ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΣ – ΠΟΙΟΣ ΑΚΟΥΜΠΑΕΙ ΠΟΙΟΝ

Ο σωματικός έλεγχος από την αστυνομία αποτελεί ένα από τα πιο ευαίσθητα και συχνά αμφιλεγόμενα ζητήματα που αφορούν τα δικαιώματα των πολιτών στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια διαδικασία που, αν και (υποτίθεται πως) αποσκοπεί στη διασφάλιση της δημόσιας τάξης, την ίδια στιγμή ενέχει σοβαρούς κινδύνους κατάχρησης εξουσίας.

Το πρόβλημα γίνεται ακόμη πιο έντονο όταν πρόκειται για ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, όπως τα τρανς άτομα, τα οποία αντιμετωπίζουν συχνά διακρίσεις και έλλειψη σεβασμού της ταυτότητάς τους από τις αρχές.

Σε μια κοινωνία όπου ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελεί θεμέλιο της δημοκρατίας, η σημασία του ζητήματος αποκτά νέες διαστάσεις. Τα τρανς άτομα, ως μία από τις πιο ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, συχνά βιώνουν παρενόχληση, βία και ταπείνωση κατά τη διάρκεια σωματικών ελέγχων.

Αυτές οι εμπειρίες αναδεικνύουν την ανάγκη για διάλογο σχετικά με το όριο μεταξύ της προσπάθειας διασφάλισης της κοινωνικής συνοχής και της κατάχρησης εξουσίας. Η συζήτηση αυτή αφορά την κοινωνική ευαισθησία και τη νομική κατοχύρωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι ενέργειες των αρχών δεν παραβιάζουν τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών.

Ποια είναι, λοιπόν, η ισορροπία ανάμεσα στην ανάγκη για διατήρηση της δημόσιας τάξης και στην προστασία της αξιοπρέπειας των πολιτών; Και πώς τα τρανς άτομα διασφαλίζουν τον σεβασμό της ταυτότητάς τους από τις αρχές;

Το νομικό πλαίσιο για σωματικό έλεγχο στην Ελλάδα

Ο σωματικός έλεγχος στην Ελλάδα διέπεται από συγκεκριμένες διατάξεις του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας (άρθρο 96). Σύμφωνα με αυτές, η αστυνομία έχει τη δυνατότητα να προχωρά σε σωματικό έλεγχο μόνο όταν υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ότι ένα άτομο φέρει αντικείμενα που μπορεί να σχετίζονται με εγκληματική δραστηριότητα ή όταν τίθεται ζήτημα δημόσιας ασφάλειας. Η άσκηση αυτής της αρμοδιότητας, ωστόσο, υπόκειται σε αυστηρούς περιορισμούς.

Η διαδικασία οφείλει να πραγματοποιείται με σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και να διεξάγεται από άτομο του ίδιου φύλου με εκείνον που ελέγχεται. Παράλληλα, η αστυνομία έχει την υποχρέωση να αιτιολογεί επαρκώς την ανάγκη για σωματικό έλεγχο, αποφεύγοντας αυθαίρετες πρακτικές. Παρότι το πλαίσιο είναι σαφές, έχουν καταγραφεί περιστατικά για αυθαίρετους ή καταχρηστικούς ελέγχους, ιδιαίτερα όταν αφορούν ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.

Στην Ελλάδα, είναι συνηθισμένο αστυνομικοί, είτε με στολή είτε με πολιτικά, να προβαίνουν σε ελέγχους ταυτοποίησης στοιχείων. Στην περίπτωση αστυνομικού με πολιτικά, απαιτείται η επίδειξη της αστυνομικής ταυτότητάς του, προτού ζητηθεί η παρουσίαση της ταυτότητας ή του διαβατηρίου του ελεγχομένου. Εφόσον υπάρχουν τα σχετικά έγγραφα, δεν προκύπτει υποχρέωση μεταφοράς στο αστυνομικό τμήμα για περαιτέρω εξακρίβωση.

Η σχετική διαδικασία καθορίζεται και από την υπ’ αριθ. 7100/22/4-α΄ εγκύκλιο – διαταγή του Αρχηγού της Αστυνομίας, από 17-6-2005. Όταν ζητείται από αστυνομικό να διενεργηθεί σωματικός έλεγχος, απαιτείται επαρκής αιτιολόγηση, όπως σαφείς λόγοι που να δικαιολογούν την υποψία διάπραξης αυτόφωρου κακουργήματος ή πλημμελήματος. Η χρήση χειροπέδων, ως αυστηρό μέτρο καταναγκασμού, δεν προβλέπεται στη διαδικασία της απλής προσαγωγής για εξακρίβωση στοιχείων.

Σωματική έρευνα δεν διεξάγεται στο πλαίσιο της απλής εξακρίβωσης, σύμφωνα με το άρθρο 96 παρ. 3 του ΠΔ 141/1991. Κατ’ εξαίρεση, η σωματική έρευνα είναι δυνατή μόνο όταν υπάρχουν σοβαρές υπόνοιες φυγής, οι οποίες βασίζονται στην προηγούμενη διαγωγή ή στη συμπεριφορά του ατόμου, όπως ορίζεται στο άρθρο 119 παρ. του ΠΔ 141/1991.

Λόγοι που σχετίζονται αποκλειστικά με την εμφάνιση ενός ατόμου ή με το σημείο όπου βρίσκεται, δεν θεωρούνται επαρκείς για τη διενέργεια ελέγχου. Εάν η επιμονή για σωματική έρευνα συνεχιστεί, ο νόμος απαιτεί από τον αστυνομικό να παρέχει τα στοιχεία ταυτότητάς του.

Τι ισχύει για τα τρανς άτομα

Η ελληνική νομοθεσία έχει κάνει βήματα προς την προστασία των δικαιωμάτων των τρανς ατόμων, ειδικά μετά την ψήφιση του Νόμου 4491/2017 για την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου. Ο νόμος αυτός δίνει τη δυνατότητα στα τρανς άτομα να διορθώνουν τα έγγραφά τους σύμφωνα με τη δηλωμένη ταυτότητα φύλου τους, χωρίς να απαιτείται ιατρική επέμβαση.

Στην Ελλάδα, το νομικό πλαίσιο που ρυθμίζει τους σωματικούς ελέγχους βασίζεται στις διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Αυτή κατοχυρώνει την απαγόρευση των διακρίσεων και τον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής, ενώ κατευθυντήριες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ζητούν από τις αστυνομικές αρχές των κρατών-μελών να αναγνωρίζουν και να σέβονται την ταυτότητα φύλου.

Στο πλαίσιο του σωματικού ελέγχου, η αστυνομία υποχρεούται να σέβεται τη δηλωμένη ταυτότητα φύλου του ατόμου, ανεξαρτήτως του τι αναγράφουν τα επίσημα έγγραφα. Αυτό σημαίνει ότι:

• Ο έλεγχος ενός τρανς ατόμου πρέπει να πραγματοποιείται από άτομο φύλου με το οποίο αισθάνεται άνετα, κατόπιν προφορικής συνεννόησης.
• Οποιαδήποτε μορφή εξευτελιστικής ή προσβλητικής συμπεριφοράς αποτελεί παραβίαση δικαιωμάτων.
• Ο σωματικός έλεγχος πρέπει να διεξάγεται σε ιδιωτικό χώρο, διασφαλίζοντας την απόλυτη διακριτικότητα και αξιοπρέπεια του ελεγχόμενου.

Ωστόσο, στην πράξη, τα τρανς άτομα συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν συμπεριφορές εξευτελισμού και παραβίασης των δικαιωμάτων τους. Πολλές φορές οι αστυνομικοί αγνοούν ή δεν τηρούν τις διατάξεις, γεγονός που οδηγεί σε καταγγελίες για κακομεταχείριση.

Η συζήτηση για την προστασία των τρανς ατόμων από την αυθαιρεσία της εξουσίας είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Δεν πρόκειται απλώς για ζήτημα συμμόρφωσης με διεθνείς δεσμεύσεις, αλλά για ηθική υποχρέωση της κοινωνίας να προασπίζει την ισότητα και τον σεβασμό προς όλους τους πολίτες. Η ενσωμάτωση προγραμμάτων εκπαίδευσης για την αστυνομία, η ενίσχυση της λογοδοσίας των αρχών και η δημιουργία μηχανισμών καταγγελίας που προστατεύουν τα θύματα αποτελούν κρίσιμα βήματα για μια δικαιότερη κοινωνία.

Κίμων Μελικέρτης: “Είναι απαραίτητο να εκπαιδευτούν οι αξιωματικοί και τα αστυνομικά όργανα”

Ο Κίμων Μελικέρτης, Πρόεδρος του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών (ΣΥΔ) και μέλος του Δικτύου Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, σε σχόλιό του στο NEWS 24/7 σχετικά με το ζήτημα, τονίζει ότι: «Ο σεβασμός στον αυτοπροσδιορισμό των τρανς προσώπων έχει κατοχυρωθεί και νομικά βάσει του Ν. 4491/2017 της νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου που ψηφίστηκε τον Οκτώβριο 2017, ακόμη κι αν τα τρανς πρόσωπα δεν έχουν μεταβάλει τα στοιχεία τους στα δημόσια έγγραφα τους. Με βάση αυτού του νόμου, οι έλεγχοι της αστυνομίας προς τα τρανς άτομα πρέπει να γίνονται με την μέγιστη προσοχή και αξιοπρέπεια προς την ταυτότητα φύλου τους, ενώ στην αρχή της πανδημίας covid-19, μετά από παρέμβαση του ΣΥΔ στον τότε Υφυπουργό Προστασίας του Πολίτη, κύριο Οικονόμου, εκδόθηκε και ειδική εγκύκλιος προς όλα τα αστυνομικά τμήματα για την ταυτοποίηση προς τα τρανς άτομα.»

Στην ίδια κατεύθυνση, προσθέτει: «Τον Νοέμβριο 2021, μετά από πολιτική πίεση του ΣΥΔ και σε συνεργασία με τον Επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του Πρωθυπουργού, κ. Αλέξη Πατέλη, πραγματοποιήθηκαν συναντήσεις με αρμόδια Υπουργεία, εκδίδοντας Ειδική Διαταγή/Εγκύκλιο του Υπουργείου ΠΡΟ.ΠΟ. ώστε κατά τη διαδικασία διενέργειας ελέγχων, από το αστυνομικό προσωπικό αλλά και στην είσοδο ιδιωτικών επιχειρήσεων από υπαλλήλους, να αρκεί μόνο η προφορική επιβεβαίωση του ατόμου ότι πρόκειται για το ίδιο ακριβώς φυσικό πρόσωπο που ταυτοποιείται με το έγγραφο.»

Για την περαιτέρω διασφάλιση της προστασίας των τρανς ατόμων, ο Κίμων Μελικέρτης εξηγεί: «Εκπρόσωποι του ΣΥΔ πραγματοποίησαν συνάντηση με τον πρώην Υπουργό Επικρατείας, Γεώργιο Γεραπετρίτη, και τον βουλευτή Δράμας του ΣΥΡΙΖΑ, Θεόφιλο Ξανθόπουλο, εκδίδοντας νέα ΚΥΑ (ΦΕΚ 290/Β/29-1-2022). Η ΚΥΑ αφορά τη διαδικασία ελέγχου από τις αρμόδιες αρχές ελέγχου και επιβολής κυρώσεων, η οποία θα πρέπει να πραγματοποιείται λαμβάνοντας υπόψη την αποδοχή της δήλωσης των τρανς ατόμων σχετικά με την ταυτότητα φύλου τους, δηλαδή να αρκεί η προφορική επιβεβαίωση των ατόμων ότι πρόκειται για τα ίδια ακριβώς φυσικά πρόσωπα που ταυτοποιούνται με τα έγγραφα, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι τα στοιχεία τους δεν έχουν υποβληθεί στη διαδικασία της νομικής αναγνώρισης ταυτότητας φύλου.»

Παράλληλα, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση και στους σωματικούς ελέγχους: «Πέραν των σωματικών ελέγχων της αστυνομίας και αρμόδιων αρχών, έπρεπε να ληφθούν μέτρα και για τον σωματικό έλεγχο όταν διενεργείται για λόγους ασφαλείας, για παράδειγμα κατά τη σύλληψη τρανς ατόμων ή όταν αφορά κρατούμενα τρανς άτομα. Μετά από παρέμβαση του ΣΥΔ, στις αρχές του 2022 εκδόθηκε Διαταγή που διαβιβάστηκε σε όλα τα αστυνομικά τμήματα. Η Διαταγή αναφέρει ότι το κρατούμενο τρανς πρόσωπο πρέπει να ερωτάται από το προσωπικό από τίνος φύλου αστυνομικό επιθυμεί να ελεγχθεί, να υπογράφουν από κοινού δήλωση, ενώ μπορεί να ζητηθεί από το κρατούμενο πρόσωπο να ελεγχθεί από δύο πρόσωπα διαφορετικού φύλου, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα να ελέγξουν διαφορετικά μέρη του σώματος.»

Ο Κίμων Μελικέρτης καταλήγει επισημαίνοντας ότι: «Οι παραπάνω πολιτικές παρεμβάσεις από εκπροσώπους του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών δημιούργησαν ένα δίχτυ προστασίας των τρανς ατόμων μέσω της θεσμοθέτησης και έκδοσης Υπουργικών Αποφάσεων και Διαταγών της Ελληνικής Αστυνομίας. Για τη διασφάλιση όμως της ορθής εφαρμογής τους, είναι απαραίτητο να επαναληφθούν και να εμπλουτιστούν αντίστοιχα εκπαιδευτικά σεμινάρια από το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη προς αξιωματικούς και αστυνομικά όργανα. Δράσεις που είχαν πραγματοποιηθεί από το αρμόδιο Υπουργείο το 2022, σε συνεργασία με Ειδικούς Συμβούλους και Εμπειρογνώμονες πάνω σε τρανς και γενικότερα ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα, όπου συμμετείχαν και εκπρόσωποι του ΣΥΔ.»

Διεθνής προστασία και οδηγίες

Η Ελλάδα δεσμεύεται από διεθνείς συνθήκες, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), και ότι οι κατευθυντήριες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ζητούν από τα κράτη-μέλη να διασφαλίζουν ότι η αστυνομία σέβεται την ταυτότητα φύλου και δεν εφαρμόζει διακρίσεις. Επίσης, σημειώνετε ότι οι σωματικοί έλεγχοι που αγνοούν τη δηλωμένη ταυτότητα φύλου ενός ατόμου ή συνοδεύονται από εξευτελιστικές πρακτικές συνιστούν παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ΕΣΔΑ, την οποία η Ελλάδα έχει επικυρώσει, προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες, συμπεριλαμβανομένης της απαγόρευσης των διακρίσεων (Άρθρο 14) και του σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (Άρθρο 8).

Επιπλέον, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος είναι δεσμευτικός για τα κράτη-μέλη, απαγορεύει κάθε διάκριση, ιδίως λόγω φύλου, και προστατεύει την ακεραιότητα του προσώπου.

Σύμφωνα με τη Σύσταση Rec(2001)10 της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης για τον Ευρωπαϊκό Κώδικα Αστυνομικής Δεοντολογίας, η αστυνομία πρέπει να σέβεται την ταυτότητα φύλου των ατόμων και να αποφεύγει πρακτικές που μπορεί να θεωρηθούν εξευτελιστικές. Επομένως, οι σωματικοί έλεγχοι που δεν λαμβάνουν υπόψη τη δηλωμένη ταυτότητα φύλου ενός ατόμου ή συνοδεύονται από εξευτελιστικές πρακτικές ενδέχεται να παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως προστατεύονται από την ΕΣΔΑ και άλλες διεθνείς και ευρωπαϊκές συνθήκες.

Τι μπορούν να κάνουν οι πολίτες σε περίπτωση παραβίασης των δικαιωμάτων τους

Οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να προστατεύουν τα δικαιώματά τους, ιδιαίτερα όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με περιστατικά κατάχρησης εξουσίας ή αυθαίρετους ελέγχους από τις αρχές. Ιδιαίτερα τα τρανς άτομα, ως ευάλωτη κοινωνική ομάδα που συχνά αντιμετωπίζει διακρίσεις, πρέπει να έχουν πλήρη γνώση των διαδικασιών για την αντιμετώπιση τέτοιων περιστατικών.

Καταγραφή του Περιστατικού

Η ακριβής καταγραφή του περιστατικού είναι ζωτικής σημασίας για τη διασφάλιση της αλήθειας και την τεκμηρίωση των γεγονότων σε περίπτωση που χρειαστεί να ακολουθήσει νομική διαδικασία.

Τόπος και χρόνος: Είναι σημαντικό να σημειωθούν με ακρίβεια ο τόπος και η χρονική στιγμή του περιστατικού. Αυτές οι πληροφορίες μπορούν να αποδειχθούν κρίσιμες ως αποδεικτικά στοιχεία.

Ονόματα και διακριτικά: Εάν είναι δυνατόν, θα πρέπει να καταγραφούν τα ονόματα ή οι αριθμοί διακριτικών των εμπλεκόμενων αστυνομικών, καθώς και οποιαδήποτε χαρακτηριστικά μπορούν να βοηθήσουν στην ταυτοποίησή τους.
Μάρτυρες: Η αναζήτηση μαρτύρων που παρακολούθησαν το περιστατικό μπορεί να ενισχύσει την αξιοπιστία της καταγγελίας. Οι μαρτυρίες τους αποτελούν πολύτιμη υποστήριξη σε νομικές διαδικασίες ή αναφορές.

Υποβολή Καταγγελίας

Η υποβολή καταγγελίας είναι ένα από τα βασικά βήματα για τη λογοδοσία των αρχών και την προστασία των πολιτών.

Συνήγορος του Πολίτη: Ο θεσμός του Συνηγόρου του Πολίτη λειτουργεί ως ανεξάρτητος μηχανισμός για την αντιμετώπιση παραβιάσεων δικαιωμάτων από τις δημόσιες αρχές. Οι πολίτες μπορούν να απευθύνονται εκεί, υποβάλλοντας αναλυτική αναφορά του περιστατικού.

Αστυνομικές αρχές: Οι καταγγελίες μπορούν να υποβληθούν και απευθείας σε αρμόδιες αστυνομικές υπηρεσίες. Είναι σημαντικό να ζητείται αριθμός πρωτοκόλλου κατά την υποβολή της καταγγελίας, ώστε να υπάρχει αποδεικτικό στοιχείο της αναφοράς.

Υποστήριξη από οργανώσεις: Υπάρχουν οργανώσεις που εξειδικεύονται στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προσφέρουν βοήθεια σε περιπτώσεις κατάχρησης εξουσίας. Αυτές παρέχουν τόσο νομική όσο και ψυχολογική υποστήριξη, ενδυναμώνοντας τα άτομα που υφίστανται τέτοιες εμπειρίες.

Νομική Προστασία

Η νομική οδός είναι ένα ισχυρό εργαλείο για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης και την πρόληψη μελλοντικών περιστατικών κατάχρησης εξουσίας.

Επικοινωνία με δικηγόρο: Ένας δικηγόρος μπορεί να βοηθήσει στην αξιολόγηση της περίπτωσης και να παρέχει εξειδικευμένες συμβουλές. Ανάλογα με τα γεγονότα, μπορεί να υπάρξει δυνατότητα υποβολής μήνυσης για κατάχρηση εξουσίας, παράβαση καθήκοντος ή παραβίαση δικαιωμάτων, όπως αυτά προβλέπονται από το Σύνταγμα και τις διεθνείς συμβάσεις.

Διεκδίκηση αποζημίωσης: Σε περιπτώσεις σοβαρών παραβιάσεων, μπορεί να διεκδικηθεί αποζημίωση για ηθική βλάβη ή άλλες ζημίες που προκλήθηκαν από την αυθαιρεσία των αρχών.

Δημόσια τάξη και αξιοπρέπεια

Η προστασία των δικαιωμάτων είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ενημέρωση των πολιτών για τις νομικές τους επιλογές και τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθήσουν. Ιδιαίτερα για ευάλωτες ομάδες, όπως τα τρανς άτομα, η συνεργασία με οργανώσεις και η πρόσβαση σε εξειδικευμένη νομική υποστήριξη μπορούν να αποτελέσουν καταλυτικούς παράγοντες για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των αυθαιρεσιών.

Το ζήτημα του σωματικού ελέγχου βρίσκεται στον πυρήνα μιας ευρύτερης συζήτησης: πώς μπορεί να επιτευχθεί η ισορροπία ανάμεσα στην ανάγκη διατήρησης της δημόσιας ασφάλειας και στην προστασία της ατομικής αξιοπρέπειας; Για αρκετούς πολίτες, η διαδικασία αυτή ίσως να φαίνεται απλή. Όμως, για τα τρανς άτομα, οι συνέπειες μπορεί να είναι τραυματικές, καθώς συχνά η ταυτότητά τους αμφισβητείται ή αγνοείται. Οι αστυνομικές αρχές καλούνται να λειτουργούν μέσα σε αυστηρά όρια που ορίζει ο νόμος και να αντιμετωπίζουν κάθε πολίτη με σεβασμό, ανεξαρτήτως φύλου, ταυτότητας ή άλλων χαρακτηριστικών.