ΠΟΣΟ ΔΥΣΚΟΛΟ ΗΤΑΝ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΜΗΤΕΡΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οι αρχαίοι Έλληνες μπορεί να μην γιόρταζαν την Ημέρα της Μητέρας όπως κάνουμε εμείς σήμερα, αλλά είχαν κι εκείνοι γιορτές για να τιμήσουν τη μητρότητα, με επίκεντρο κυρίως την Ήρα ή την Κυβέλη. Αν και η αλήθεια είναι ότι τις περισσότερες φορές, οι ίδιες αναλάμβαναν τις προετοιμασίες για αυτές τις γιορτές -κάτι σαν να γιόρταζαν τους εαυτούς τους δηλαδή.

Οι ιστορίες που έχουν επιζήσει από τότε και αφορούν τόσο πραγματικές όσο και μυθικές μητέρες, μάς δείχνουν όμως πόσο σημαντικό ρόλο διαδραμάτιζαν στην καθημερινή ζωή. Τόσο που δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα ήταν ταυτόχρονα και σύμβολο θνητότητας αλλά και μια δύναμη που εξανθρώπιζε τους ήρωες.

Η ζωή τους

Από όσα γνωρίζουμε για τη ζωή των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα βγάζουμε το συμπέρασμα ότι -σε γενικές γραμμές- δεν ήταν και η καλύτερη δυνατή. Σύμφωνα με τον Ησίοδο για παράδειγμα, θεωρούταν σωστό να παντρεύονται με μεγαλύτερους άνδρες “τέσσερα ή πέντε χρόνια μετά την εφηβεία τους”. Οι φιλοσοφικές και ιατρικές παραδόσεις της εποχής επίσης, έβλεπαν τις γυναίκες ως κατώτερες και τις καθόριζαν με βάση την ικανότητά τους να γεννούν, παρόλο που η δημοφιλής αντίληψη ήταν ότι το ανδρικό σπέρμα περιείχε όλα όσα χρειάζονται για ένα μωρό!

Την ίδια στιγμή, δεν έχουμε και τα πιο ακλόνητα στοιχεία για το πώς ήταν οι ζωές τους μετά τον γάμο. Ξέρουμε ωστόσο ότι σε κάθε μία γυναίκα αναλογούσαν σχεδόν έξι γεννήσεις και ότι περίπου το 40% των βρεφών μπορεί να μην έφτανε μέχρι την ηλικία του γάμου -αν και οι εκτιμήσεις για τη βρεφική θνησιμότητα ποικίλλουν. Πάντως, οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι η απώλεια ενός παιδιού ήταν αρκετά συνηθισμένη στην αρχαιότητα, τόσο ώστε να μην αποτελεί κάποια έκπληξη αλλά μάλλον κάτι το αναμενόμενο.

Οι πληροφορίες σχετικά με τη μητρική θνησιμότητα είναι εξίσου ασαφείς, αν και τα δημογραφικά δεδομένα υποδηλώνουν ότι κατά καιρούς περισσότερο από το 30% των μητέρων πέθαινε από επιπλοκές πάνω στον τοκετό. Υπάρχουν όμως και μαρτυρίες που μας δίνονται έμμεσα από ταφικές επιγραφές που βρέθηκαν σε πόλεις του ελληνόφωνου κόσμου της αρχαιότητας.

Η 21χρονη Πραξώ για παράδειγμα, η σύζυγος του Θεόκριτου, πέθανε στον τοκετό και άφησε πίσω της ένα τρίχρονο παιδί. Μια άλλη γυναίκα, η Καινίς πέθανε στα 20 της πάνω στον τοκετό “έχοντας μικρή εμπειρία απ’ τη ζωή”, όπως έγραφε πάνω στον τάφο της. Η Πλαύτα πέθανε επίσης στα 20 της, κατά τον δεύτερο τοκετό της -αλλά η μνήμη της “τραγουδάει τόσο βαθιά όσο και η ατελείωτη θλίψη του αγαπημένου της συζύγου”, σύμφωνα και με τη δική της ταφόπλακα.

Η γυναίκα μέσα από τον μυθο

Οι γυναίκες, και ιδιαίτερα οι μητέρες, ήταν καθοριστικές για τον κόσμο της ποίησης και του μύθου. Αυτό το γνωρίζουμε με βεβαίοτητα καθώς έχουν διασωθεί ένα σωρό ιστορίες που αφορούσαν ολόκληρες οικογένειες και όπου μητέρες και νύφες εμφανίζονταν, προκειμένου να κάνουν τον ήρωα να φαίνεται πιο ανθρώπινος στα μάτια του κοινού.

Στην “Οδύσσεια”, για παράδειγμα, ο Οδυσσέας αξιοποιεί αυτήν την παράδοση κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στον Κάτω Κόσμο και αφηγείται τις ιστορίες όλων των μητέρων ηρώων που συνάντησε ανάμεσα στους νεκρούς -αναφέροντας τη μητέρα του ως μια από τις πρώτες. Κατά τη σύντομη επίσκεψή του για να μιλήσει με τους νεκρούς, μαθαίνει ότι η μητέρα του, Αντίκλεια, πέθανε από τη θλίψη που της προκάλεσε η μακροχρόνια απουσία του. Και σε όλο το έπος, ο Οδυσσέας ξοδεύει μεγάλο μέρος του χρόνου του παλεύοντας να φτάσει στο σπίτι της συζύγου του και προστατευτικής μητέρας του γιου του, της Πηνελόπης.

Παράλληλα, στην “Ιλιάδα”, η μητέρα του Αχιλλέα, η Θέτιδα, παίζει καθοριστικό ρόλο όταν κάνει έκκληση προς τον Δία για λογαριασμό του, όταν ο Αγαμέμνονας τον προσβάλλει. Και μόλις ο σχεδόν ανίκητος μαχητής πάει να αντιμετωπίσει τον Έκτορα, η Θέτιδα θρηνεί για τη σύντομη ζωή του που τη βλέπει να πλησιάζει προς το τέλος της.

Σε όλες τις ιστορίες “πολέμου και δόξας” που βρίσκουμε στην “Ιλιάδα”, οι μητέρες συχνά υπενθυμίζουν στους ακροατές και αναγνώστες τις πραγματικές συνέπειες του πολέμου. Σε μια συγκινητική στιγμή, όσο ο Έκτορας περιμένει τον Αχιλλέα -και άρα και τον θάνατο του- η μητέρα του η Εκάβη, στέκεται στα τείχη της πόλης και πηγαίνει το στήθος της στον γιο της, παρακαλώντας τον να θυμηθεί τη φροντίδα που έλαβε από αυτήν και να μείνει στην πόλη για να την προστατεύσει.

Και επίσης μία πολύ δυνατή σκηνή είναι τα λόγια της γυναίκας του Έκτορα, της Ανδρομάχης, αφότου έμαθε τον θάνατο του συζύγου της. Στεναχωριέται για τα μελλοντικά βάσανα του γιου τους ως ορφανού, που θα του αρνηθούν μια θέση στα τραπέζια τους οι άλλοι άνδρες, που θα το αφήσουν να περιπλανηθεί και να ζητιανέψει. Αυτή η στιγμή ήταν ακόμα πιο σπαρακτική για τους αρχαίους όταν την άκουγαν, καθώς γνώριζαν ήδη τη μοίρα του γιου τους, Αστυάνακτα: όταν η Τροία έπεσε στα χέρια των Ελλήνων, τον πέταξαν από τα τείχη της πόλης.

Γενικά, οι μητέρες των ηρώων βοήθησαν τους αρχαίους να αυτοπροσδιοριστούν και να κατανοήσουν τη θέση τους στον κόσμο, με τις ίδιες σχεδόν πάντα να βγαίνουν χαμένες. Και με αυτόν τον τρόπο υπενθύμιζαν στους ακροατές την έννοια της σκληρής εργασίας και της θυσίας.