ΤΙ ΘΑ ΓΙΝΕΙ ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ ΑΝ ΜΕΙΝΟΥΜΕ ΧΩΡΙΣ ΜΕΛΙΣΣΕΣ;

Οι μέλισσες και οι υπόλοιποι επικονιαστές δεν είναι απλώς ένα κομμάτι της φύσης – είναι οι αφανείς εργάτες που κρατούν ζωντανά τα οικοσυστήματα και εξασφαλίζουν την παραγωγή τροφίμων. Όμως, τα τελευταία χρόνια, βρίσκονται αντιμέτωποι με σοβαρές απειλές: η κλιματική αλλαγή, η εκτεταμένη χρήση φυτοφαρμάκων, η καταστροφή των φυσικών τους βιότοπων και η εξάπλωση ασθενειών έχουν οδηγήσει σε ανησυχητική μείωση των πληθυσμών τους. Στην Ελλάδα, όπου η μελισσοκομία αποτελεί σημαντικό μέρος της αγροτικής οικονομίας, οι επιπτώσεις αυτής της κρίσης είναι πολλαπλές και ενδέχεται να επηρεάσουν τόσο το περιβάλλον όσο και την αγροτική παραγωγή.

Σημειωτέον, η Ελλάδα είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη μελισσοποικιλότητα στην Ευρώπη που όμως δεν διαθέτει Εθνικό Κατάλογο μελισσών και άλλων επικονιαστών, με αποτέλεσμα ενδεχομένως να χάνουμε είδη που δεν έχουμε καταγράψει καν!

Τι κινδυνεύουμε να χάσουμε και πώς μπορούμε να προστατεύσουμε τους πολύτιμους αυτούς οργανισμούς πριν να είναι αργά;

Τι θα συνέβαινε στον πλανήτη χωρίς τις μέλισσες;

Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης (ΕΕΠΦ) πραγματοποίησε την πρώτη διάλεξη του τρίτου κύκλου “Προστασία της Φύσης Lab” που είναι αφιερωμένος στον νέο Ευρωπαϊκό Κανονισμό 2024/1991 για την αποκατάσταση της φύσης. Το κεντρικό θέμα ήταν “Επικονιαστές σε καιρό κλιματικής κρίσης στην Ελλάδα, τη χώρα της μέγιστης μελισσοποικιλότητας – Απειλές και απαιτούμενες δράσεις”, ένα ζήτημα που σίγουρα, θα βρούμε μπροστά μας.

Η Θεοδώρα Πετανίδου, Ομότιμη Καθηγήτρια Βιογεωγραφίας και Οικολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, μίλησε για την κρίσιμη σημασία των επικονιαστών, των οποίων η παρουσία και η υγεία είναι ζωτικής σημασίας για την οικολογική ισορροπία και την αγροτική παραγωγή.

Η κ. Πετανίδου εξήγησε ότι οι επικονιαστές, και κυρίως οι μέλισσες, διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στη διαδικασία, που είναι απαραίτητη για την αναπαραγωγή των φυτών και την αγροτική παραγωγή.

Επισήμανε πως:

• Πάνω από το 87% των ανθοφόρων φυτών παγκοσμίως εξαρτώνται από ζώα για την επικονίαση τους
• Το 84% των καλλιεργειών στην Ευρώπη στηρίζεται στην επικονίαση από έντομα, κυρίως μέλισσες
• Η οικονομική αξία της επικονίασης υπολογίζεται σε περίπου €153 δισεκατομμύρια ετησίως, αντιπροσωπεύοντας το 9,5% της παγκόσμιας αγροτικής παραγωγής​

Ακόμη υπογράμμισε πως η Ελλάδα φέρει τεκμηριωμένα 1187 είδη μελισσών, με αναμενόμενα περισσότερα από 1250 είδη, και το Αιγαίο θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα hotspots μελισσοποικιλότητας στην Ευρώπη. Παράγοντες όπως η βιογεωγραφία, η γεωλογική ιστορία, το πλήθος ανθοφόρων φυτών και το θερμό κλίμα της περιοχής συμβάλλουν στην ανάπτυξη αυτής της ποικιλότητας.

Επίσης, αναφέρθηκε στις σοβαρές απειλές που αντιμετωπίζουν οι επικονιαστές, χαρακτηρίζοντας την κλιματική αλλαγή ως “μητέρα των απειλών”.

Προτείνοντας καλές πρακτικές, η κ. Πετανίδου παρουσίασε την “Μελισσοθήκη του Αιγαίου”, μια συστηματική συλλογή με πάνω από 200.000 δείγματα επικονιαστών, με στόχο τη δημιουργία μιας εθνικής υποδομής για την παρακολούθηση και διατήρηση των ειδών​.  Τόνισε τη σημασία της συμμετοχής της Ελλάδας σε ευρωπαϊκές δράσεις, όπως οι Κόκκινοι Κατάλογοι και το Ευρωπαϊκό Σύστημα Παρακολούθησης Επικονιαστών, αλλά και τη σημασία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης του κοινού μέσω προγραμμάτων όπως το Life 4 Pollinators και εκπαιδευτικών δράσεων. Αναφέρθηκε επίσης στην ανάγκη προστασίας φυσικών χώρων φωλεοποίησης σε αστικούς κήπους, προτείνοντας πρακτικές φιλικές προς την ενίσχυση της βιοποικιλότητας​.

Σε συνέχεια των παραπάνω, το The Magazine συνομίλησε με την κ. Πετανίδου για να μάθουμε περισσότερα για τις επιπτώσεις από μια πιθανή εξαφάνιση των μελισσών στη χώρα μας, και όχι μόνο.

Ποιες είναι οι κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζουν οι μέλισσες και οι επικονιαστές σήμερα;

Συνοψίζω τις απειλές που αντιμετωπίζουν οι επικονιαστές, σε παγκόσμια κλίμακα:

• Η μεταβολή, επί τα χείρω, του ενδιαιτήματός τους, πολύ περισσότερο η καταστροφή και απώλειά του
• Η εξαφάνιση ή η μείωση των φυτών που οι επικονιαστές επισκέπτονται
• Η χημική καταπολέμηση, η χρήση αγροχημικών, ακόμη και τα εκτός στόχου
• Οι ανεξέλεγκτες εισαγωγές και η απελευθέρωση εντόμων επικονίασης αλλότριας προέλευσης, π.χ. οι βομβίνοι που χρησιμοποιούνται στα θερμοκήπια ντομάτας
• Τα διάφορα παθογόνα, παράσιτα, και ιοί που προσβάλλουν τα έντομα και αρκετές φορές εισάγονται μέσω των ανεξέλεγκτων εισαγωγών βιολογικού υλικού
• Η Διαταραχή Κατάρρευσης Αποικίας (CCD), ένα πολυαιτιακό φαινόμενο, που αφορά, έως τώρα τουλάχιστον, μόνον τη Βόρειο Αμερική
• Η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που εκπέμπεται από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας
• Οι βιολογικές εισβολές, τόσο οι ζωικές, όσο και οι φυτικές
• Η υπερχρήση πόρων, π.χ. η υπερβόσκηση, αλλά και η υπερβολική μελισσοκομία
• Και βεβαίως η κλιματική αλλαγή, η μητέρα των απειλών!

Πόσο σημαντικοί είναι οι επικονιαστές για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την αγροτική παραγωγή;

Τόσο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, όσο και την για αγροτική παραγωγή, οι επικονιαστές είναι των ων ουκ άνευ:

Σε ό,τι αφορά το πρώτο, η οικολογική εκτίμηση των υπηρεσιών επικονίασης σε παγκόσμιο επίπεδο είναι ότι ένα τεράστιο ποσοστό των ειδών ανθοφόρων φυτών, συγκεκριμένα το 87.5%, πάνω από 300 000 είδη, ευνοείται από επικονίαση με ζώα.

Σε ό,τι αφορά το δεύτερο, το 84% των καλλιεργειών της Ευρώπης ευνοείται από επικονίαση με έντομα, κυρίως μέλισσες.

Πώς επηρεάζει η κλιματική αλλαγή τις μέλισσες και τη συμπεριφορά τους;

Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τους επικονιαστές και τις οικοσυστημικές τους υπηρεσίες με τρεις τρόπους. Συγκεκριμένα, επηρεάζει:

Α. τον συγχρονισμό ανθοφορίας και δραστηριότητας εντόμων, αφού έντομα και φυτά, έχοντας διαφορετική δυνατότητα από απόκρισης στην αύξηση της θερμοκρασίας και την διαθεσιμότητα νερού, θα αποκριθούν με διαφορετικό τρόπο: τα φυτά μετατοπίζοντας έντονα την ανθοφορία τους προς τον χειμώνα, ενώ τα έντομα, που είναι θερμόφιλα και με μεγαλύτερες θερμοκρασιακές αντοχές, με μικρότερη τάση μετατόπισης της δραστηριότητάς τους.

Β. τη νεκταροπαραγωγή των ανθέων, άρα το πόσο νέκταρ θα είναι διαθέσιμο προς τους επικονιαστές. Τα πειράματά μας δείχνουν μεγάλες μειώσεις της νεκταρο-έκκρισης στα περισσότερα είδη μελισσοκομικών φυτών κατά την κύρια περίοδο ανθοφορίας, την άνοιξη.

Γ. την καθαυτή ποικιλότητα των άγριων επικονιαστών και τα οικολογικά δίκτυα ανθέων–επικονιαστών. Τα μοντέλα πρόβλεψης που έχουμε δημιουργήσει για τον νησιωτικό χώρο του Αιγαίου, βάσει των δεδομένων που έχουμε συλλέξει τα τελευταία 20 χρόνια, δείχνουν μεγάλες αλλαγές έως το 2080: μείωση στο σύνολο σχεδόν των νησιών, πλην των περιοχών με μεγαλύτερη βροχόπτωση.

Υπάρχουν συγκεκριμένα μέτρα που μπορούν να ληφθούν από τους αγρότες για να μειωθεί η χρήση επιβλαβών ουσιών;

Φυσικά, μέσω:

• μείωσης των αγροχημικών που χρησιμοποιούνται
• δημιουργίας λωρίδων και περιθωρίων φυσικής βλάστησης για υποστήριξη φυσικών εχθρών των παρασίτων, μια κίνηση που θα μειώσει την ανάγκη χρήσης αγροχημικών
• Αν παραστεί ανάγκη, να χρησιμοποιούνται φυτοφάρμακα που στην ετικέτα δηλώνεται ότι δεν είναι βλαπτικά για μέλισσες

Ποιες πρωτοβουλίες λαμβάνονται σε διεθνές επίπεδο για την προστασία των μελισσών;

Από το 1999 έχουν δημιουργηθεί, στο πλαίσιο της Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα αρκετές, με τη σύμπραξη της Διεθνούς Οργάνωσης Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) και της επιστημονικής κοινότητας, αρκετές διεθνείς Πρωτοβουλίες για τους Επικονιαστές:

το 1999: η Αφρικανική Πρωτοβουλία και το 2000 η Βραζιλιανή Πρωτοβουλία για τους Επικονιαστές.

Σημαντικό εργαλείο για την κινητοποίηση για περισσότερες Πρωτοβουλίες, δόθηκε από την δημοσίευση του εγχειριδίου της Διακυβερνητική Επιστημονική-Πολιτική Πλατφόρμα για την Βιοποικιλότητα & τις Οικοσυστημικές Υπηρεσίες (IPBES, 2016), με τίτλο Επικονιαστές, Επικονίαση & Παραγωγή Τροφής. Έτσι, το 2018 δημιουργήθηκε η Πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τους άγριους Επικονιαστές. Μετά το 2018 δημιουργούνται στην Ευρώπη πολλές εθνικές Πρωτοβουλίες.

Το 2023, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, έγινε αναθεώρηση της Πρωτοβουλίας της ΕΕ για τους Επικονιαστές (Μια νέα συμφωνία για τους επικονιαστές) με κύριο στόχο την αναστροφή της μείωσης των επικονιαστών στην ΕΕ έως το 2030. Στον Κανονισμό (ΕΕ) 2024/1991 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου & Συμβουλίου για την αποκατάσταση της φύσης, η αναφορά στους επικονιαστές είναι ξεχωριστή.

Να ξεφοβηθούμε τους επικονιαστές

Πώς μπορούμε ως πολίτες να συμβάλουμε στη διατήρηση του πληθυσμού των μελισσών;

-Να μάθουμε για τους επικονιαστές, για τη βιολογία, οικολογία και χρησιμότητά τους. Να τους ξεφοβηθούμε πια! Δεν είναι τα σιχαμερά έντομα που τσιμπούν, αλλά οι παλιότεροι καλοί μας φίλοι, που υποστηρίζουν την ποικιλότητα και τη διατήρηση στη φύση, την παραγωγή τροφής μας, την επιβίωσή μας!

-Να περιορίσουμε ή και να εξορίσουμε εντελώς τα αγροχημικά από τη ζωή μας. Όχι μόνο άμεσης χρήσης από εμάς, αλλά και έμμεσης, π.χ. αποφεύγοντας να καταναλώνουμε προϊόντα εντατικής καλλιέργειας.

-Όσο γίνεται να προσφέρουμε δύο πράγματα που έχουν ανάγκη οι επικονιαστές: τροφή (άνθη, για γύρη και νέκταρ, τη μοναδική τροφή τω μελισσών) και στέγη (δηλ. χώρους φωλιάσματος). Στο μπαλκόνι μας, στον κήπο μας, στους δημόσιους χώρους, στη φύση.

Πιο συγκεκριμένα:

• Ας αφήνουμε ακούρευτο το ανθοφόρο χορτάρι, σε συνεχή ανθοφορία και σε όλες τις εποχές.
• Ας μειώσουμε το γκαζόν παντού, αντικαθιστώντας το με φυσικότερη βλάστηση. Εκτός από τα άλλα κακά που εμπεριέχει η χρήση του (κατανάλωση νερού, αγροχημικών και ενέργειας) το γκαζόν δεν φέρει άνθη για τροφή των επικονιαστών, ούτε επιτρέπει φώλιασμα των άγριων μελισσών, μιας και οι μέλισσες χρειάζονται γυμνό έδαφος γι’ αυτό το σκοπό.
• Οι αστικοί κήποι είναι φτιαγμένοι για να αρέσουν στους ανθρώπους, όχι στους επικονιαστές. Φυτεμένοι με τροποιημένα φυτά που δεν παρέχουν νέκταρ και γύρη, απλώς φυτεύονται για θέαση και όχι για ουσιαστική οικοσυστημική λειτουργία. Ας πιέσουμε τους δημάρχους ώστε να αφήνονται τμήματα με φυσική βλάστηση και με νεκταροφόρα άνθη!
• Ας δημιουργήσουμε χώρους φωλιάσματος για τις εδαφόβιες αγριομέλισσες, αφήνοντας γυμνό έδαφος, ακόμη και σε γλάστρες, αν έχουμε δυνατότητα, αφήνοντας ανοικοκύρευτο ή σχετικά άτακτο το χώρο του κήπου μας στην πόλη ή στην εξοχή. Ας τοποθετήσουμε μελισσόσπιτα για τις μέλισσες που φωλιάζουν υπέργεια.
• Να έχουμε στο νου ότι καμία μέλισσα δεν θα μας βλάψει από μόνη της, εκτός αν την ταλαιπωρήσουμε. Αν ανακαλύψουμε φωλιές μελισσών στο έδαφος, δεν υπάρχει κανένας λόγος να τις καταστρέψουμε. Αντίθετα, μετατρέποντας το εύρημα σε πηγή μάθησης κερδίζουμε σε πολλά επίπεδα.

Υπάρχει ελπίδα να σταματήσει η μείωση του πληθυσμού των μελισσών και να αποκατασταθούν οι πληθυσμοί τους;

Πάντα υπάρχει ελπίδα! Στην Ελλάδα το μεγαλύτερό μας πρόβλημα είναι ότι χάνουμε είδη χωρίς να γνωρίζουμε ποια και πού. Είμαστε η χώρα με τη μεγαλύτερη μελισσοποικιλότητα στην Ευρώπη, παρά τη σχετικά μικρή γεωγραφική μας έκταση! Όμως, συστηματικές δειγματοληψίες που θα επιτρέψουν την ολοκλήρωση της γνώσης για την ποικιλότητα (πόσα και ποια είδη υπάρχουν) και βιογεωγραφία (πού υπάρχουν) των μελισσών δεν έχουν γίνει ώστε να καλύπτουν την πολύ ετερογενή, από οικοσυστημική άποψη, χώρα μας. Συνεπώς δεν έχουμε ακόμη Εθνικό Κατάλογο μελισσών και άλλων επικονιαστών. Χάνουμε ενδεχομένως είδη που δεν θα γνωρίσουμε ποτέ. Η κατάρτιση του Εθνικού Καταλόγου ειδών είναι προτεραιότητα, όπως και ο χάρτης κατανομής των ειδών, όσο γίνεται καλύτερα.

Μέσα από την παρακολούθηση επικονιαστών (μελισσών, ανθομυγών) που θα αρχίσει σε πανευρωπαϊκή κλίμακα από το 2026, θα είμαστε σε θέση να αποφανθούμε για την κατάσταση διατήρησης ενδιαιτημάτων που έχουμε ήδη μελετήσει από τη δεκαετία του 1980 (η πρώτη έρευνα που έγινε στην Ελλάδα) και εφεξής. Η αίσθησή μου για κάποια συστήματα που έχω τη δυνατότητα να παρακολουθώ είναι ότι βρίσκονται σε συνεχή ύφεση από άποψη δραστηριότητας επικονιαστών, αλλά και διαθεσιμότητας ανθέων. Κλιματική αλλαγή, αλλαγή χρήσης γης είναι οι κυριότεροι λόγοι για τη μείωση που παρατηρώ. Θα χρειαστούμε ένα γερό οπλοστάσιο γνώσης, ωρίμασης της κοινωνίας των πολιτών, αλλά και πολιτικής διάθεσης για να επέμβουμε διορθωτικά. Ίσως ο φόβος της οικονομίας που θα καταρρέει χωρίς επικονιαστές κάνει την ελπίδα πιο ζωντανή και αποτελεσματική!

Τι θα συμβεί αν δεν καταφέρουμε να προστατεύσουμε τις μέλισσες;

Θα αναγκαστούμε να πληρώνουμε εργάτες να επικονιάζουν τις καλλιέργειες, όπως γίνεται σήμερα στην επαρχία Sichuan, στην Κίνα, για τις αχλαδιές και τις μηλιές. Αλλά στη Δύση, οι εργάτες πληρώνονται αδρότερα από εκείνους στην Κίνα, δεν ξέρω αν θα βολέψει. Φυσικά δεν συζητώ την αντικατάσταση των μελισσών με micro-drones, όπως έχει προταθεί πρόσφατα, για πολλούς λόγους!

Μια λύση θα ήταν να χρησιμοποιούμε μόνο την κοινή μελιττοφόρο μέλισσα. Όμως, υπάρχουν πολλές καλλιέργειες που η μέλισσα αυτή δεν τα καταφέρνει, και κυρίως πολλά άγρια φυτά τα οποία η κοινή μέλισσα δεν επισκέπτεται. Άρα, σε αυτή την περίπτωση θα έχουμε μειωμένη πρωτογενή παραγωγή, αλλά και μείωση της ποικιλότητας των άγριων ανθοφόρων φυτών. Οδός προς την κόλαση…

Δύο είναι τα μείζονα διλήμματα της ανθρωπότητας χωρίς επικονιαστές ή με όχι αρκετούς επικονιαστές. Πρώτον, αν μπορούμε να ζήσουμε καταναλώνοντας μόνο ψωμί ή μακαρόνια, που η παραγωγή τους (δημητριακά) δεν απαιτεί επικονίαση με ζώα (έντομα), αλλά γίνεται με τον άνεμο. Δεύτερον, αν θέλουμε να ζήσουμε σε ένα περιβάλλον απόλυτα νοικοκυρεμένο, χωρίς τη σημερινή βιοποικιλότητα, με φανταχτερά άνθη που αναπαράγονται με κλώνους (για πόσον καιρό, όμως;), χωρίς έντομα που ζουζουνίζουν, χωρίς πουλιά που τραγουδούν. Με την “άνοιξη” “σιωπηλή”, σαν κι αυτή που περιέγραψε η Ραχήλ Κάρσον το 1962, σε έναν “θαυμαστό καινούργιο κόσμο” σαν και αυτόν που περιέγραψε ο Άλντους Χάξλεϋ το 1932.

Νοιώθω ότι είμαστε η γενιά που μπορεί να αποφασίσει για το τώρα, και εκείνη που πρέπει να αποφασίσει για το μέλλον. Η ευθύνη για ένα μέλλον με ή χωρίς επικονιαστές είναι δική μας.