O ΑΝΤΙΤΣΙΓΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Το βράδυ της 22ας Οκτωβρίου 2021 ο 18 χρονος Ρομά Νίκος Σαμπάνης, έπεσε νεκρός στο Πέραμα σε μια ομοβροντία σφαιρών από αστυνομικούς. Το αυτοκίνητο, στο οποίο επέβαινε ως συνοδηγός δε σταμάτησε σε αστυνομικό σήμα ελέγχου. Οι αστυνομικοί ξεκίνησαν καταδίωξη παρά τις εντολές του Κέντρου να σταματήσουν. Το όχημα εγκλωβίστηκε και οι αστυνομικοί το γάζωσαν με τουλάχιστον 36 σφαίρες σε κατοικημένη περιοχή σκοτώνοντας ακαριαία το Νίκο Σαμπάνη και τραυματίζοντας σοβαρά τον τρίτο συνεπιβάτη.

Έναν χρόνο αργότερα, το Δεκέμβρη του 2022, ο 16 χρονος Ρομά Κώστας Φραγκούλης, έφυγε από ένα βενζινάδικο χωρίς να πληρώσει βενζίνη της τάξης των 20 ευρώ. Ακολούθησε αστυνομική καταδίωξη, η οποία κατέληξε με μια σφαίρα στο κεφάλι του παιδιού από όπλο αστυνομικού. Νοσηλεύτηκε για λίγες μέρες σε κρίσιμη κατάσταση στο Ιπποκράτειο νοσοκομείο, όπου και πέθανε. Και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις οι δράστες αστυνομικοί δεν προφυλακίστηκαν. Μάλιστα στην πρώτη περίπτωση ο ίδιος ο τότε Υπουργός Προστασίας του Πολίτη επισκέφτηκε τους αστυνομικούς που συμμετείχαν στη δολοφονία του Νίκου Σαμπάνη, ενώ ο Αδωνις Γεωργιάδης τους έδωσε συγχαρητήρια μέσω twitter. Στη δεύτερη περίπτωση, λίγο μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του Κώστα Φραγκούλη, ο Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ανακοίνωσε στη Βουλή χριστουγεννιάτικη οικονομική ενίσχυση της αστυνομίας «ως επιβράβευση του έργου της».

Είναι κρίσιμη αυτή η αλληλουχία των γεγονότων για να κατανοήσουμε το πλαίσιο, στο οποίο πριν λίγες μέρες ο 17 χρονός Ρομά Χρήστος Μιχαλόπουλος έπεσε νεκρός στη Βοιωτία πάλι από όπλο αστυνομικού. Βρίσκονταν στο αυτοκίνητο μαζί με άλλα τρία άτομα, δε σταμάτησαν στο αστυνομικό σήμα γιατί δεν είχε δίπλωμα και φοβήθηκε. Επαναλήφθηκε το ίδιο μοτίβο, καταδίωξη, ακινητοποίηση του οχήματος και μετά ο αστυνομικός της ΟΠΚΕ έσπασε το τζάμι, πρώτα χτύπησε το θύμα και μετά τον πυροβόλησε. Τρεις Ρομά δολοφονημένοι από αστυνομικούς μέσα σε μια διετία. Μάλλον κι όσοι με ευκολία αναμασούν την καραμέλα του «μεμονωμένου περιστατικού», θα πρέπει πλέον να σκαρφιστούν κάτι πειστικότερο ως επιχειρηματολογία. Εκτός κι αν θεωρούν περιττή την οποιαδήποτε επιχειρηματολογία. Αν συνομολογούν βουβά ότι οι ζωές των Ρομά δε μετράνε. Ότι μπορούν να αφανίζονται για το τίποτα. Εντελώς απροσχημάτιστα και ανενδοίαστα. Σα άσκηση θανατοπολιτικής πάνω σε ευάλωτα σώματα.

Είναι κοινός τόπος της σύγχρονης εγκληματολογίας πως για τη διάπραξη του εγκλήματος δεν παίζει ρόλο μόνο η πράξη του δράστη αλλά και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, το θεσμικό πλαίσιο, η απόκριση του κρατικού μηχανισμού, οι εγκατεστημένες ιδεολογίες σε κοινωνικό επίπεδο, όλα αυτά που καθιστούν ένα έγκλημα διανοητό και αποδεκτό. Στην ελληνική κοινωνία η σύζευξη αντιτσιγγανισμού και αστυνομικής βίας συγκροτούν μια επικίνδυνη, ορισμένες φορές θανατηφόρα συνθήκη για χιλιάδες Ρομά συμπολίτες μας.

Σε πανευρωπαϊκή έρευνα που διεξήγαγε το Pew Research to 2019 η Ελλάδα βρισκόταν στην τρίτη χειρότερη κατάταξη μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με 72% αρνητικές γνώμες για τους/τις Ρομά και μόλις 25% θετικές. 

Ο αντιτσιγγανισμός αποτελεί μια ειδική κατηγορία ρατσισμού και σχετίζεται με τα αρνητικά στερεότυπα στη βάση των οποίων αντιμετωπίζονται οι Ρομά από την Πολιτεία και την κοινωνία. Φαίνεται πως η συγκεκριμένη μορφή ρατσισμού αποδεικνύεται εξαιρετικά διαδεδομένη και άκαμπτη στον ελλαδικό χώρο. Σε πανευρωπαϊκή έρευνα που διεξήγαγε το Pew Research to 2019 η Ελλάδα βρισκόταν στην τρίτη χειρότερη κατάταξη μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με 72% αρνητικές γνώμες για τους/τις Ρομα και μόλις 25% θετικές. 

Ο αντιτσιγγανισμός διέπει όλο το φάσμα της κοινωνικής ζωής, διαιωνίζοντας τις σχέσεις ιεραρχίας και αποκλεισμού εις βάρος των Ρομά. Στην εξαμηνιαία έκθεση του Παρατηρητηρίου Romproject για το 2022 το 34% των αναφορών συνίσταται σε ζητήματα ελλιπούς πρόσβασης και διακριτικής μεταχείρισης των Ρομά από τις υπηρεσίες, το 33% αφορά σε περιστατικά καθημερινού ρατσισμού κατά την αλληλεπίδραση με μη Ρομά πολίτες, τα προβλήματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση, δηλαδή τα προβλήματα, οι ανεπαρκής μέριμνα και οι προσβλητικές συμπεριφορές που αντιμετωπίζουν τα Ρομά παιδιά στο εκπαιδευτικό πλαίσιο είναι η τρίτη αιτία καταγγελιών προς το Παρατηρητήριο, η τέταρτη είναι η αστυνομική αυθαιρεσία, καθώς τα Ρομά άτομα υφίστανται συχνά εξευτελιστικές και βίαιες μεταχειρίσεις από τις αστυνομικές αρχές.

Εδώ, έχει μια σημασία να υπογραμμίσουμε πως υπάρχουν αστυνομικές πρακτικές αυθαιρεσίας που δεν αναφέρονται καν από τα ίδια τα υποκείμενα, γιατί θεωρούνται κανονικοποιημένες. Για παράδειγμα, οι αστυνομικοί έφοδοι στους καταυλισμούς και το racial profiling ως κριτήριο αστυνομικού ελέγχου είναι αρκετά συνηθισμένες, παρότι αντικαταστατικές μέθοδοι της αστυνομίας. Ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης, σκηνοθέτες της παράστασης Romaland στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, συνέταξαν ένα «Χρονολόγιο Βίας», το οποίο ξεκινάει από τη δεκαετία του 1990, διαπιστώνοντας πως, έκτοτε, σχεδόν κάθε χρόνο κάποιος/-α Ρομά πέφτει νεκρός/-ή, είτε στη διάρκεια αστυνομικής καταδίωξης είτε ως θύμα αυτόκλητων λευκών τιμωρών. 

Μιλώντας ειδικότερα για την αστυνομική βία στην Ελλάδα, σαφώς έχει διάσταση θεσμικού προβλήματος που έγκειται στην εσκεμμένη έλλειψη διαδικασιών ανεξάρτητου ελέγχου, λογοδοσίας και απόδοσης της ευθύνης. Θύμα της μπορεί να είναι οποιασδήποτε πολίτης βρεθεί στο δρόμο ενός αφηνιασμένου αστυνομικού αλλά υπάρχει ξεκάθαρη στοχοποίηση των ανθρώπων που ανήκουν σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες όπως οι πρόσφυγες και οι Ρομά. Είναι αμέτρητα τα περιστατικά των δολοφονιών, των βασανισμών και των τραυματισμών Ρομά ατόμων από αστυνομικούς. Και φυσικά υπάρχουν ακόμα περισσότερα περιστατικά προσβολών, ρατσιστικού λόγου και αναίτιων προσαγωγών που δεν καταγγέλλονται καν.

Για τη συντριπτική πλειονότητα των υποθέσεων που καταγγέλθηκαν ο μηχανισμός απονομής δικαιοσύνης λειτούργησε με αντανακλαστικά είτε καθολικής προστασίας των αστυνομικών, είτε επιεικέστατης και διασταλτικής ανάγνωσης της νομολογίας, με αποτέλεσμα τα θύματα να μείνουν αδικαίωτα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός πως όσοι από τους ανθρώπους αυτούς βρήκαν το κουράγιο να προσφύγουν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, είχαν πολύ καλύτερη απόκριση. Είναι αρκετές οι καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΑΔ εις βάρος του ελληνικού κράτους για υποθέσεις αστυνομικής βίας κατά Ρομά και σε όλες διαπιστώνεται πως η αδυναμία του ελληνικού κράτους για ουσιαστική και αποτελεσματική έρευνα των περιστάσεων. Μια επονείδιστη πραγματικότητα για τις ελληνικές αρχές που φωτίζει τη μεροληψία τους και που θα έπρεπε να ταρακουνήσει την πολιτική και δικαστική εξουσία, κάτι που δυστυχώς δεν συνέβη.

Η πολιτική επικρότησης της αστυνομικής βίας και η απόπειρα συγκάλυψης της δολοφονίας του Νίκου Σαμπάνη, έστρωσε το έδαφος για τις επόμενες δολοφονίες. 

Αντίθετα, τα τελευταία χρόνια αποχαλινώθηκε η αστυνομική βαρβαρότητα με τις ευλογίες της κυβέρνησης, εμπεδώθηκε το καθεστώς ατιμωρησίας και τροφοδοτήθηκε ο αντιτσιγγανισμός ως δομικό στοιχείο του κοινωνικού εκφασισμού. Η πολιτική επικρότησης της αστυνομικής βίας και η απόπειρα συγκάλυψης της δολοφονίας του Νίκου Σαμπάνη, έστρωσε το έδαφος για τις επόμενες δολοφονίες. 

Στο βιβλίο του «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» (εκδόσεις Πόλις) ο συγγραφέας Didier Fassin, ανατέμνει από ένα κοινωνιολογικό πρίσμα της δολοφονία του νεαρού ταξιδιώτη (όπως αποκαλούν τους Ρομα στη Γαλλία) Αντζελο από άνδρες της χωροφυλακής.  Ο Αντζελο δεν επέστρεψε στη φυλακή ύστερα από μια άδεια εξόδου. Πήγε στο αγρόκτημα που ζούσε η οικογένεια του για να τους δει. Οργανώθηκε μια μεγάλη επιχείρηση της Εθνικής Χωροφυλακής. Ο Αντζελο κρύφτηκε σε μια μικρή αποθήκη. Τον εντόπισαν και τον σκότωσαν επι τόπου. Η δικαιοσύνη τους απάλλαξε. «Μια πεζή υπόθεση λοιπόν. Ένα μικροσυμβάν του αστυνομικού δελτίου… Η κοινοτοπία αυτής της υπόθεσης, ωστόσο, είναι που πρέπει να προσελκύσει την προσοχή μας. Η φαινομενική της ασημαντότητα είναι αυτό ακριβώς που την καθιστά σημαίνουσα. Συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία τόσων και τόσων παρόμοιων συμβάντων που λαμβάνουν χώρα καθημερινά στον κόσμο: νεαροί άνδρες που ανήκουν σε εθνοφυλετικές μειονότητες και οι οποίοι πεθαίνουν όταν οι δρόμοι τους διασταυρώνονται με την αστυνομία. Έρευνες που διεξάγονται από συναδέλφους των φερόμενων ως δραστών και οι οποίες κάνουν δεκτή τη δική τους εκδοχή για τα γεγονότα. Εισαγγελείς και δικαστές που αποφασίζουν να μη δώσουν συνέχεια, αποδεχόμενοι τον ισχυρισμό τους περί νόμιμης άμυνας. Καταδίκες  που δεν υπήρξαν για φόνους που δεν έγινα. Κλεμμένες ζωές χωρίς απόδοση δικαιοσύνης». Για τον Didier είναι κεφαλαιώδες να σπάσει η ανωνυμοποίηση των νεκρών ως έκφραση σεβασμού στη μνήμη των θυμάτων και ως μύχια σύνδεση των νεκρών με τους οικείους τους. 

Ο δικός μας νεκρός λεγόταν Χρήστος Μιχαλόπουλος. Ήταν ένας εργαζόμενος μαθητής. Λίγα δευτερόλεπτα μετά την εν ψυχρώ εκτέλεση του, στο ηχητικό ντοκουμέντο ακούγεται ένας άνθρωπος που φωνάζει «Γιατί το κάνατε; 17 χρονών;»