ΠΩΣ ΑΚΟΥΓΟΤΑΝ Η ΛΥΡΑ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ;
Ο μύθος λέει πως όταν ο Απόλλωνας άκουσε τον Ερμή να παίζει την λύρα που είχε φτιάξει, ξέχασε την οργή του για τον μικρότερο γιο του Δία που πριν λίγο του είχε κλέψει το κοπάδι. Όχι μόνο τον συγχώρεσε, αλλά του χάρισε τα βόδια, ζητώντας για αντάλλαγμα αυτή την λύρα. Ο Ερμής του την έδωσε και ο Απόλλωνας έγινε ο Θεός της μουσικής.
Πώς ακουγόταν όμως αυτή η πρώτη λύρα, που, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Ερμής έφτιαξε από καύκαλο χελώνας και έντερα προβάτου; Τι μουσική παρήγαγε η λύρα του Απόλλωνα;
Σε αυτό το ερώτημα απάντησε το απόγευμα της Πέμπτης ο Θοδωρής Κουμαρτζής, στο βιωματικό εργαστήριο “Η λύρα του Απόλλωνα” που έλαβε χώρα στο μουσείο Σείκιλον, στο πλαίσιο του φεστιβάλ “Mate” για την μουσική, την τέχνη, την τεχνολογία και την εκπαίδευση.
Ο Ευρωπός, η λύρα και το… Netflix
Από την λύρα που κρατά ο Θοδωρής Κουμαρτζής ξεπηδά μια μελωδία σαν βγαλμένη από όνειρο. Μπροστά του πάνω στους πάγκους και στους τοίχους τριγύρω, έγχορδα μουσικά όργανα, βγαλμένα από άλλες εποχές. Μεταξύ αυτών η φόρμινξ, η κίθαρις, η βάρβιτος. Κατασκευασμένα όλα στο οικογενειακό οργανοποιείο, στον Ευρωπό του Κιλκίς.
Όλα ξεκίνησαν πριν περίπου δέκα χρόνια, όταν ο αδερφός του Θοδωρή, Νίκος, ασχολήθηκε, στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής, με την ανακατασκευή της αρχαίας ελληνικής λύρας. Σε αυτό είχε την βοήθεια του πατέρα του, Αναστάσιου, πάθος του οποίου αποτελούν τα παραδοσιακά μουσικά όργανα.
Με την βοήθεια, λοιπόν, του πατέρα του, η εμπειρία του οποίου στάθηκε πολύτιμη, και χρησιμοποιώντας το εργαστήριό του, ο Νίκος ξεκίνησε τότε το project lyra 2.0. Αυτό επρόκειτο να εξελιχθεί σε αυτό που στο εξωτερικό είναι γνωστό ως luthieros, ένα οργανοποιείο που ασχολείται με την ανακατασκευή και την παρουσίαση στο σήμερα της λύρας και άλλων οργάνων της αρχαιότητας. Προκειμένου να το πετύχουν αυτό, βασίστηκαν σε περιγραφές από την αρχαία γραμματεία και σε αναπαραστάσεις οργάνων σε τοιχογραφίες και αγγειογραφίες. Απώτερος στόχος η διάδοσή και η κατανόηση της λύρας και άλλων αρχαίων μουσικών οργάνων καθώς και η ενσωμάτωση τους στην σύγχρονη μουσική.
Και αυτό έχει τρόπον τινά επιτευχθεί, αφού τα όργανα του luthieros έχουν ταξιδέψει πλέον σε όλο τον κόσμο και ακούγονται σε soundtrack χολιγουντιανών παραγωγών, όπως το πρόσφατο ριμέικ του Μπεν Χουρ, ή στην σειρά του Netflix Vikings Vallhala, ακόμα και σε video games.
Ένα “ζωντανό” όργανο
“Δεν προσπαθούμε να φτιάξουμε την αρχαία ελληνική λύρα ακριβώς όπως την φτιάχνανε οι αρχαίοι Έλληνες, με τα προβλήματα που μπορεί αυτό να είχε, ούτε την παίζουμε όπως ακριβώς οι αρχαίοι Έλληνες. Θεωρούμε ότι είναι ένα αρχαίο όργανο που μπορεί να παιχτεί στο σήμερα”, εξηγεί o Θοδωρής έχοντας ανά χείρας την λύρα που, με τους κερατοειδείς της βραχίονες και το καύκαλο της χελώνας, θυμίζει εκείνη, την πρώτη λύρα που έφτιαξε ο Ερμής.
Όπως τονίζει, είναι θεμελιώδες το γεγονός ότι η λύρα αντιμετωπίζεται ως “ζωντανό” όργανο, όχι ως μουσειακό. Έτσι, και προκειμένου τα όργανα να μπορούν να παιχτούν, στην κατασκευή τους χρησιμοποιούνται και αρκετά σύγχρονα στοιχεία, όπως πχ. τα κλειδιά που καθιστούν το κούρδισμα πιο εύκολο.
Σύμφωνα με τον Φώτη Γιάντσιο, συγγραφέα και ερευνητή των εκδόσεων και του μουσείου “Σείκιλον”, η λέξη λύρα αναφέρεται σε όλα τα όργανα της συγκεκριμένης οικογένειας. Περιλαμβάνουν την πολύ κλασική λύρα, που είναι η χέλις, που αναφέρεται στον ομηρικό ύμνο “Εις Ερμήν”, όπου εξιστορείται η κατασκευή της πρώτης λύρας. Από την χελώνα λοιπόν, το καβούκι της οποίας χρησιμοποιείτο ως ηχείο, πήρε το όνομά της η χέλις και διατηρείται σε όλες τις λύρες που διατηρούν το σχήμα αυτό ανεξαρτήτως του υλικού κατασκευής τους.
“Υπάρχουν και οι πιο εξελιγμένες μορφές όπως η φόρμινξ και η κιθάρα ή κίθαρις, το πλέον εξελιγμένο όργανο που χρησιμοποιούσαν οι βιρτουόζοι μουσικοί της αρχαιότητας. Αυτά, μαζί με την βάρβιτο -ας πούμε το μπάσο της εποχής- που χρησιμοποιούσε και η Σαπφώ, μπορούν να τεθούν υπό τον όρο-ομπρέλα «λύρα». Στην πορεία η λύρα στην απλούστερη μορφή της κατέστη ένα όργανο με το οποίο δίδασκαν μουσική”, αναφέρει από την πλευρά του ο Γιάντσιος. Όπως λέει, αν θέλεις να αντιμετωπίσεις την λύρα ως ζωντανό όργανο βασική προϋπόθεση είναι να την διδάξεις και έτσι δημιουργήθηκε η lyreacademy, η πρώτη διαδικτυακή ακαδημία λύρας.
Ο επιτάφειος του Σείκιλου
“Μετά το luthieros και το lyreacademy, την διαδικτυακή ακαδημία αρχαιοελληνικής λύρας, τρίτο κομμάτι αποτελεί το μουσείο, το οποίο έχει πάρει το όνομά του από τον επιτάφειο του Σείκιλου”, αναφέρει ο συγγραφέας καθώς μας ξεναγεί στον χώρο.
Όπως εξηγεί, ο επιτάφειος του Σείκιλου είναι το αρχαιότερο σωζόμενο ολοκληρωμένο τραγούδι του κόσμου, με στίχους και μελωδία. Διασώθηκε σε μαρμάρινη στήλη, η οποία βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας, στην Κοπεγχάγη. Αρχικά είχε εντοπιστεί στην Μικρά Ασία κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, ενώ στην συνέχεια εξαφανίστηκε και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, βρέθηκε να χρησιμοποιείται ως βάζο για λουλούδια σε κάποιο τουρκικό σπίτι.
ΟΣΟΝ ΖΗΣ ΦΑΙΝΟΥ,
ΜΗΔΕΝ ΟΛΩΣ ΣΥ ΛΥΠΟΥ.
ΠΡΟΣ ΟΛΙΓΟΝ ΕΣΤΙ ΤΟ ΖΗΝ,
ΤΟ ΤΕΛΟΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΑΠΑΙΤΕΙ.
Ο ήχος της αρχαίας ελληνικής λύρας, διαφορετικός από αυτόν της ποντιακής ή της κρητικής, όμως ταυτόχρονα και τόσο συγγενής, σε ταξιδεύει με έναν τρόπο περίεργο και συνάμα άμεσα βιωματικό στο μεταίχμιο μύθου και ιστορίας. Και αυτή είναι η μαγεία της μουσικής.
Στο “Σεικιλον” μπορεί κανείς να βρει, εκτός από τα όργανα, βιβλία διαφόρων ειδών, από μουσικά βιβλία εκμάθησης μέχρι βιβλία για την αρχαία λύρα στο συμβολικό επίπεδο: στην ζωγραφική, την φιλοσοφία, την λογοτεχνία, και cd με ηχογραφήσεις λύρας σε συνθέσεις καλλιτεχνών που συνεργάζονται με τον luthieros αλλά και διασκευές με λύρα σε γνωστά κομμάτια.
