ΠΟΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑ ΑΝΤΕΧΕΤΑΙ;

Έχω βρεθεί σε πολλές δίκες στρατηγικού ενδιαφέροντος για τα δικαιώματα. Σχεδόν πάντα, με το στρατόπεδο της ελευθερίας της έκφρασης από αθέμιτους περιορισμούς «μη αναγκαίους σε μια δημοκρατική κοινωνία», όπως θα έλεγε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο του Στρασβούργου.  Μια και μόνη φορά άλλαξα πλευρά και δέχθηκα – όχι χωρίς πρότερο προβληματισμό – να συμμετέχω στην ομάδα της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου στην πολύκροτη υπόθεση του Αμβροσίου Καλαβρύτων. 

Τα περιστατικά γνωστά: ουσιαστικά μια πρόταση που είχε αναρτήσει ο Αμβρόσιος: «ΑΠΟΒΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΗΚΩΣΑΝ ΚΕΦΑΛΙ! Ας μιλήσουμε έξω από τα δόντια ΦΤΥΣΤΕ ΤΟΥΣ».  Η υπόθεση στο Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αιγίου εκδικάστηκε το 2019 μετά την έφεση  που είχε ασκηθεί στην πρωτοδίκως αθωωτική απόφαση είχε δεχθεί τον ισχυρισμό ότι οι εκφράσεις «φτύστε τους, μαυρίστε τους» αναφέρονταν σε πολιτικούς και όχι σε ομοφυλόφιλους και ότι ήταν μεταφορικές, με αποτέλεσμα να πρωτοδίκως αθωωθεί. Ο τελεσίδικα καταδικασμένος Αμβρόσιος βρέθηκε στο Στρασβούργο – τι ωραία που είναι η ελευθερία της έκφρασης ακόμη και για τους μανιασμένους πολέμιούς της! – ζητώντας την απαλλαγή του στο όνομα αυτ0ύ του ύψιστου δικαιώματος.  Δεν τα κατάφερε όμως.

Κατά την παράγραφο 55 της απόφασης: 

«Το Δικαστήριο διαπιστώνει ότι, λαμβάνοντας υπόψη, αφενός, τη φύση του επίμαχου άρθρου, το οποίο περιλάμβανε υποκίνηση σε βία και απάνθρωπη ρητορική μίσους κατά μιας ομάδας ανθρώπων που προσδιορίζονται βάσει του σεξουαλικού τους προσανατολισμού, στοιχεία τα οποία εξετάστηκαν διεξοδικά από τα εθνικά δικαστήρια- αφετέρου, τη θέση του προσφεύγοντος [πρώην Καλαβρύτων, Αμβρόσιου] ως ανώτερου αξιωματούχου της Εκκλησίας [της Ελλάδας] που μπορούσε να επηρεάσει πολλούς ανθρώπους, τρίτον, του γεγονότος ότι οι απόψεις που εκφράστηκαν στο άρθρο διαδόθηκαν σε ευρύ κοινό μέσω του Διαδικτύου- και, τέταρτον, του γεγονότος ότι αφορούσαν άμεσα ένα ζήτημα που έχει μεγάλη σημασία στην σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία -την προστασία της αξιοπρέπειας και της ανθρώπινης αξίας των ανθρώπων ανεξαρτήτως του σεξουαλικού τους προσανατολισμού- η καταγγελία του προσφεύγοντος δεν προσελκύει, υπό το πρίσμα του άρθρου 17 της ΕΣΔΑ [κατάχρηση δικαιώματος], την προστασία που παρέχει το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ [ελευθερία έκφρασης]».

Αλήθεια όμως, για ποιο λόγο να μη γίνει δεκτός ο ισχυρισμός ότι το «φτύστε τους» είναι μεταφορικό – εξάλλου χρησιμοποιείται εν είδει έκφρασης απαξίας μεταφορικά στην ελληνική; Και για ποιον λόγο να ενεργοποιηθεί η διάταξη για «κατάχρηση δικαιώματος»; Η απάντηση είναι προφανώς ότι ο Αμβρόσιος δεν ήταν όποιος κι όποιος και ο λόγος που εκπέμπει δια του δημοσίου αξιώματός του μπορεί και επηρεάζει συνειδήσεις με πολύ καθοριστικό τρόπο. Αν ο κύριος αυτός ήθελε να εκφράσει το μίσος του για τους ομοφυλόφιλους θα έπρεπε να αυτολογοκριθεί και να περιοριστεί σε μια παρέα φίλων του με τους οποίους μοιράζεται τις αυτές ιδέες. 

Το γεγονός μάλιστα ότι ως ιερωμένος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδας μισθοδοτείται από το ελληνικό δημόσιο, άρα από τον Έλληνα φορολογούμενο, αυξάνει την ευθύνη του ενώπιον της νοσηρής ελευθεροστομίας. Η ελευθερία είναι σύστοιχη της ευθύνης: όσο μεγαλύτερη ευθύνη έχεις, τόσο περισσότερο πρέπει να προσέχεις τι λες. Άλλα λέω σπίτι μου, άλλα στο πανεπιστήμιο που με καλύπτει η ακαδημαϊκή ελευθερία και άλλα στην αρθρογραφία μου. Αυτά μου φαίνονται προφανή και για το λόγο αυτό θεωρώ ορθή την απόρριψη της προσφυγής για κατάχρηση δικαιώματος.

Αυτά όμως, ας μου επιτραπεί, είναι τα εύκολα στο συλλογισμό. Πάμε στα πιο ακανθώδες στο οποίο παραπέμπει ο τίτλος αυτού του κειμένου: πώς στην προσπάθειά μας να προστατεύσουμε τους ανθρώπους από την οδύνη που προκαλεί ο λόγος των άλλων – των ισχυρών κυρίως  για να ακριβολογούμε, διότι αν ένας άστεγος μεθυσμένος σου πει «σε φτύνω» δε νομίζω να πάθεις τίποτε σοβαρό –  να μη καταλήξουμε σε ένα καθεστώς ενός ανεξέλεγκτου κομφορμισμού που τινάζει τα θεμέλια της ελεύθερης έκφρασης. 

Θα πει κανείς «μα κινδυνεύουμε από κάτι τέτοιο;» Η απάντηση εδώ είναι ναι. Προφανώς στη Δύση σήμερα ελλοχεύουν κατεξοχήν τέτοιοι κίνδυνοι στο όνομα της περιώνυμης πολιτικής ορθότητας. Όπως γράφει ο  Nick Cave  (συνθέτης είναι, όχι καθηγητής δημοσίου δικαίου) «Η πολιτική ορθότητα έχει γίνει η πιο δυστυχισμένη θρησκεία στον κόσμο.  Η κάποτε έντιμη προσπάθειά της να επαναπροσδιορίσει την κοινωνία μας με ποιο δίκαιο τρόπο, ενσωματώνει τώρα τις χειρότερες πτυχές που έχει να προσφέρει η θρησκεία (και τίποτε από την ομορφιά της), ηθική βεβαιότητα και αυτοδικαίωση που στερούνται ακόμη και τη δυνατότητα για λύτρωση.»  (Μετάφραση από τον Σπύρο Βλαχόπουλο στο πολύ ενδιαφέρον νέο βιβλίο του για την πολιτική ορθότητα) 

Μήπως τελικά τα προηγούμενα λόγια απλώς δίνουν μια αβάντα στους Αμβρόσιους της εποχής μας ή πρέπει να τα σκεφτούμε σοβαρά; Το δυστύχημα είναι ότι συμβαίνουν και τα δύο. Και αυτό κάνει πολύ δύσκολη την ισορροπία. 

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο του Στρασβούργου προσφεύγει στην «κατάχρηση δικαιώματος» σε ζητήματα ελευθερίας της έκφρασης εναντίον  α) της προπαγάνδας ή δικαιολόγησης της τρομοκρατίας ή των εγκλημάτων πολέμου β) της πρόκλησης σε βία και γ) της στόχευσης ανατροπής της συνταγματικής τάξης και της ειρήνης εντός ενός κράτους. 

Προσωπικά νιώθω πολύ άβολα, τόσο για το α) όσο και το γ). Οι άνθρωποι δικαιούνται να διαφωνούν για το παρελθόν τους, ακόμη και για τα εγκλήματα πολέμου και εννοείται για την τρομοκρατία, καθώς αυτό που για κάποιους είναι τρομοκρατία για άλλους είναι freedom fighters και όλα τα συναφή. Πριν από μερικά μόλις χρόνια, βρέθηκε στο εδώλιο Γερμανός ιστορικός για παραβίαση της λεγόμενης «αντιρατσιστικής» νομοθεσίας διότι έγραφε αυτά που πίστευε για τη μάχη της Κρήτης. Απαράδεκτο! Τέτοιου είδους ζητήματα λύνονται σε αίθουσες συνεδρίων και όχι δικαστηρίων. Και μη μου πει κανείς ότι «άλλο η μάχη της Κρήτης κι άλλο η γενοκτονία των Αρμενίων», διότι τότε θα αναγκαστώ να θυμίσω τι συνέβη πριν πάλι μερικά χρόνια όταν ο Υπουργός Παιδείας σε συστοιχία με σχεδόν ολόκληρη την ακαδημαϊκή κοινότητα των ιστορικών υποστήριξε ότι οι Πόντιοι σφαγιάστηκαν εν μέσω εθνοκάθαρσης κι όχι γενοκτονίας.  ‘Η να θυμηθούμε ότι τώρα ο Εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού διεξάγει έρευνα για πράξεις γενοκτονίας στη Γάζα που το Ισραήλ φυσικά αρνείται. Μα είναι δυνατόν, να θέτουμε το ποινικό δίκαιο στην υπηρεσία της μίας ή της άλλης άποψης; 

Για το λόγο αυτό, συνηγορώ υπέρ μιας ακόμη πιο διασταλτικής ερμηνείας της ελευθερίας της έκφρασης κα άρα πιο στενής ερμηνείας της «κατάχρησης δικαιώματος». Ο λόγος μπορεί να απαγορευθεί μόνο αν σωρευτικά εκφέρεται από πρόσωπο που επηρεάζει τη δημόσια σφαίρα (εμφατικά στην περίπτωση δημοσίων λειτουργών), διαδίδεται μέσω τεχνικών πολλαπλασιασμού της επιρροής του μηνύματος και, last but not least, προκαλεί με άμεσο τρόπο στη βία. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, θεωρώ  ότι θα πρέπει να υποστούμε τη νοσηρή ελευθεροστομία των ανθρώπων γύρω μας.  Δεν μπορεί να γίνεται αλλιώς. 

Για το λόγο αυτόν, δεν μπορώ να συμφωνήσω στον τέταρτο λόγο για τον οποίο το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο απορρίπτει την προσφυγή του Αμβρόσιου. Θυμίζω πως αφορά «άμεσα ένα ζήτημα που έχει μεγάλη σημασία στην σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία -την προστασία της αξιοπρέπειας και της ανθρώπινης αξίας των ανθρώπων ανεξαρτήτως του σεξουαλικού τους προσανατολισμού». ‘

Η καταδίκη θα μπορούσε να έρθει ανεξαρτήτως της «μεγάλης σημασίας» που εσχάτως αποδίδουμε σε αυτά τα ζητήματα. Ή μάλιστα κυρίως όταν δεν αποδίδεται μεγάλη σημασία στα ζητήματα αυτά, όπως μέχρι αρκετά πρόσφατα. Tότε είναι που χρειάζονται μεγαλύτερη προστασία οι κάθε είδους μειονότητες.  

Για να καταλήξουμε,  είναι άλλο πράγμα η ριζική αμφισβήτηση των παραδοχών που είναι ενσωματωμένες στην κοινή χρήση τής γλώσσας και άλλο η αστυνόμευσή της. Το πρώτο κατεξοχήν οφείλουμε. Το δεύτερο πολύ κατ’εξαίρεση.