ΣΥΝΤΟΜΑ ΚΑΠΟΙΕΣ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΑΔΥΝΑΤΟ ΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗΣΟΥΝ

Στα τέλη Ιουνίου δημοσιεύτηκε έρευνα που διενήργησαν διακεκριμένοι κλιματολόγοι, ειδικοί σε κινδύνους δασικών πυρκαγιών και στη δασική οικολογία και μέλη διεθνούς κοινοπραξίας ερευνητικών ιδρυμάτων. Μεταξύ τους ήταν το Πανεπιστήμιο Πατρών και το Ινστιτούτο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης, του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

Αποκαλύφθηκε μια άνευ προηγουμένου αλλαγή στο καθεστώς των πυρκαγιών στην Ευρώπη -που προφανώς και σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή.

Σημειώνεται πως η αλλαγή αφορά περιοχές που βρίσκονται στη Νότια, Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Είναι πιο έντονη στην περιοχή της Μεσογείου.

Τι μας περιμένει;

Πώς αλλάζει η συμπεριφορά της φωτιάς

Η μελέτη εντόπισε εποχές του καλοκαιριού και της άνοιξης, με άνευ προηγουμένου τιμές κινδύνου πυρκαγιάς τα τελευταία χρόνια. Κατέστη σαφές πως πολλές περιοχές της νότιας Ευρώπης και της Μεσογείου φθάνουν σε ακραίες συνθήκες που ευνοούν τις πυρκαγιές -την ώρα που οι δυσμενείς συνθήκες γίνονται όλο και πιο συχνές, λόγω των αυξανόμενων καύσωνα και των υδρολογικών ξηρασιών.

Η μεταμόρφωση του ‘καθεστώτος πυρκαγιάς‘ της Ευρώπης σημαίνει πως όσο αυξάνονται οι θερμοκρασίες, τόσο περισσότερο αλλάζει η συμπεριφορά της φωτιάς. Όπως αυξάνεται η ξηρότητα της βλάστησης, αυξάνεται και η ποσότητα ενέργειας που απελευθερώνει, όταν καίγεται.

Έτσι, η δύναμη της φωτιάς αυξάνεται δραματικά με την έλλειψη νερού και εξαπλώνεται πιο γρήγορα. Ορισμένες από αυτές τις πυρκαγιές είναι στην πραγματικότητα κυριολεκτικά αδύνατο να σταματήσουν.

Κέρδισα την προσοχή σου; Ας συνεχίσω, αφού πρώτα αρπάξω την ευκαιρία να πω ότι η φωτιά (ή πυρ) είναι η καύση που συνοδεύεται από φλόγα. Η πυρκαγιά είναι η ανεξέλεγκτη φωτιά. Συνεχίζουμε.

Όπως σημειώνει ο επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης και μέλος του Τμήματος Εξελικτικής Βιολογίας, Οικολογίας και Περιβαλλοντικών Επιστημών του University of Barcelona, Jofre Carnicer “αυτή η αύξηση του ακραίου κινδύνου πυρκαγιάς είναι αρκετά πρόσφατη. Σε κρίσιμες στιγμές υπερβαίνει τις δυνατότητες πυρόσβεσης των ευρωπαϊκών κοινωνιών, προκαλώντας υψηλότερες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, που σχετίζονται με τη φωτιά σε εξαιρετικά ζεστά και ξηρά καλοκαίρια.

Η μελέτη συνδέει την αύξηση του κινδύνου πυρκαγιάς, με υψηλότερο αριθμό εκπομπών CO2 που προκαλούνται από τη φωτιά -και μετρώνται σε δορυφορικές παρατηρήσεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Αυτό το φαινόμενο εμφανίζεται στη Μεσογειακή Ευρώπη, αλλά και στην ψυχρότερη, βόρεια Ευρώπη.

Οι εκτιμήσεις κινδύνου πυρκαγιάς και επιπτώσεων, με βάση μετεωρολογικά δεδομένα και δορυφορική ανίχνευση των επιπτώσεων, έχουν αλλάξει με την πάροδο του χρόνου.

Είναι η πρώτη φορά που εντοπίζεται η πρόσφατη αύξηση των κινδύνων πυρκαγιάς, λόγω καιρικών συνθηκών. Μεταφράζεται σε σημαντική αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, που σχετίζονται με τη φωτιά σε περιόδους υπερβολικής ζέστης και κινδύνου πυρκαγιών το καλοκαίρι.

Οι δασικές και ορεινές περιοχές στη νότια και κεντρική Ευρώπη είναι οι περιοχές όπου εντοπίζονται οι υψηλότεροι κίνδυνοι πυρκαγιάς.

“Αυτές οι περιοχές είναι μεγάλοι συλλέκτες άνθρακα που απειλούνται από τη φωτιά, όπως τα Πυρηναία, οι ορεινοί όγκοι της Ιβηρικής και Καντάμπρια στην Ισπανία, οι Άλπεις, ο γαλλικός κεντρικός ορεινός όγκος, τα ιταλικά Απέννινα όρη στην κεντρική Ευρώπη, τα Καρπάθια Όρη, τα Βαλκάνια, τον Καύκασο και τις Ποντιακές Άλπεις, στη νοτιοανατολική περιοχή της Ευρώπης.

Τα συμπεράσματα δείχνουν ότι το καθεστώς πυρκαγιάς θα μπορούσε να αλλάξει γρήγορα σε περιοχές που επηρεάζονται από την κλιματική αλλαγή, όπως η Μεσόγειος, η ευρωσιβηρική και οι βόρειες περιοχές της Ευρώπης.

Η πιο σημαντική αύξηση του κινδύνου πυρκαγιάς θα επηρεάσει τις περιοχές στη νότια Ευρώπη που έχουν δάση και συλλέκτες άνθρακα, τα οποία είναι βασικά πράγματα για τη ρύθμιση του κλίματος.

Τα δάση στην ευρωπαϊκή ήπειρο απορροφούν περίπου το 10% τις συνολικές εκπομπές από τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, κάθε χρόνο. Συγκεκριμένα, απορροφούν περίπου 360 εκατομμύρια τόνους CO2 ετησίως. Αυτή η ποσότητα είναι μεγαλύτερη από τις εκπομπές μιας χώρας όπως η Ισπανία (βλ. 214 εκατομμύρια τόνοι)”.

Ζούμε στην Εποχή της Πυρκαγιάς

Ως προϊστορία ορίζεται -συχνότερα- η περίοδος από την εποχή που εμφανίστηκε στον πλανήτη Γη ζωή και δη ανθρωπόμορφα όντα, σχετικά με την εξέλιξη τους σε συμπεριφορά, ανατομία, γραφή κλπ. Συνηθέστερα οι ιστορικοί χρησιμοποιούν το σύστημα των τριών εποχών. Στην πράξη είναι χρονικές περίοδοι που ονομάστηκαν από το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή εργαλείων.

Δηλαδή, έχουμε τη Λίθινη Εποχή, την Εποχή του Χαλκού και την Εποχή του Σιδήρου.

Προ όλων αυτών υπήρχε η φωτιά που ‘δημιούργησε’ τον άνθρωπο, αφού έκανε δυνατή την επιβίωση του υπό αντίξοες συνθήκες και την εξέλιξη μας. Τώρα επιστρέφει ως δήμιος μας.

O πλανήτης Γη ‘ψήνεται’ και μαζί του ‘ψηνόμαστε’ και όσοι κατοικούμε σε αυτόν. Τα κύματα καύσωνα στην Ευρώπη έχουν καταρρίψει κάθε προηγούμενο ιστορικό ρεκόρ.

Έχουν πυροδοτήσει τεράστιες πυρκαγιές, έχουν αναγκάσει δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και έχουν προκαλέσει μεγάλη οικολογική καταστροφή -με την καταστροφή τεράστιων δασικών και αγροτικών εκτάσεων.

Όπως επισημαίνει ο περιβαλλοντικός ιστορικός Stephen Pyne στο Wired, οι φωτιές είναι φυσικό φαινόμενο που ιστορικά τακτοποιούσε περιοδικά τα οικοσυστήματα, προκειμένου να ξεκινήσει νέα ανάπτυξη.

Μετά τη βιομηχανική επανάσταση και τον καταστροφικό οίστρο των ανθρώπων που ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή, οι φωτιές “έχουν μεταμορφωθεί σε αφύσικα θηρία που αντί να βοηθήσουν το οικοσύστημα, το εξαφανίζουν”.

Στον Pyne ανήκει ο όρος Pyrocene. Δηλαδή, η Εποχή της Πυρκαγιάς, την οποία όπως λέει ζούμε τώρα.

Χρησιμοποίησε τον όρο στο βιβλίο του που έχει για τίτλο “Τhe Pyrocene: How We Created an Age of Fire and What Happens Next” Κυκλοφόρησε τον περασμένο Σεπτέμβριο από το University of California. Σημειώνει ότι πρόκειται για “ερμηνευτικό δοκίμιο”. Δηλαδή είναι βιβλίο ιδεών. Όχι δεδομένων.

Σε αυτό, ο ιστορικός πυρκαγιών (υπήρξε για 15 χρόνια πυροσβέστης πριν γίνει καθηγητής) γράφει πώς εξελίχθηκαν μαζί η φωτιά και ο άνθρωπος, με την πάροδο του χρόνου -μήπως και κάνουμε κάτι πριν να είναι αργά.

Πώς (κακο)μεταχειριστήκαμε τη φωτιά

Όπως λέει ο ιστορικός, η φωτιά υπάρχει εδώ και 420.000.000 χρόνια. Η μελέτη του απολιθωμένου άνθρακα δείχνει ότι ο κεραυνός πυροδότησε φωτιές, μόλις αναπτύχθηκαν τα φυτά στη στεριά.

Η δεύτερη χρήση της φωτιάς αφορούσε τους ανθρωπογενείς προγόνους μας. Θεωρείται ως το πρώτο εργαλείο που επέτρεψε το μαγείρεμα φαγητού, κάτι που είχε διαρκείς μορφολογικές αλλαγές.

“Η φωτιά που χρησιμοποίησαν οι ιθαγενείς, είτε αυτόχθονες Αμερικανοί είτε Αβορίγινες Αυστραλοί, για χιλιετίες,μ διαμόρφωναν τα τοπία που κατοικούσαν” σημειώνει ο ιστορικός, πριν τονίσει ότι “η φωτιά μπορούσε να υπάρξει χωρίς ανθρώπους. Οι άνθρωποι όμως, δεν μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς φωτιά”.

Η τρίτη εκμετάλλευση της φωτιάς είναι η πιο πρόσφατη και σχετίζεται με την καύση ορυκτών καυσίμων. “Δηλαδή, τη ‘σημαία’ της Βιομηχανικής Επανάστασης στη σημερινή παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Σε αυτήν τη φάση, δημιουργήθηκε νέα σχέση μεταξύ φωτιάς και ανθρώπου που πια μπορούσε να υπάρξει χωρίς τη φωτιά, που μεγάλωνε χάριν των ανθρώπων -που τη χρησιμοποιούσαν σε όλες τις μηχανές για τη χημεία οξείδωσης, τη θερμότητα, τη μηχανολογία, το φως και τον ηλεκτρομαγνητισμό.

Στην ύπαιθρο, οι αγρότες ήθελαν τα οικολογικά οφέλη της φωτιάς χωρίς την πραγματική φωτιά. Τα θρεπτικά συστατικά παρέχονταν από τεχνητά λιπάσματα και όχι από καμένη βλάστηση. Τα ζιζάνια και τα παράσιτα απομακρύνθηκαν με τρακτέρ και χημικά (όπου έγινε κατάχρηση, με οδυνηρές συνέπειες για τη γη), παρά με φωτιά και καπνό.

Ενώ μια ολοκληρωμένη διαδικασία, όπως η φωτιά, κάνει πολλά πράγματα, κανένα από αυτά δεν μεγιστοποιήθηκε. Ο στόχος της βιομηχανικής γεωργίας ήταν να επιλέξει και να μιμηθεί μόνο εκείνες τις διαδικασίες πυρκαγιάς που θα μεγιστοποιούσαν την παραγωγικότητα, κάνοντας τα αγροκτήματα περισσότερο σαν εργοστάσια.

Οι πυρκαγιές χρησιμοποιήθηκαν, κατά ειρωνικό τρόπο, σε μηχανές που κινούνται με βενζίνη όπως πυροσβεστικά οχήματα, αντλίες, ελικόπτερα και μπουλντόζες (κατά μία έννοια καταπολεμούσαν τη φωτιά με φωτιά).

Σημείωσε ότι έως το ’50 ουδείς είχε ανησυχήσει για όσα προκύπτουν από τον λάθος τρόπο που συμπεριφερόμασταν στη φωτιά. Τότε αναπτύχθηκε ο τομέας της οικολογίας της πυρκαγιάς -που θα τον βρούμε σε λίγο μπροστά μας.

Πώς η αστικοποίηση έκανε αμείλικτες της πυρκαγιές

Οι αλόγιστες εκπομπές όλων των αερίων που είχαν ως συνέπεια την κλιματική αλλαγή, ήταν η αιτία και της δημιουργίας πιο έντονων κυμάτων καύσωνα και μεγαλύτερων περιόδων ξηρασίας. Άρα ευνοϊκότερων προϋποθέσεων για την καύση της βλάστησης.

Το μόνο σταθερό μεταξύ των πυρκαγιών είναι ότι οι άνθρωποι θα βρουν έναν τρόπο να τις ξεκινήσουν, είτε πρόκειται για σπίθα από τσιγάρο, ένα χλοοκοπτικό ή ένα πυροτέχνημα.

Σε όλα αυτά προσθέστε και τη μετακίνηση των πληθυσμών της Ευρώπης, από περιοχές με βλάστηση, στις πόλεις. Ο Pyne τονίζει ότι σε χώρες όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ελλάδα, η οικονομική ανάπτυξη έχει προκαλέσει τη μετανάστευση προς τις πόλεις και την απομάκρυνση από ποιμενικές βιομηχανίες (βλ. γεωργία και εκτροφή ζώων).

“Αυτή η οικονομική αλλαγή σήμαινε ότι δεν υπήρχαν αρκετοί άνθρωποι στο τοπίο για να διατηρήσουν την παραδοσιακή καύση ή να διατηρήσουν την παραδοσιακή χρήση γης. Για χιλιάδες χρόνια, οι αγρότες έκαιγαν τακτικά τις εκτάσεις τους, για να καθαρίσουν τις νεκρές χαμοκλάδες και να ανοίξουν τον δρόμο για νέα ανάπτυξη, όπως μείωναν τον κίνδυνο τεράστιων πυρκαγιών.

Όμως πολλές σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινότητες έχουν στραφεί σε ένα σύστημα που ονομάζεται fire suppression Σημαίνει γρήγορη κατάσβεση των πυρκαγιών προτού έχουν την ευκαιρία να εξαπλωθούν, να καταστρέψουν περιουσίες και να σκοτώσουν ανθρώπους. Αυτό προϋποθέτει τη συσσώρευση καυσίμων στην ύπαιθρο, τα οποία είναι πάντα έτοιμα να καούν.

Επειδή πλέον υπάρχουν λιγότεροι άνθρωποι που ζουν στην ύπαιθρο, τα δάση έχουν αυξηθεί. Αν και αυτό είναι καλό για την άγρια ζωή, προσθέτει επίσης καύσιμο στο τοπίο. Με λιγότερα ζώα που βόσκουν -βλ. μασούν τα χόρτα-, αυτό το πολύ εύφλεκτο καύσιμο συσσωρεύεται ακόμη περισσότερο. Έτσι αρχίζετε να βλέπετε αυτές τις φωτιές να εμφανίζονται και γίνονται αμείλικτες”.

Ο διοικητής περιστατικών της Καταλανικής Πυροσβεστικής Υπηρεσίας, Marc Castellnou τόνισε ότι “οι πυρκαγιές γίνονται διαρκώς πιο δύσκολες, ως προς τη διαχείριση, επειδή η γη δεν ελέγχεται ενεργά με αραίωση της βλάστησης και σκόπιμες φωτιές. Το πρόβλημα είναι ότι εμείς ως κοινωνία έχουμε αντιδράσει μόνο σε ένα τμήμα του θέματος, δημιουργώντας δυνατότητες πυρόσβεσης. Δεν έχουμε δημιουργήσει διαχείριση οικοσυστήματος”.

Πώς ο καύσωνας έκανε επιρρεπή και την Κεντρική Ευρώπη

Η δημογραφική αλλαγή και η μετανάστευση προς την πόλη συνέβησαν -και εξακολουθούν να συμβαίνουν- παράλληλα με την κλιματική αλλαγή. Ένα μεσογειακό κλίμα είναι ήδη επιρρεπές σε πυρκαγιές.

Οι βροχεροί χειμώνες και η άνοιξη ενθαρρύνουν την ανάπτυξη των φυτών, τα οποία αποξηραίνονται το ξηρό καλοκαίρι και μετατρέπονται σε καύσιμο.

Η κλιματική αλλαγή έχει κάνει αυτές τις συνθήκες πιο ξηρές -και θερμότερες- για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. “Είναι ένας επιταχυντής. Βλέπουμε την κλιματική αλλαγή να μεγεθύνει αυτές τις συνθήκες” λέει ο Pyne.

Η φωτιά έχει αρχίσει να κινείται στην Κεντρική Ευρώπη, πιο εύκρατη περιοχή που ιστορικά δεν είχε τον κύκλο υγρού-ξηρού της Μεσογείου. Τώρα που η περιοχή υποφέρει από ολοένα και πιο ακραία κύματα καύσωνα, οι πυρκαγιές μπορούν να ‘τρέφονται’ με συνθήκες που αλλάζουν κάθε ώρα, κατά τη διάρκεια αυτών των καυσώνων.

“Αν περάσει ένας ζεστός, ξηρός άνεμος, μπορεί να απορροφήσει γρήγορα την υγρασία από τα χόρτα, τα κλαδιά και τους θάμνους -τα πραγματικά εύφλεκτα πράγματα. Τα μεγάλα δέντρα μπορεί να διατηρούν την υγρασία τους και να αντισταθούν στο κάψιμο, με την υπόλοιπη βλάστηση να γίνεται προσάναμμα”.

Υπάρχει ελπίδα σωτηρίας;

Οι επιστήμονες της πυρκαγιάς λένε ότι ο καλύτερος τρόπος για να μετριαστεί ο κίνδυνος είναι η αραίωση της περίσσειας βλάστησης και η πραγματοποίηση πιο ελεγχόμενων φωτιών. Κάτι που οι επιστήμονες παραδέχονται πως δεν θα καταφέρουν να ‘πουλήσουν’ εύκολα στον κόσμο, με τον Guillermo Rein, Ισπανό ερευνητή φωτιάς στο Imperial College του Λονδίνου, να λέει χαρακτηριστικά ότι “στη χώρα που μεγάλωσα, όλοι μαθαίνουμε πως κάθε φωτιά είναι λάθος”.

Η αύξηση των κινδύνων πυρκαγιάς που περιγράφει η μελέτη με την οποία ξεκινήσαμε, αποτελεί πρόκληση για την ανάπτυξη και την εφαρμογή της νέας ευρωπαϊκής στρατηγικής για τα δάση. Προτείνεται η διατήρηση ετήσιας μείωσης τουλάχιστον 310 εκατομμυρίων τόνων CO2 από τους δασικούς και γεωργικούς τομείς έως το 2030 στην Ευρώπη.

Τονίζεται ότι η ανιχνευθείσα αύξηση του κινδύνου πυρκαγιάς θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο τις στρατηγικές απανθρακοποίησης που βασίζονται σε δάση και χρήσεις γης, εάν δεν υιοθετηθούν αποτελεσματικές στρατηγικές δασικής διαχείρισης, για τη μείωση αυτών των κινδύνων.

Η δραστική μείωση των εκπομπών CO2 τις επόμενες δύο δεκαετίες (2030-2040) είναι το κλειδί για την επίτευξη χαμηλότερου κινδύνου πυρκαγιών στην Ευρώπη και παγκοσμίως.