ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΠΩΣ ΠΡOΚΥΠΤΟΥΝ ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ;

Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε σε τι πιστεύει σήμερα ο κόσμος και γιατί; Μας το αποκαλύπτουν οι έρευνες, τα στατιστικά από εταιρείες και πανεπιστήμια, οι εκλογικές αναμετρήσεις και οι εκπροσωπήσεις ή υπάρχουν υπόγεια ρεύματα νοοτροπιών και αξιών που επωάζονται κάτω από τα ραντάρ;

Πώς προκύπτει εκείνο που νομίζουμε για σημαντικό, πώς αλλάζει; Υπάρχει κάποιος που κινεί τα νήματα πίσω από την κουΐντα των πεποιθήσεών μας; 

Φαντάζει πολύ παράδοξο να γράφεις για να τονίσεις ότι κανένας δεν μπορεί να απαντήσει εντελώς σίγουρα στα παραπάνω ερωτήματα. Αλλά και καμία έρευνα, ακόμα κι αν ήταν από τις πιο αντικειμενικές. Ούτε και υπάρχει μια θεωρία που έσπασε το καλούπι και έκτοτε ξέρουμε ποιες, πώς και γιατί είναι αυτές, και όχι άλλες, οι αξίες του κόσμου.

Δεν παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο η τάξη, η ηλικία, η περιοχή, το μορφωτικό επίπεδο, η εποχή, η σχετική αποστέρηση, το φύλο, το επίπεδο υγείας, η τεχνολογία και πολλά άλλα; Προφανώς. Οι δυναμικές του τι είναι σημαντικό συγκροτούνται εμπρόθετα (λόγου χάρη από επιχειρήσεις, κόμματα, θρησκείες, κράτη), τυχαία (π.χ. ένας σεισμός ή μια φυσική καταστροφή που δεν οφείλεται στην κλιματική κρίση), αφορούν την κουλτούρα (π.χ. ανατολίτικη έναντι της δικής μας δυτικής), το επίπεδο της δημοκρατίας. Το μείγμα των παραπάνω δημιουργεί την πάντα ρευστή σύσταση της αξιακής σούπας.

Ευτυχώς όμως με τα τεράστια ερωτήματα, αυτά που από την κατασκευή τους είναι περίπου αναπάντητα, δεν δίστασαν να αναμετρηθούν οι άνθρωποι. Για παράδειγμα, ο εν ζωή πραγματιστής κοινωνιολόγος Χανς Γίοας μας πληροφορούσε στις αρχές του 21ου αιώνα πως οι αξίες δεν είναι περίπου κάτι σαν αρχαίοι ορθολογικοί φάροι που οριοθετούν τις ζωές μας, αλλά περισσότερο προκύπτουν από “εμπειρίες αυτοδιαμόρφωσης, καθώς και υπέρβασης του εαυτού”. Το δέος, η αφοσίωση, ο συγκλονισμός γίνονται καταλύτες δέσμευσης σε ιδέες που δε βιώνονται ως περιορισμός αλλά, ως “υψηλότερη έκφραση της ελεύθερης βούλησής μας”.

Ωραία δεν τα λέει;  Ο Γιόας επικοινωνεί γνωσιακά με την προπολεμική σχολή της συμβολικής αλληλεπίδρασης. Εκείνοι θέλησαν να εντυπώσουν πως η γλώσσα, τα σύμβολα και κατ’ επέκταση η σημασία, οι αξίες αναπτύσσονται σχεσιακά, μεταβάλλονται κατά την ερμηνεία τους ως προτιμήσεις του Γενικευμένου Άλλου, εφόσον απαιτείται να προσαρμόζονται στις κοινωνικές προσδοκίες.

Όμως πραγματισμός και συμβολική διαντίδραση φαίνεται να αφορούν κυρίως το μικροεπίπεδο, ειδικά αν τις συγκρίνουμε με τον δομικό λειτουργισμό ή τον μαρξισμό και τις πολυσχιδείς εκφάνσεις του, που παίρνουν αντίθετες κατευθύνσεις στο θέμα των αξιών.

Ο δομολειτουργισμός υπονοεί θετική απολογία των βασικών αξιών που κυριαρχούν και ορίζει πως όταν αυτές αμφισβητούνται, όταν δεν υπάρχει συναίνεση σε όσα θεωρούνται πολύ σημαντικά, σε όσα είναι ήδη θεσμοί, τότε οι κοινωνίες μπαίνουν σε κρίση. Η μαρξιστική γραμματεία λέει πολλά, αλλά κυρίως κάτι εντελώς διαφορετικό: οι αξίες που κάθε φορά επικρατούν είναι εκείνες που ευνοούν τους ηγέτες της οικονομίας κι αυτοί, με τους πόρους που έχουν έτσι ώστε να ηγεμονεύουν, τις πασάρουν σε όλους τους άλλους λες και είναι φυσικές, αιώνιες.

ΑΞΙΑΚΟ ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΟ

Ας το δούμε όμως κι αλλιώς. Όσα νομίζουμε πως είναι σπουδαία δεν είναι μόνο φαντασιώσεις, έννοιες, οράματα. Έχουν μέσα τους δύναμη πραγματική, υλική γιατί μας κινητοποιούν σωματικά και ψυχικά: οι άνθρωποι κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργούν δεσμούς αλληλοαναγνώρισης, εγκαλούνται και αποκτούν ταυτότητα. Έτσι καθίστανται υποκείμενα.

Και το ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι πως οι ίδιες οι πρακτικές που απορρέουν από την ιδεολογία, τις αξίες της ή κάποιο πιστεύω (π.χ. η προσευχή μιας θρησκευόμενης) ενεργοποιούν τις πεποιθήσεις. Σκεφτείτε τα (επαναλαμβανόμενα ή μη) τελετουργικά·, θυμηθείτε τις επαγγελματικά σκηνοθετημένες συγκεντρώσεις του Χίτλερ, τις τελετές έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων, τις ορκωμοσίες των Αμερικανών Προέδρων. Δεν δημιουργούν δέος, αφοσίωση, ανάταση ή, για να τεθεί πιο σωστά, αυτός δεν είναι ο λόγος για τον οποίο εξ αρχής ορίζονται ως τελετουργικά;

Αναλογιστείτε ακόμα πως στο βαθμό που μια φαντασιακή κοινότητα – που συχνότατα είναι κοινότητα πεποιθήσεων- κατέχει ισχυρή συμβολική παρουσιά στη ζωή των ανθρώπων, τότε από φαντασιακή γίνεται, είναι πραγματική. 

Ακόμα όμως κι αν έχουν έτσι τα πράγματα, δεν υπάρχουν αξίες, ιδέες, πεποιθήσεις που να παραμένουν αναλλοίωτες στο χρόνο; Όλα έχουν να κάνουν με σχέσεις, εξουσία, χρήματα, τελετουργικά;

Η Παγκόσμια Έρευνα Αξιών (World Values Survey – WVS) είναι ένα διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα που μελετά τις αξίες και τις πεποιθήσεις των ανθρώπων σε διάφορες χώρες, καθώς και τις αλλαγές τους με την πάροδο του χρόνου. Από την έναρξή της το 1981 έχει διεξαγάγει επτά κύματα ερευνών, καλύπτοντας πάνω από 120 χώρες και αντιπροσωπεύοντας περίπου το 95% του παγκόσμιου πληθυσμού.

Βρίσκει πως οικογένεια, εργασία, φίλοι, ελεύθερος χρόνος και η θρησκεία είναι διαχρονικά οι αξίες που ενστενίζονται οι άνθρωποι περισσότερο από άλλες. Ωστόσο ο πολιτικός επιστήμονας Ρόναλντ Ίνγκλχαρτ, ιδρυτής και κύριος ερευνητής στην WVS, σε συγκριτικές του μελέτες κατανοούσε πως υφίσταται μια μετατόπιση στο τι ορίζουν ως σπουδαίο οι άνθρωποι: από τις αξίες επιβίωσης σε εκείνες της αυτοέκφρασης, από τις παραδοσιακές στις κοσμικές- ορθολογικές αναλόγως της οικονομικής και πολιτισμική τους εξέλιξης.

Λόγου χάρη ελευθερία, ανθρώπινα δικαιώματα και περιβαλλοντική προστασία είναι μέρος αυτών που ονομάζουμε μετα-υλιστικές αξίες και τις συναντούμε πιο συχνά στον δυτικό κόσμο. 

“Η ΗΘΙΚΗ ΕΓΓΡΑΦΕΤΑΙ ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ”

Παρόλο που η τεράστια συμβολή του Ίνγκλχαρτ στο να κατανοήσουμε γιατί κάποιες ιδέες ή διαδικασίες μας αφορούν πολύ κι άλλες καθόλου έχει εκτιμηθεί δεόντως, ωστόσο δεν αποδέχονται όλοι τις επεξεργασίες του. Φαίνεται ότι η ευθύβολη κριτική που δεν κοιτάζει κυρίως τις τάσεις, που δεν αξιοδοτεί θετικά μόνο τη Δύση, που δεν υπονοεί πως η κοινωνία χρειάζεται απλώς να είναι ανθεκτική, να περιμένει καλύτερες μέρες ή, έστω, να προσαρμοστεί για τις χειρότερες που έρχονται, αλλά απαιτεί αλλαγές συθέμελα, είναι αφενός πιο κρουστική, αφετέρου συγκινεί ακόμα.  

Με άλλα λόγια, η ερμηνεία όσων κακών συμβαίνουν και η αναζήτηση του ποιες αξίες υποβαστάζουν την ιδεολογία που τα κάνει να συμβαίνουν είναι λειψή αν δεν ζητάει την αλλαγή της πραγματικότητας ή, έστω, όταν δεν αντιλαμβάνεται πως θα πρέπει να κρίνει την εξουσία από την οποία απορρέουν και οι αξίες της. Αυτός άλλωστε ήταν πάντα ο τρόπος του Διαφωτισμού που τώρα κινδυνεύει.

Ο Μισέλ Φουκώ αντιλήφθηκε, ενδεχομένως καλύτερα από πολλούς, το κρυμμένο μυστικό, αποκαλύπτοντάς το με στιβαρά λόγια: “ Η ηθική δε βρίσκεται στα κεφάλια των ανθρώπων: εγγράφεται στις σχέσεις εξουσίας”. 

Στις μελέτες του ο μεγάλος Γάλλος φιλόσοφος κατανοούσε την ηθική πειθάρχηση των εργαζόμενων ως συγκροτητική για την αναπαραγωγή του καπιταλισμού γιατί δημιουργεί πειθήνιους πολίτες που δεν ζητούν να αντισταθούν, μόνο υπακούουν.

Ο Μπιουνγκ Τσουλ Χαν το πάει ένα βήμα πιο πέρα και αφορά πολύ τη δική μας εποχή. Επισημαίνει ότι βρισκόμαστε χρονικά πέρα από τις κοινωνίες της πειθαρχίας που ερεύνησε ο Φουκώ και εκείνες του ελέγχου που ακολούθησαν. Τώρα δεν μας επιβάλλονται απλώς οι πεποιθήσεις των από πάνω με τον βούρδουλα, με την μονόπαντη προπαγάνδα, με κάποιον, έστω και χαλαρό, έλεγχο: πλέον αυτο-εκμεταλλευόμαστε τους εαυτούς μας, περιορίζουμε διαρκώς τον ελεύθερο μας χρόνο με εμπόρευμα (λόγου χάρη με doom-scrolling) και η μεγαλύτερη μας αξία είναι η επίδοση σε όλα τα πεδία της ζωής ή, αντιστρόφως και παράλληλα συμπληρωματικά, η διαρκής ψυχική ενδοσκόπηση.

Ο Ζυλ Ντελέζ, φαρμακερός και καίριος ενάντια στην ψυχολογικοποίηση των πάντων επεσήμανε ως προς αυτό το τελευταίο: “η ψυχανάλυση έχει κατακτήσει τα δικαιώματα μιας αξιωματικής […] δεν υπάρχει άλλη αλήθεια εκτός αυτής που παράγεται από τη διαδικασία που την προϋποθέτει”. 

Από την άλλη, ο πρόσφατα εκλειπών Φρέντρικ Τζέημσον, στην διάσημη ανάλυσή του συνέδεε τον καπιταλισμό με το πολιτισμικό και ιδεολογικό πεδίο κάθε εποχής. Λόγου χάρη, ο μεταμοντέρνος αντινομικός σχετικισμός στις αξίες μας (π.χ. και ελευθεριότητα στις σεξουαλικές σχέσεις και θρησκευτική προσήλωση) συνδέεται ευθέως με τις απαραίτητα πολλαπλές πηγές για συσσώρευση κερδών σε αυτό το στάδιο του καπιταλισμού. 

ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ;

“Πέρα από το Καλό και το Κακό”, ήταν ο τίτλος ενός εξαιρετικού βιβλίου του πιο διάσημου κριτή των αξιών της εποχής του κι όχι μόνο. Ο αμετανόητα αντιφατικός Νίτσε, που καθόλου δεν χαρίζονταν στους αφορισμούς του, έκανε, ανάμεσα σε άλλες, μια ιδιαίτερα σημαντική σκέψη: ποια είναι η αξία των αξιών μας και πώς την μετράμε;

Ο Γερμανός φιλόσοφος μας προτρέπει, προφανώς από τον τίτλο που επέλεξε, να πάμε “πέρα από το καλό και το κακό” που μας παρουσιάζουν, να σταματήσουμε να βλέπουμε τη ζωή μέσα από αυτή την ψεύτικη διχοτομία. Ενθαρρύνει τη δημιουργία νέων αξιών, την “μεταστοιχείωσή” τους όπως την ονόμαζε, έτσι ώστε να βασίζονται στην εξέλιξη και την αυθεντικότητα. 

Ο Νίτσε μας αφηγήθηκε μια εξαιρετική ιστορία, που, ας μην το κρύβουμε, ήταν και η ιστορία της δικής του, ασθενικής ζωής. Αφηγήθηκε το μεγαλείο της ανθρώπινης ύπαρξης που είναι ικανό να αλλάξει το γύρω του περιβάλλον ενάντια σε όλες τις προβλέψεις, αν σκεφτεί και πράξει αυτόνομα, έστω και σταδιακά. Προσπάθησε μάλιστα στον Ζαρατούστρα να το σχηματοποιήσει χρονικά και αλληγορικά. Ξεκινάει από την καμήλα που παίρνει την ευθύνη των παραδεκτών ηθών και τις κουβαλά, συνεχίζει στο λιοντάρι που δεν τις αντέχει και τις διαλύει, αλλά δεν γνωρίζει να φτιάξει άλλες, κι από εκεί στο παιδί που είναι ο καταφατικός δημιουργός της ελευθερίας του.

Η σκέψη του μεγάλου Γερμανού έχει κάτι από το πνεύμα της αριστοκρατίας που μπορεί να κάνει rebranding των αξιών και του εαυτού της. Δεν είναι το ίδιο για έναν πολίτη περιορισμένων πόρων. Κι όμως, ο Ντελέζ ως ερμηνευτής του, που σίγουρα δε θα μπορούσε να κατηγορηθεί για φιλολιγαρχικός άνθρωπος, βρήκε σε αυτόν κάτι από το πνεύμα της αξιακής εξέγερσης που χρειαζόμαστε και σήμερα. 

Αν αξίες είναι οι αρχές με τις οποίες αποτιμούμε τα φαινόμενα, τότε για να είμαστε συνεπείς σε αυτό το συλλογισμό, χρειάζεται να τις αξιολογήσουμε κι αυτές, αυτό μας προτρέπει ο Νίτσε. Με αυτήν την έννοια, “δεν υπάρχουν γεγονότα, μόνο ερμηνείες” κι ευτυχώς. Οι άνθρωποι πολλές φορές στις συλλογικές τους ιστορίες, ως λαοί, τάξεις, φύλα μπόρεσαν να αποτινάξουν όσα φαίνονταν αιώνια, από θεού δοσμένα, δικαιωματικά νυν και αεί υπέρ κάποιων άλλων. Ευτυχώς γιατί το να ζεις σημαίνει να αξιολογείς το αισθητό, το πραγματικό, να θες να το μετασχηματίζεις σε ενεργό και καταφατικό. Δεν έχουν όνομα ακόμα οι αξίες που θα μπορούσαμε να έχουμε; Ευτυχώς γιατί αυτό είναι η ανθρώπινη ιστορία: το σύνολο των όρων από τους οποίους αποστρέφουμε το βλέμμα έτσι ώστε να δημιουργήσουμε.