1974 & 1944: Η ΑΘΗΝΑ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ: ΠΕΡΙΗΓΗΘΗΚΑΜΕ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ

Ζούμε σε καιρούς αμφιλεγόμενους. Σε καιρούς που έννοιες, όπως ελευθερία και δημοκρατία, τείνουν να χάσουν το νόημά τους. Η δημοκρατία σήμερα αντιμετωπίζει ποικίλες προκλήσεις και εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ ταυτόχρονα παραμένει ο βασικός πυλώνας πολλών πολιτικών συστημάτων.

Το 2024 είναι η χρονιά που συμπληρώνονται 50 χρόνια από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας τον Ιούλιο του 1974 και 80 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας από τη ναζιστική κατοχή τον Οκτώβριο του 1944.

“Κάθε συζήτηση για το χθες, αφορά το σήμερα και φροντίζει το αύριο”

Ο Δήμος Αθηναίων τιμά τα δύο αυτά σημαντικά ορόσημα για την ελεύθερη και δημοκρατική πορεία του τόπου, καθώς και τους αγώνες του ελληνικού λαού για εθνική ανεξαρτησία, ελευθερία και δημοκρατία, με τη μεγάλη ιστορική έκθεση «1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της» που παρουσιάζεται στο Κέντρο Τεχνών του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ) στο Πάρκο Ελευθερίας έως τις 28 Οκτωβρίου με ελεύθερη είσοδο. Σημειώστε πως η έκθεση σχεδιάζεται και υλοποιείται από την Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων σε συνεργασία με τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων.

Πρόκειται για μία μεγάλη έκθεση, που νιώθεις πως γυρνά τον χρόνο πίσω και παρουσιάζει μια πόλη ζωντανή, την Αθήνα, που γιορτάζει την ελευθερία της σε δύο διαφορετικές ιστορικές στιγμές. Περπατώντας στους διαδρόμους της έκθεσης αυτής δύσκολα μπορεί κάποιος να μείνει ασυγκίνητος.

Αρκεί και μόνο το γεγονός πως φιλοξενείται σε έναν χώρο ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας, στην καρδιά της Αθήνας. Το Κέντρο Τεχνών εντάσσεται στον μνημειακό χώρο των παλιών κρατητηρίων του Διοικητηρίου της ΕΑΤ – ΕΣΑ και πλέον αποτελεί έναν σπουδαίο χώρο πολιτισμού, μια εστία ελεύθερου λόγου, δημιουργίας και πολιτιστικής αναγέννησης.

Η έκθεση αυτή έχει έντονο βιωματικό χαρακτήρα και αγγίζει πολύ ευαίσθητες χορδές και αναμνήσεις μας. Στόχος της είναι η ανάδειξη της συλλογικής ιστορικής μνήμης και των αγώνων για την ελευθερία και τη δημοκρατία.

Άλλωστε, όπως τονίστηκε στην ξενάγηση που μας έκανε μία ημέρα πριν η έκθεση ανοίξει τις πόρτες της για το ευρύ κοινό ο καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο ΕΚΠΑ και επιστημονικός υπεύθυνος της έκθεσης, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, “κάθε συζήτηση για το χθες, αφορά το σήμερα και φροντίζει το αύριο”. Αυτή η ρήση των ιστορικών είναι η αφετηρία των πλούσιων δράσεων και εκδηλώσεων που διοργανώνει ο Δήμος Αθηναίων με αφορμή δύο επετείους-ορόσημα.

Παρόντες στην ξενάγηση δήλωσαν ο Δήμαρχος Αθηναίων, Χάρης Δούκας, η Πρόεδρος του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας Δήμου Αθηναίων, Ελένη Ζωντήρου και ο Πρόεδρος της Τεχνόπολης Δήμου Αθηναίων Κωστής Παπαϊωάννου.

Μία περιήγηση στην έκθεση «1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της»

«Χωρίς να συναιρεί τις δυο επετείους, του 1944 και του 1974, η έκθεση επιχειρεί να αναδείξει τα κοινά στοιχεία που τις χαρακτήρισαν, αλλά και να αναλογιστεί την εκάστοτε ιστορική συγκυρία και τα διαφορετικά βάρη που η κάθε μια κουβαλούσε, οδηγώντας στη μια περίπτωση στην εμφύλια σύγκρουση και στην άλλη στη θεμελίωση της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Ένας φόρος τιμής σε όσους και όσες αγωνίστηκαν για την κατάκτηση της ελευθερίας, μια σπονδή στην χαρά και στις ελπίδες που γέννησαν οι μέρες της πτώσης της ναζιστικής Κατοχής και της επτάχρονης δικτατορίας» μας είπε χαρακτηριστικά ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης στην ξενάγησή του στις δύο μεγάλες ενότητες της έκθεσης «Μια σύντομη ανάσα ελευθερίας» και «Η μεγάλη στιγμή της δημοκρατίας», όπου μας παρείχε μια ζωντανή και αφηγηματική προσέγγιση στο ιστορικό πλαίσιο των δύο επετείων, αναδεικνύοντας τις λεπτομέρειες, τις πτυχές και τα συναισθήματα που πηγάζουν από τα σπάνια τεκμήρια της έκθεσης.

Οι ενότητες, αφιερωμένες στα γεγονότα του 1944 και του 1974 αντίστοιχα, περιλαμβάνουν συνολικά περισσότερα από 500 τεκμήρια, ανάμεσά τους σπάνιες φωτογραφίες, έργα τέχνης, εφημερίδες της εποχής, αφίσες, προκηρύξεις, προσωπικά αντικείμενα, κινηματογραφικά επίκαιρα και πλούσιο οπτικοακουστικό αρχειακό υλικό.

Από το σκοτάδι και την πείνα της κατοχής στη γιορτή

Η έκθεση ξεκινά από το σκοτάδι και την ακραία σκληρότητα της ναζιστικής κατοχής. Η άμεση συνέπεια της γερμανικής εισβολής είναι η πείνα. Το χειμώνα του ‘42 στην πόλη φωτογραφίες απεικονίζουν ανθρώπους πεινασμένους και παιδιά αποστεωμένα. Η Αθήνα τότε χωρίζεται σε δύο στρατόπεδα, σε εκείνους που “έχουν” και τους μαυραγορίτες και σε εκείνους που πεινούν. Λίγο πιο δίπλα μεγάλη αίσθηση δημιουργούν θεατρικά προγράμματα -ναι τα θέατρα εξακολουθούσαν να λειτουργούν κανονικά- και οι τιμοκατάλογοι των εστιατορίων της εποχής που σέρβιραν ακόμη και συναγρίδες στα γερμανικά στρατεύματα και τους συνεργάτες τους, ενώ λίγο πιο δίπλα δεσπόζουν δελτία ιματισμού και δελτία για συσσίτια για να σωθούν παιδιά με αβιταμίνωση. Η διπλή πραγματικότητα της εποχής μπροστά στα μάτια μας.

Τότε σημειώνονται και οι πρώτες κινήσεις αντίστασης. Από την έκθεση αυτή δε λείπει η κάθοδος της ναζιστικής σημαίας στην Ακρόπολη από τους Γλέζο και Σάντα, αλλά και το μέτωπο τoυ ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ. Βλέπουμε την ανάπτυξη δηλαδή της αριστεράς την περίοδο εκείνη.

Προς το τέλος της κατοχής, μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών ξεκινά ο διωγμός των Εβραίων. Την προσοχή μας τραβά η πραγματική ταυτότητα ενός Εβραίου πολίτη και η πλαστή του ταυτότητα ακολούθως με την οποία φυγαδεύτηκε με την ανοχή της ελληνικής αστυνομίας, αλλά και το ηχητικό αντιστασιακό μήνυμα που ακούστηκε από το ραδιόφωνο αφού πρώτα παραπλανήθηκαν οι δυνάμεις κατοχής.

Και φτάνουμε στην απελευθέρωση. Με τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων να είναι θριαμβευτικά. Ο καλλιτέχνης Τάσος απεικονίζει μοναδική τη στιγμή αυτή σε πίνακά του. Ακολουθούν σκηνές από την απελευθέρωση της Αθήνας. Πρόκειται για μία αυθόρμητη γιορτή μέσα στην οποία συνυπάρχει έντονα και ο πόνος -πολλά τα μνημόσυνα των ανθρώπων τότε. Στο πάτωμα πατάμε πάνω σε τρικάκια της εποχής στο πρωτότυπο μέγεθός τους.

Στις 18 Οκτωβρίου η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας έρχεται στην Ελλάδα με πρωθυπουργό τον Γιώργο Παπανδρέου. Η πρώτη του δουλειά είναι η έπαρση της σημαίας στην Ακρόπολης. Μία έγχρωμη εντυπωσιακή φωτογραφία από το Σύνταγμα απεικονίζει την ατμόσφαιρα της εποχής…

Η πόλη της Αθήνας προσπαθεί να βρει τα βήματά της και να βρει τι θα γίνει την επόμενη μέρα. Χαρακτηριστικά τα αντιφατικά συνθήματα που βρίσκονται στους τοίχους, συνθήματα που απεικονίζουν τα διαφορετικά στρατόπεδα. Είναι η στιγμή που η αρχική χαρά και η ενότητα σταδιακά αρχίζουν να διαρρηγνύονται.

Συγκινητική η στήλη- αφιέρωμα στις 3 γυναίκες που δεν πρόλαβαν την απελευθέρωση γιατί δολοφονήθηκαν: στην Ηλέκτρα Αποστόλου, στην Ιουλία Μπίμπα και τη Λέλα Καραγιάννη.

Από τα πιο συγκλονιστικά τεκμήρια της έκθεσης που συνδέει τις δύο περιόδους είναι μία Νέα Εστία του 1944. Στο σπίτι του Ηλία Ηλιού στην Βουκουρεστίου χτυπά την πόρτα για να κρυφτεί ένας Ελασσιτης. Ο Ελασσίτης κάθεται στο τραπέζι και εκεί είναι ανοιγμένη η Νέα Εστία που διάβαζε είτε ο Ηλίου είτε ο γιος του. Την ώρα που θα ακουμπήσει το τραπέζι ο Ελλασίτης, η Νέα Εστία στιγματίζεται από το αίμα του…

Από την ιδεολογία της Χούντας στην πληγή της Κύπρου

Κάπως έτσι μεταβαίνουμε στο 1967 και στην 21 Απριλίου, όταν μία ομάδα αξιωματικών του ελληνικού στρατού παραβαίνοντας τον όρκο τους κάνουν το πραξικόπημα. Βλέπουμε φωτογραφίες, αλλά και την πρώτη κυβέρνηση που θα ορκίσει παρά τη θέλησή του ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος.

Καταλαβαίνουμε πως η Χούντα είχε ιδεολογία και μάλιστα συγκεκριμένη. Είναι η ιδεολογία του “Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών”, μία ιδεολογία που θα αποτυπωθεί στη φωτογραφία με τον στρατιώτη μέσα από τον αναγεννώμενο φοίνικα (το γνωστό έμβλημα της Χούντας), αλλά και στο “πιστευω” του Γεωργίου Παπαδόπουλου και θα διαποτίσει όλη τη λογική της Χούντας.

Εξαιρετικά συγκινητικό τεκμήριο  ένα φύλλο χαρτί της λογοκρισίας: Αν τραγουδήσει κάποιος το “Μη Με Ρωτάς” του Μάνου Λοϊζου και οι στίχοι “Τα πολυβόλα σωπάσαν/ Οι πόλεις αδειάσαν και κλείσαν”, θα καταλάβει πως είναι ένα τραγούδι που αναφέρεται στην Κατοχή. Γι΄ αυτό και ο πρωτότυπος τίτλος του είναι “Νύχτα του ‘42”. `Το τραγούδι υποβάλλεται στη λογοκρισία το 1972 και απορρίπτεται. Αιτιολογία της απόρριψης; Διαβάζουμε στο χαρτί που είναι στον τοίχο “Απερρίφθη διότι εκ του νοήματος των στίχων, ως επί παραδείγματι ρωτάν γιατί πολεμήσαν θίγονται εθνικές παραδόσεις, καθώς οι Έλληνες στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο πολέμησαν για την ελευθερία τους”.

Ιδεολογία και βία λοιπόν. Περνάμε νοερά από διάφορες δίκες της εποχής, από τον Αλέκο Παναγούλη, τη Γυάρο, την εικόνα της Λαίδης Αμαλίας Κουτσούρη-Φλέμινγκ γιατί σχεδιάζει την απόδραση του Αλέκου Παναγούλη που μεταφέρεται μετά τον βασανισμό της, το ατομικό δελτίο του Ξύδη, ψιλογραφίες σε χαρτάκια τσιγάρων, καθώς και υπομνήματα πολιτικών κρατουμένων.

Το κίνημα της Νομικής τον Φεβρουάριο, το Κίνημα του Βέλους τον Μάιο και στη συνέχεια το Πολυτεχνείο. Επιβλητική η εγκατάσταση αφιερωμένη στους 25 δολοφονημένους αγωνιστές του Πολυτεχνείου. Και βέβαια το μεγαλύτερο έγκλημα της Χούντας, ο Σαμψών και το Κυπριακό Πραξικόπημα.

Η Λευκή Μεταπολίτευση και η Νόρα Βαλσάμη

Με μία θαυμάσια φωτογραφία από τους πρώτους εορτασμούς, όταν ανακοινώθηκε η επιστροφή του Καραμανλή, περνάμε στην Λευκή Μεταπολίτευση και στη χαρά. Η αίσθηση της ενότητας αυτής είναι πραγματικά χαρμόσυνη.

Η πτώση της Χούντας θα σηματοδοτήσει γρήγορες εξελίξεις μετά την ορκωμοσία του Καραμανλή και την επιστροφή του Ανδρέα Παπανδρέου και των πολιτικών εξορίστων. Σε μία μεγάλη φωτογραφία βλέπουμε την καύση των συμβόλων της δικτατορίας. Δύο έξοχα ντοκιμαντέρ του Νίκου Καβουκίδη είναι εκεί.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ψηφοδέλτια των εκλογών. Η Νόρα Βαλσάμη κατεβαίνει και αυτή υποψήφια σαν δημοτική σύμβουλος στην τοπική αυτοδιοίκηση με τον συνδυασμό του Κιτσίκη. Σε μία φωτογραφία βλέπουμε και την περίφημη σκούπα που είναι έτοιμη να σκουπίσει τα κακά του παρελθόντος.
Μία πανσπερμία εφημερίδων της εποχής διαγράφουν με γλαφυρότητα το πνεύμα.

Δεν απουσιάζει και η Δίκη των Πραξικοματιών που καταδικάστηκαν αρχικά σε θάνατο και με την παρέμβαση του Καραμανλή σε ισόβια. Πληγή που δεν κλείνει παραμένει η Κύπρος.
Η Δημοκρατία φτιάχνει το δικό της κεφάλαιο ξανά και το Πολυτεχνείο λαμβάνει ένα κομβικό ρόλο. Μάλιστα η μεταπολίτευση δε συνδέεται με την χαρά της 24ης Ιουλίου τους 1974, αλλά με τη 17η Νοεμβρίου. Και αυτό το κατανοεί κανείς βλέποντας τη μαζικότητα των εορτασμών.
Κλείνοντας η έκθεση παρουσιάζει πια τα νέα κινήματα. το γυναικείο κίνημα, αλλά και τον εργατικό συνδικαλισμό….

Τελικά αξίζει να επισκεφθεί κανείς αυτήν την έκθεση;

Και βέβαια γιατί μερικές από τις πιο πικρές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας της Αθήνας ενώνονται με τις πιο χαρούμενές της, σε μία μοναδική έκθεση που αποτελεί έναν φόρο τιμής σε δύο διαφορετικές εποχές και σε δύο διαφορετικούς κόσμους που ένωσε η ίδια πόλη, η Αθήνα, αλλά και η κοινή απαίτηση των κατοίκων της για δημοκρατία και ελευθερία, το συλλογικό όνειρο για μια καλύτερη ζωή.

Η έκθεση αποτελεί το επίκεντρο των επετειακών εορταστικών εκδηλώσεων που απλώνονται στο κέντρο και τις γειτονιές της πόλης μέχρι τον Νοέμβριο.

*Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν ομιλίες, συζητήσεις, προβολές, ξεναγήσεις ενηλίκων, ειδικές ξεναγήσεις από τους επιμελητές της έκθεσης, εκπαιδευτικά προγράμματα, καθώς και ένα ένθετο σύγχρονου χορού και χορευτικών performances. Το πρόγραμμα των παράλληλων δράσεων της έκθεσης θα ανακοινωθεί τον Σεπτέμβριο 2024.
Εκθέσεις, συζητήσεις, προβολές, θέατρο, μουσική, χορός, θεατρικές και ιστορικές διαδρομές, δράσεις για παιδιά και σχολεία: Οι επετειακές εκδηλώσεις «1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της» έχουν ήδη ξεκινήσει και θα απλώνονται έως και τον Νοέμβριο σε όλη την Αθήνα.

Δείτε εδώ το αναλυτικό πρόγραμμα των εκδηλώσεων.