ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ: 10+1 ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΙ ΙΣΧΥΕΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Και μόνο το γεγονός ότι σε δηλώσεις εκπροσώπων της Νέας Δημοκρατίας για τα δικαιώματα των ομόφυλων ζευγαριών, αλλά και σε ρεπορτάζ για τα όσα αναμένεται να πει σήμερα ο Κυριάκος Μητσοτάκης επί του δικαιώματος τους στην παρένθετη μητρότητα, αναφέρεται ο όρος «δανεική μήτρα», «φωνάζει» πως υπάρχουν καλοί λόγοι να διευκρινιστούν βασικά πράγματα για τη συγκεκριμένη μορφή αναπαραγωγής.

Το «δανεική μήτρα» εμφανίστηκε μεν, σε ανεπίγραφο άρθρο 1458 του Αστικού Κώδικα ωστόσο, στην πρώτη σχετική δικαστική απόφαση (την πήρε το Πολυμελές Πρωτοδικείο Ηρακλείου Κρήτης και ήταν η 31/5803/176/1999) αναφέρεται ότι η φράση αυτή είναι ανακριβής «καθώς η εγκυμοσύνη δεν συντελείται με την παραχώρηση χρήσεως ενός οργάνου, αλλά με την επιστράτευση του συνόλου των λειτουργιών μιας γυναίκας».

Αφήνοντας στην άκρη για λίγα λεπτά τις όποιες ηθικοκοινωνικές αντιλήψεις, θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε με ακρίβεια την συγκεκριμένη πρακτική γονιμοποίησης στην οποία ενδέχεται να μην αποκτήσουν πρόσβαση τα ομόφυλα ζευγάρια, σύμφωνα με το ρεπορτάζ.

ΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΙΑΤΡΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Η ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΕΡΑ

Η ανάγκη να μάθουμε για τι ακριβώς μιλάμε γίνεται πιο ξεκάθαρη αν κάνει κανείς μια ‘βόλτα’ στα social media και διαβάσει τι έχει γραφτεί για αυτό.

Οι πληροφορίες θέλουν τον πρωθυπουργό να βάζει εμπόδιο, ώστε να ικανοποιήσει σε ένα βαθμό το συντηρητικό ακροατήριο της ΝΔ, όπως έχει γράψει η Βίκυ Σαμαρά.

Θα αρχίσουμε από την πιο βασική διευκρίνιση: την ορολογική προσέγγιση της παρένθετης μητέρας.

Στο βιβλίο με τίτλο Ιατρικό Δίκαιο, Στοιχεία Βιοηθικής που υπογράφουν οι Δημήτριος Ψαρούλης (ομότιμος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ) και Πολυχρόνης Βούλτσος (Αναπληρωτής Καθηγητής Ιατρικού Δικαίου και Ηθικής στην Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ) και ασχολείται με τα βιοηθικά ζητήματα της κλινικής βιοηθικής, σε συνάρτηση με την ανάπτυξη της βιο-τεχνολογίας εξηγούνται τα εξής:

«Κοινωνική μητέρα ονομάζεται η γυναίκα που επιθυμεί και που θα πάρει το παιδί το οποίο θα κυοφορήσει άλλη, η λεγόμενη κυοφόρος ή φέρουσα.

Σύμφωνα με τη θεωρία, βιολογική μητέρα ονομάζεται η γυναίκα από την οποία προέρχεται το ωάριο ενώ όταν το ωάριο προέρχεται από την κοινωνική μητέρα, τότε αυτή είναι ταυτόχρονα και η βιολογική μητέρα.

Η παρένθετη είναι η μοναδική κατά γλωσσική ακριβολογία μητέρα, με την έννοια ότι προσφέρει την μήτρα της, λέξη η οποία προέρχεται από τη λέξη «μήτηρ» (μητέρα)».

Τι είναι παρένθετη μητρότητα

Το surrogacy (όπως αναφέρεται στις αγγλόφωνες χώρες η παρένθετη μητρότητα) μεταφράζεται ως «υποκατάσταση, αναπλήρωση, αντικατάσταση». Σε επίπεδο εγκυμοσύνης, πρόκειται για την υποκατάσταση κύησης.

Βάσει των νόμων που υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα, αυτή η συνθήκη αφορά μια γυναίκα που συμφωνεί με δυο ενήλικες συζύγους ετερόφυλου ζευγαριού που είτε είναι παντρεμένοι, είτε ζουν σε ελεύθερη ένωση (του οποίου η γυναίκα για αποδεδειγμένους ιατρικούς λόγους αδυνατεί να κυοφορήσει) ή μια μόνη ενήλικη γυναίκα που αποφασίζει να συστήσει μονογονεϊκή οικογένεια, να κυοφορήσει και να γεννήσει το παιδί.

Παρεμπιπτόντως, ο αποκλεισμός του άγαμου άνδρα αποτελεί «κατάφωρη διακριτική μεταχείριση» που έρχεται σε αντίθεση με το άρθρο 4 του Συντάγματος, περί Ισότητας των Ελλήνων.

Αυτός είναι και ο λόγος που τα Ελληνικά Δικαστήρια έχουν δώσει κατ’ αρχήν άδεια σε άγαμο άνδρα, δυο φορές, με τον Εισαγγελέα να την προσβάλει με έφεση.

Έχε πρόχειρο για τη συνέχεια πως στο άρθρο 1464 του Αστικού Κώδικα αναφέρεται πως «στην περίπτωση τεχνητής γονιμοποίησης, αν η κυοφορία έγινε από άλλη γυναίκα υπό τους όρους του άρθρου 1458 Α.Κ. (δηλαδή μετά από δικαστική άδεια), μητέρα του τέκνου τεκμαίρεται η γυναίκα στην οποία δόθηκε η σχετική δικαστική άδεια.)

Οι τύποι της παρένθετης μητρότητας

Υπάρχουν δυο κύριοι τύποι παρένθετης μητρότητας. Στον συνηθέστερο, το ωάριο της ενδιαφερόμενης να γίνει μητέρα (και μπορεί να αποδείξει ιατρικά πως αυτό δεν είναι εφικτό) και το σπέρμα του συντρόφου της, δυνητικού συντρόφου ή δότη χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία εμβρύου που εμφυτεύεται στη μήτρα της παρένθετης μητέρας.

Ως εκ τούτου, η παρένθετη δεν έχει βιολογική σχέση με το παιδί.

Σε κάποιες χώρες είναι νόμιμη και η πρακτική κατά την οποία το ωάριο της παρένθετης μητέρας χρησιμοποιείται για τη δημιουργία του εμβρύου, είτε με το σπέρμα του ενδιαφερόμενου να γίνει πατέρας, είτε με σπέρμα δότη.

Οι προϋποθέσεις για να γίνει μια γυναίκα παρένθετη μητέρα

Στον ελληνικό νόμο αναφέρονται προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέχουν για να γίνει μια γυναίκα παρένθετη μητέρα.

Κατ’ αρχάς, δεν πρέπει να έχει υπερβεί το 50ο έτος της ηλικίας της -που ορίζεται ως «ανώτατο αναπαραγωγικό ηλικιακό όριο» στο νόμο. Γυναίκες άνω των 50 μπορούν να αιτηθούν και να εξασφαλίσουν άδεια, εφόσον έχουν προχωρήσει σε κρυοσυντήρηση γενετικού υλικού σε προτέρα ηλικία.

Η κατώτερη ηλικία μιας παρένθετης είναι τα 25 έτη.

Η γυναίκα πρέπει να έχει ένα τέκνο και να μην έχει υποβληθεί σε περισσότερες από δυο καισαρικές τομές.

Οφείλει να έχει «καθαρές» εξετάσεις για σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα και να έχει ‘περάσει’ ψυχιατρικές εξετάσεις.

Άλλο ένα βασικό προαπαιτούμενο είναι να είναι κάτοικος Ελλάδας. Κάτι που ισχύει και για την αιτούσα.

44 οι χώρες που έχουν νομιμοποιήσει την παρένθετη μητρότητα

Τη σήμερον ημέρα είναι 44 πο χώρες που επιτρέπουν ή ρυθμίζουν ρητά δια νόμων την παρένθετη μητρότητα, με την όποια μορφή. Σε κάποιες μεταξύ των βασικών προϋποθέσεων είναι η έγκριση κυβερνητικής αρχής.

Σε άλλες αρκεί ένα σύμφωνο μεταξύ των ενδιαφερόμενων και της παρένθετης. Υπάρχουν και χώρες που έχουν περιορισμούς στο ποια γυναίκα μπορεί να γίνει παρένθετη.

Πιο συγκεκριμένα,

• 22 χώρες επιτρέπουν την εμπορική παρένθετη μητρότητα (η παρένθετη μητέρα αποζημιώνεται οικονομικά για τις υπηρεσίες της).
• 19 χώρες επιτρέπουν την αλτρουιστική παρένθετη μητρότητα (η παρένθετη μητέρα δεν λαμβάνει καμία αποζημίωση για τις υπηρεσίες της).
• 3 χώρες επιτρέπουν και τις δυο μορφές.
• 11 χώρες έχουν νόμους που απαγορεύουν την όποια μορφή. Χαρακτηριστικά, στη Βουλγαρία, τη Μάλτα, την Πορτογαλία, την Ισπανία και την Ιταλία η παρένθετη μητρότητα θεωρείται αντίθετη στη δημόσια τάξη. Επιφέρει αστικές και ποινικές κυρώσεις. Στη Γερμανία θεωρείται «αντίθετο στα χρηστά ήθη».

20 είναι οι χώρες που ομόφυλα ζευγάρια έχουν δικαίωμα στην παρένθετη μητρότητα

Το νομικό καθεστώς της παρένθετης μητρότητας για τα ομόφυλα ζευγάρια διαφέρει ευρέως από χώρα σε χώρα, μεταξύ των 20 στις οποίες είναι νόμιμο δικαίωμα. Mεταξύ τους είναι η Μεγάλη Βρετανία, η Δανία, το Βέλγιο και η Ολλανδία.

Η Κύπρος είναι μεταξύ των χωρών που δεν έχουν νομική ρύθμιση, άρα η διαδικασία είναι νόμιμη αν και «αρύθμιστη».

Yπάρχουν και πολλά άλλα έθνη (πχ Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία) όπου γίνεται χρήση της πρακτικής, μέσω ιδιωτικών συμφωνητικών των δυο πλευρών.

Για παράδειγμα, στον Καναδά η παρένθετη μητρότητα επιτρέπεται ρητά σε ομόφυλα ζευγάρια. Στη Μεγάλη Βρετανία ο νόμος δεν αναφέρεται ρητά στο θέμα, ωστόσο τα ομόφυλα ζευγάρια μπορούν να έχουν πρόσβαση σε παρένθετη μητρότητα μέσω ιδιωτικών διευθετήσεων.

Οι λεπτομέρειες στο νόμο της Ελλάδας

Η χώρα μας ανήκει στη λίστα με αυτές που έχουν επιτρέψει δια νόμου την παρένθετη μητρότητα -υπό προϋποθέσεις- από το 2002. Τότε ψηφίστηκε ο Νόμος 3089/2002.

Η μορφή που επιτρέπεται είναι αυτή της αλτρουιστικής παρένθετης μητρότητας. Δηλαδή, δεν υπάρχει αμοιβή. 

Ο νόμος προβλέπει ένα ποσό της τάξεως των 15.000 ευρώ που αντιστοιχεί σε αποζημίωση (για χρήματα που θα έπαιρνε, εάν εργαζόταν), τα ιατρικά έξοδα και όποια άλλα εύλογα έξοδα προκύπτουν, κατά την εγκυμοσύνη και τη γέννηση του παιδιού.

Όπως διάβασες ήδη, δικαίωμα στην υποκατάσταση κύησης έχουν τα ετερόφυλα ζευγάρια και οι γυναίκες που θέλουν να δημιουργήσουν μονογονεϊκή οικογένεια.

Απαγορεύεται η χρήση ωαρίων της παρένθετης μητέρας για τη δημιουργία εμβρύου.

Η ελληνική νομοθεσία επιτρέπει την εξωσωματική γονιμοποίηση και η δωρεά σπέρματος, ωαρίων και εμβρύων.

Η παρένθετη μητέρα έχει δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, στην ενημέρωση για τη συμφωνία της παρένθετης μητρότητας και στην υπαναχώρηση από τη συμφωνία, ανά πάσα στιγμή.

Οι γονείς έχουν το δικαίωμα να είναι νόμιμοι γονείς του παιδιού, αυτό στη λήψη αποφάσεων σχετικά με την ανατροφή του παιδιού και εκείνο της αναγραφής του ονόματος του παιδιού στο πιστοποιητικό γέννησης.

Τα επιχειρήματα όσων δεν αναγνωρίζουν το δικαίωμα στην παρένθετη μητρότητα

Οι χώρες που αρνούνται πεισματικά να επιτρέπουν σε ομόφυλα, ετερόφυλα ζευγάρια και σε ανθρώπους μόνους που θέλουν να γίνουν γονείς το δικαίωμα στην παρένθετη μητρότητα επικαλούνται τους ακόλουθους λόγους:

α) οι παρένθετες μητέρες μπορεί να είναι ευάλωτες σε εξαναγκασμό ή κακοποίηση, ειδικά εάν βρίσκονται σε μειονεκτική οικονομική θέση.

β) η παρένθετη μητρότητα μπορεί να οδηγήσει σε διαφωνίες σχετικά με την επιμέλεια, την πατρότητα και την κληρονομιά, και πιστεύουν ότι αυτές οι διαφορές μπορεί να είναι πολύ δύσκολο και δαπανηρό να επιλυθούν.

γ) η παρένθετη μητρότητα μπορεί να οδηγήσει στο να αντιμετωπιστούν τα παιδιά ως αγαθά που μπορούν να αγοραστούν και να πουληθούν και πιστεύουν ότι αυτό είναι επιβλαβές για τα παιδιά.

Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να ρωτήσω πώς ακριβώς ο πλανήτης έχει διασφαλίσει πως όλα αυτά δεν συμβαίνουν ήδη σε γυναίκες, καθώς τα στοιχεία της ανθρώπινης εμπορίας δείχνουν μια παταγώδη αποτυχία, όπως και το ότι η παρένθετη μητρότητα έχει γίνει εργαλείο των κακοποιών και δη αυτών που ξεχωρίζουν στο human trafficking.

H πρώτη παρένθετη μητέρα αναφέρεται στη Βίβλο

Kατά μία έννοια, η παρένθετη μητρότητα άρχισε από την Αγάρ, υπηρέτρια της Σαράς στην Παλαιά Διαθήκη. Κατά το κεφάλαιο Γένεσις μπορείς να διαβάσεις ότι η Σάρα δεν μπορούσε να γίνει μητέρα και παρακάλεσε τον σύζυγο της, Αβραάμ να συνευρεθεί με την Αγάρ και να αποκτήσει δια αυτής της οδού παιδί.

Έτσι γεννήθηκε ο Ισμαήλ.

Εκτός Βίβλου, μολονότι δεν είναι βέβαιη η ακριβής προέλευση, υπάρχουν ιστορικά αρχεία για σχετικές ρυθμίσεις που χρονολογούνται από αιώνες.

Μερικά λοιπόν, από τα πρώτα παραδείγματα παρένθετης μητρότητας εντοπίζονται στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη.

Στην Ελλάδα, υπήρχε μια πρακτική που ονομαζόταν «μητροξενία», κατά την οποία μια γυναίκα κυοφορούσε ένα παιδί για άλλη γυναίκα που δεν μπορούσε να ‘συλλάβει’.

Στη Ρώμη, η παρόμοια πρακτική ονομαζόταν «locatio pretiaria mulieris», κατά την οποία ένα άτομο μπορούσε να προσλάβει μια γυναίκα για να κυοφορήσει το παιδί του.

Και στις δυο περιπτώσεις αναφέρεται ένας μεμονωμένος άνθρωπος. Όχι ζευγάρι.

Πότε έγινε πιο κοινή η παρένθετη μητρότητα

Το ‘70 και το ‘80, όταν εξελίχθηκε η αναπαραγωγική τεχνολογία με την εμφάνιση της εξωσωματικής γονιμοποίησης ως επιλογής για τεκνοποίηση για όσους δεν μπορούν να συλλάβουν, έγινε και πιο κοινή η παρένθετη μητρότητα.

Η χρήση σπέρματος ή ωαρίων από δότη έκανε εφικτές και τις δυο πρακτικές ανθρώπων που ήθελαν να γίνουν γονείς, αλλά δεν μπορούσαν.

Η πρώτη υπόθεση παρένθετης μητρότητας που έφτασε στα δικαστήρια

Η ανταπόκριση των ανθρώπων στις δυο μεθόδους που μπορούσαν να τους κάνουν γονείς, σε εποχές που αυτή η κοινωνική επιταγή ήταν και αδιαπραγμάτευτη υποχρέωση όλων των ζευγαριών, οδήγησε στις πρώτες νομικές ρυθμίσεις.

Συνδυάστηκαν με το ατελείωτο debate για τις νομικές και ηθικές επιπτώσεις της παρένθετης μητρότητας.

Η πρώτη από τις νομικές διευθετήσεις παρένθετης μητρότητας εντοπίζεται στις ΗΠΑ και έγινε το 1985. Η Elizabeth Kane είχε συμφωνήσει να κυοφορήσει το παιδί ζευγαριού που δεν μπορούσε να συλλάβει. Η υπόθεση που είναι γνωστή ως «The Baby M Case», ανέδειξε τις νομικές και ηθικές περιπλοκές γύρω από την παρένθετη μητρότητα.

Η Mary Beth Whitehead είχε υπογράψει συμβόλαιο με τον William Stern και τη σύζυγο του, Elizabeth να κυοφορήσει το παιδί τους. To αντίτιμο ορίστηκε στα 29.433 σημερινά δολάρια (26.930 ευρώ). H Mary Beth αποποιήθηκε των γονικών της δικαιωμάτων.

Η Εlizabeth είχε σκλήρυνση κατά πλάκας και φοβόταν πως ενδεχόμενη εγκυμοσύνη θα μπορούσε να της προκαλέσει σοβαρά προβλήματα.

Η Mary Beth γέννησε ένα κοριτσάκι (στα δικαστικά έγγραφα αναφέρεται ως Baby M) και αθέτησε όσα είχε υπογράψει. Δηλαδή, δεν πήρε τα χρήματα και κράτησε το παιδί.

Οι Sterns τη μήνυσαν και νίκησαν πρωτοβάθμια, με το Ανώτατο Δικαστήριο να ανατρέπει την απόφαση. Χαρακτήρισε το συμβόλαιο ως «προσβολή της δημόσιας τάξης» και την πληρωμή ως «παράνομη και ίσως εγκληματική. Δυνητικά εξευτελιστική για τις γυναίκες».

Παρ’ όλα αυτά, η επιμέλεια δόθηκε στους Sterns καθώς όπως είπαν οι δικαστές «αυτό είναι προς το συμφέρον του παιδιού».