους μαζί με την επιμελήτρια της έκθεσης Αλεξάνδρα Γουλάκη- Βουτυρά, ομότιμη καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ.
Λίγοι γνωρίζουν πως ο Γιανούλης Χαλεπάς κατάγεται από μια οικογένεια με πλούσια παράδοση στο μάρμαρο, καθώς ο πατέρας του Ιωάννης Χαλεπάς, διατηρούσε ένα από τα σημαντικότερα εργοστάσια μαρμαρογλυπτικής στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Τα κατάστιχα των λογαριασμών της πατρικής αυτής επιχείρησης, όταν ο πατέρας πέθανε, έμειναν στην οικογένεια στην Τήνο και χρησιμοποιήθηκαν από τον Γιανούλη ως χαρτί- υλικό σχεδίασης στα δύσκολα χρόνια της επανόδου του στην Τήνο, όταν βρήκε από το ψυχιατρείο στην Κέρκυρα.
Την ίδια στιγμή αυτό το “Δούναι και λαβείν” εκφράζει απόλυτα το πάρε δώσε μορφών, θεμάτων, παραγγελιών και τις συνέπειές τους μέσα στο έργο του Χαλεπά: ανταλλαγές με γλύπτες, συγχρόνους του ή παλιότερων εποχών, που επηρεάζουν το έργο του, την καλλιτεχνική του δημιουργία.
“Όποιος παίρνει δίνει και οποίος δίνει παίρνει” αναφέρει εύστοχα ο Δημήτρης Μαρωνίτης για “την παραγωγική αξία που έχει στον καλλιτεχνικό τομέα η μέθοδος της αμοιβαιότητας”.
Το περίοπτο και η τελειότητα
Αυτά ακριβώς τα σχέδια πάνω στους παλιούς λογαριασμούς μαρτυρούν το συγκλονιστικό του “ξύπνημα”, στις σκέψεις, τις προσπάθειες και την επιστροφή του γλύπτη στην τέχνη του. Εκεί σχεδίαζε τα πάντα. Όλες τις λεπτομέρειες και επέστρεφε πάντα σε αυτά και διορθωνε πάλι και πάλι… μέχρι να κατακτήσει την απόλυτη τελειότητα. Μία τελειότητα που για εμάς είναι απόλυτα ορατή, για τον ίδιο ωστόσο πάντα έχρηζε διόρθωσης. “Σχεδίαζε όπως ανέπνεε. Σχεδιάζει ακόμη και τα προβλήματά του με τρόπο μοναδικό. Είναι αποκαλυπτικός ο τρόπος που σκέφτεται και δουλεύει” κατά την κ. Βουτυρά.
“Ο Χαλεπάς έχει μια εξαιρετική παιδεία, Έχει υπόψιν τους την αρχαιότητα και τους βασικούς κανόνες της γλυπτικής. Ξέρει τι σημαίνει περίοπτο. Αυτό για τον Χαλεπα γίνεται το σταθερό του πρόβλημα γλυπτικής” ανέφερε η κ. Βουτυρά στη συνέντευξη Τύπου και συνεχίζει επεξηγώντας το ακόμη περισσότερο “Το τέλειο γλυπτό δε σταματά σε μία όψη, πρεπει να το βλέπεις γύρω γύρω. Δεν έχει το έργο δηλαδή μια κύρια πλευρά”. Αυτή η τελειότητα τον απασχόλησε πολύ και για τον λόγο αυτό είχε εμμονή με το τέλειο, την τέλεια σύνθεση. Γι’ αυτό και βλέπουμε το ίδιο θέμα πολλές φορές, για παράδειγμα βλέπουμε 12 φορές τον “Σάτυρο και Έρωτα” σε γλυπτά και σε πολυάριθμα σχέδια.
Κάπως έτσι φτάνει ο Χαλεπάς και δημιουργεί τα λεγόμενα περίοπτα γλυπτά του. Γλυπτά που εντυπωσιάζουν από όποια πλευρά τους κι αν τα δεις.
Ο Μέγας Αλέξανδρος ζων και νεκρός είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αμφιπρόσωπα γλυπτά του καλλιτέχνη, που φανερώνει την προσπάθειά του να δημιουργήσει περίοπτα έργα με δύο κύριες όψεις. Πρόκειται για ένα γλυπτό που στη θέασή του μαγεύεσαι κυριολεκτικά και δεν μπορείς να σταματήσεις να το κοιτάς και να το μελετάς… Το ίδιο και το αμφιπρόσωπο γλυπτό του Αγίου Χαραλάμπου και του Ερμή όπου στη σύνθεση αυτή αντιθέσεων προστίθεται και η αντιπαράθεση αρχαίου θεού και αγίου ορθοδοξίας….
Οι δύο γυναίκες του Χαλεπά που συγκινούν
Ο Χαλεπάς αγαπούσε πολύ τις γυναίκες. Ο Χαλεπάς δεν δημιούργησε ποτέ κάποια γλυπτική σύνθεση με τη μητέρα του και αυτό είναι κάτι που δημιουργεί απορία, αν αναλογιστεί κανείς τη θέση που είχε στη ζωή και την πορεία του, αλλά και το γεγονός πως είχε σχεδιάσει πολλά από πορτρέτα της οικογένειάς τους. Ίσως πίστευε πως δεν μπορούσε να την αποτυπώσει στην τελειότητά της.
Δύο είναι οι γυναικείες μορφές που έχει αποτυπώσει σε πορτρέτα και συγκινούν ιδιαίτερα με το βάθος της ματιάς τους. Το πρώτο και -για μένα τουλάχιστον πιο συγκλονιστικό- είναι το πορτρέτο της αδελφής του Κατερίνας, ένα έργο τέχνης που συναγωνίζεται σε ευαισθησία με το πλάσιμο της Κοιμωμένης του. Η Κατερίνα με μαλλιά τραβηγμένα πίσω σε κότσο, μαγνητίζει το βλέμμα με το πόσο νέα και όμορφη είναι.
Το δεύτερο γυναικείο πορτρέτο που εντυπωσιάζει είναι η προτομή της ανιψιάς του Ευτυχίας, η οποία απεικονίζεται γυμνόστηθη με ενα αναδιπλωμένο ύφασμα στον ώμο. Τα φρύδια της είναι σμιχτά και τα μαλλιά της πιασμένα. Στο πίσω μέρος της προτομής εκπλήσσει η μοναδική του υπογραφή. Η ανάγλυφη αυτοπροσωπογραφία του με κλειστά μάτια, σαν να ονειρεύεται…
Και μία ονειρική παράσταση διά χειρός Αργυρώς Χιώτη
Σημειώστε πως στην Αθήνα, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση αυτή την περίοδο και μέχρι τις 27 Φεβρουαρίου λαμβάνει χώρα ένα θαυμάσιο θεατρικό ονειρικό αφήγημα για τον σπουδαίο αυτόν γλύπτη υπό τον τίτλο “ΧΑΛΕΠΑΣ” σε λιμπρέτο του The Boy και σκηνοθεσία Αργυρώς Χιώτη. Πρόκειται για μία παράσταση που σε βυθίζει στα άδυτα του μυαλού του και ακροβατεί ανάμεσα σε ένα όνειρο κολάσεως και μη. Ο Σίμος Κακάλας ενσαρκώνει τη γοητευτική αυτή φυσιογνωμία της ελληνικής Τέχνης με τρόπο συγκλονιστικό και μαζί με τον Αντώνη Μυριαγκό (στον ρόλο του alter ego δαιμονίου του Χαλεπά) περπατούν με στιβαρά βήματα τον δύσβατο δρόμο του γλύπτη, ανάμεσα στη σιωπή και στο παράλογο, στην αδράνεια και στη δημιουργία.
Η παράσταση αποτελεί ένα μουσικό και εικαστικό επίτευγμα. Η σκηνική εγκατάσταση της Έφης Μπίρμπα σε συνδυασμό με τους εκπληκτικούς φωτισμούς του Τάσου Παλαιορούτα δεν είναι λίγες οι φορές που παραπέμπουν σε ζώντα έργα τέχνης (αληθινά κυπαρίσσια ξεφυτρώνουν πάνω και κάτω από τη σκηνή, όπου γιορτάζεται η άγρια φύση του μοναδικού αυτού δημιουργού), ενώ η μουσική του Jan Van μπορεί άνετα να παρομοιαστεί με ένα εφιαλτικό όνειρο που φωτίζει την ταραγμένη ψυχοσύνθεση του μοναδικού αυτού Έλληνα γλύπτη.
