Τ’ ΑΝΕΚΤΙΜΗΤΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΖΗΜΕΡΗ
Το Magazine βρέθηκε στον Βόλο και περιηγήθηκε στη μεγάλη αναδρομική φωτογραφική έκθεση - αφιέρωμα στον Βολιώτη φωτογράφο.
Πώς μπορούν να αποτυπωθούν στον φωτογραφικό φακό σαράντα και πλέον χρόνια της καθημερινότητας και της ιστορίας μίας πόλης; Και πώς μπορεί μία έκθεση να ξυπνήσει μνήμες, να δώσει εκ νέου “πνοή” και να ξαναζωντανέψει μετά από έναν αιώνα μία ολόκληρη πόλη;
Μία περιήγηση στην έκθεση- αφιέρωμα στον Βολιώτη φωτογράφο Κώστα Ζημέρη στο Μουσείο της Πόλης του Βόλου δίνει μία σαφή απάντηση στο ερώτημα αυτό, καθώς σε αυτήν εκτίθενται ανεκτίμητα φωτογραφικά έργα τέχνης που συνιστούν μοναδικά τεκμήρια και πολύτιμες όψεις μιας πόλης πολύ σημαντικής για 50 και πλέον χρόνια στη διάρκεια του 20ου αιώνα.
Από τη μία πλευρά άνθρωποι της αστικής τάξης, γυναίκες και κοριτσάκια με πλουμιστά φορέματα, εντυπωσιακές κομμώσεις και καπέλα, και άνδρες με επιμελημένα και στην τελευταία τρίχα τα μουστάκια τους. Από την άλλη γυναίκες με εργατικές ποδιές να ποζάρουν σε “οικογενειακές” φωτογραφίες με τους εργοστασιάρχες αφεντικά τους, να κάνουν γυμναστική και διατάσεις στις ταράτσες του εργοστασίου με χαμηλά τακουνάκια και παιδάκια κουρεμένα γουλί σε σχολεία, κατασκηνώσεις και ιδρύματα με βλέμμα που εντυπώνεται με τη μία στο μυαλό.
Πρόσωπα και εκφράσεις μίας άλλης Ελλάδας, όλες συγκεντρωμένες στον παλιό Βόλο, μία πόλη που, όπως όλες, χαρακτηρίζεται από άπειρες αντιθέσεις. Εκεί, στη διάρκεια του 20ού αιώνα αναδείχθηκαν μια σειρά σημαντικών φωτογράφων, όπως οι Στέφανος Στουρνάρας, Αντώνης Ραφανίδης, Δημήτρης Λέτσιος, θέτοντας το ερώτημα μιας τοπικής «Σχολής», που ως τέτοια θα συνιστούσε ιδιαιτερότητα για όλη την περιφέρεια. Επίλεκτη θέση σε αυτή διατηρεί ο Κωνσταντίνος Ζημέρης (1886-1980), που υπήρξε ενεργός τουλάχιστον για τέσσερις δεκαετίες, μεταξύ 1920-1960.
Εμείς ταξιδέψαμε στον Βόλο και περιηγηθήκαμε στην έκθεση “Ο φωτογράφος Κώστας Ζημέρης (1886-1980), αναδρομή στο έργο του” στο Μουσείο της πόλης από τους εξαιρετικά φιλόξενους ανθρώπους του Μουσείου, την διευθύντριά του Αίγλη Δημόγλου, τον υπεύθυνο τεκμηρίωσης της έκθεσης Γιάννη Κουτή, τον επιμελητή της Ηρακλή Παπαϊωάννου, αλλά και από τρία εγγόνια του φωτογράφου -που παραβρέθηκαν και στη σχετική συνέντευξη Τύπου- τον Αλέκο Κουτίνα, τον Κώστα Ζημέρη και τη Θάλεια Μακρή – Σκοτινιώτη. Τα τρία του εγγόνια με τις αφηγήσεις τους μας “σύστησαν” τον άνθρωπο Κώστα Ζημέρη, όπως αυτά τον έζησαν. Έναν άνθρωπο δυναμικό, γεμάτο ζωή και πάθος που παράλληλα με τη φωτογραφία έγραφε και μυθιστορήματα, λάτρευε την όπερα, αλλά έκανε και ευρεσιτεχνείες.
Η ξενάγηση αυτή ήταν τόσο “ζωντανή” και οι φωτογραφίες τόσο συγκλονιστικά ευκρινείς της εποχής εκείνης, που νιώσαμε πως μέσα από τη φωτογραφική ιστορία της πόλης του Βόλου γίναμε μάρτυρες της ιστορίας όλης της Ελλάδας, μιας χώρας που στις αρχές του 20ου ήταν γεμάτη αντιφάσεις και αντιθέσεις. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα είπε η εγγονή του, Θάλεια Μακρή – Σκοτινιώτη, για τη φωτογραφική Τέχνη του παππού της. “Αρχικά πίστευα πως οι φωτογραφίες του δεν είχαν συναίσθημα. Αργότερα συνειδητοποιήσα πως οι φωτογραφίες αυτές ήταν αντικειμενικές, γεγονός πολύ χρήσιμο για τους ερευνητές του μέλλοντος, καθώς έτσι απεικονίζει ένα γεγονός χωρίς να προσπαθεί να δημιουργήσει κάποιο συναίσθημα”.
Πρόδρομος της Nelly’s
O Κωνσταντίνος Zημέρης (1886 – 1980) αποφοίτησε από την Εμπορική Σχολή Βόλου, όπου είχε καθηγητή σχεδίου τον γνωστό ζωγράφο Γιάννη Πούλακα. Το 1904 και ενώ δούλευε στην τράπεζα, τα “βρόντηξε” και έφυγε για την Αμερική. Εγκαταστάθηκε στο Σεντ Λούις, όπου εργάστηκε ως φωτογράφος στούντιο, ενώ παρακολούθησε και μαθήματα σχεδίου. Το 1912 επέστρεψε στην Ελλάδα για να πολεμήσει εθελοντής στους Βαλκανικούς πολέμους. Ήταν ένας από τους πρώτους πικτοριαλιστές Έλληνες φωτογράφους. Προσέγγιζε δηλαδή τη φωτογραφία ως τέχνη κοντινή στη ζωγραφική. Φύση πολύπλευρα καλλιτεχνική, ασχολήθηκε με τη ζωγραφική, τη μουσική και τη λογοτεχνία. Από το 1925 συμμετείχε σε φωτογραφικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό κερδίζοντας πολλές διακρίσεις.
“Η Nelly’s (Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη) θεωρείται η πρώτη σημαντική Ελληνίδα φωτογράφος, αλλά και η πρώτη που έκανε σπουδές φωτογραφίας στο εξωτερικό και πιο συγκεκριμένα στη Δρέσδη. Με τον Κώστα Ζημέρη ωστόσο, πάμε 20 χρόνια πιο πίσω, καθώς και αυτός μαθήτευσε στην Αμερική” σημείωσε χαρακτηριστικά ο επιμελητής της έκθεσης Ηρακλής Παπαϊωάννου και πρόσθεσε: “το αρχείο Ζημέρη σκιαγραφεί έτσι σε τοπικό επίπεδο το πρώτο μισό του δραματικού ελληνικού 20ού αιώνα. Το έργο του ταλαντεύεται από το ατομικό στο συλλογικό, φανερώνοντας μια εποχή στην οποία ένα πνεύμα ατομισμού διαβρώνει την έννοια της κοινότητας χωρίς ακόμη να κυριαρχεί. Ταλαντεύεται ακόμη ανάμεσα στην κλασική και τη μοντέρνα φωτογραφία, σε επίπεδο τεχνικό, αισθητικό όσο και εννοιακό: άλλοτε πατά στέρεα στη φωτογραφία των αρχών του 20ού αιώνα, κι άλλοτε ατενίζει νηφάλια μια εποχή προσδοκιών, ανακατατάξεων, συγκρούσεων, διαψεύσεων”.
Στην έκθεση διακρίνονται αδρά τρεις θεματικές:
Στουντιακά πορτρέτα με άποψη που προκαλούν
Ο κόσμος του Κώστα Ζημέρη, όπως αποτυπώνεται στις φωτογραφίες του στην πρώτη περίοδο του έργου του (1922 – 1940), είναι ο Βόλος, η καθημερινή ζωή, τα πρόσωπα της πόλης, πορτρέτα επώνυμων και ανώνυμων – από το στούντιό του παρήλαυναν ναύτες και χωροφύλακες, κομψευόμενες κυρίες και κύριοι, ζευγάρια και παιδιά, οι πρόσφυγες και η εγκατάστασή τους, σημαντικές ιστορικές στιγμές, κτίρια και γωνιές του Βόλου που συνδέθηκαν με την επαγγελματική ζωή, τη βιομηχανική ανάπτυξη, τη λειτουργία του δημόσιου χώρου, αλλά και τα τοπία του Βόλου.
Στην ενότητα αυτή θα βρούμε και την πιο προκλητική φωτογραφία της έκθεσης που απεικονίζει ένα μικρό παιδάκι με μακριά καλοχτενισμένα μαλλιά να σηκώνει με το δεξί του χέρι το λευκό του φόρεμα (;) και να αποκαλύπτει το ανδρικό του μόριο….
Ψυγεία και… θέατρο
Στη δεύτερη περίοδο της δουλειάς του (1930 – 1938) ο φωτογράφος δέχεται παραγγελίες κυρίως για λόγους προβολής, βιομηχανικές εγκαταστάσεις, προϊόντα της βιομηχανίας, όπως ψυγεία ή ραδιόφωνα, εργάτες, θεατρικές παραστάσεις, κ.ά., οι οποίες αποτυπώνουν την ανάπτυξη της πόλης, την οικονομική και κοινωνική ζωή, τους ανθρώπους και τις συνήθειές τους στον δημόσιο χώρο. Εδώ ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσε η φωτογραφία της επίσκεψης του πρωθυπουργου Ελευθέριου Βενιζέλου στο εργοστάσιο Παπαγεωργίου στις 18/5/1031.
Φασιστικοί χαιρετισμοί και γυμναστικές επιδείξεις
Στην τρίτη περίοδο (1940 – 1970) μεγάλο μέρος του έργου του Ζημέρη καταλαμβάνει η καταγραφή γεγονότων κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως βομβαρδισμοί, αλλά και εικόνες από τις ημέρες της Απελευθέρωσης και των διαδηλώσεων για τα Δεκεμβριανά. Μετά το τέλος του πολέμου ο Ζημέρης απαθανατίζει με τον φακό του παιδικές κατασκηνώσεις στο Πήλιο, καρναβαλικές εκδηλώσεις, παρελάσεις, εικόνες από το ΠΙΚΠΑ.
Καταγράφει εκτενώς τη δράση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΕΟΝ) του Μεταξά στον Βόλο, τους σχετικούς εορτασμούς, αθλητικές εκδηλώσεις και γυμναστικές επιδείξεις, αλλά και φασιστικούς χαιρετισμούς πολιτών. Αποκορύφωμα ο φασιστικός χαιρετισμός ενός μικρού αγοριού στις παιδικές κατασκηνώσεις στο ΠΙΚΠΑ το καλοκαίρι του 1940, αλλά και η φωτογραφία που απεικονίζει τη δολοφονία της Σοφίκας και Λουκίας Τοπάλη και της οικιακής τους βοηθού Φιλίτσας Καλαβρού από τους Γερμανούς και στους συνεργάτες τους στα Λεχώνια Πηλίου το 1994.
“Ο Κώστας Ζημέρης” όπως πολύ ορθά σημειώνει ο Ηρακλής Παπαϊωάννου στο σημείωμά του “ταλαντεύεται από το ατομικό στο συλλογικό, φανερώνοντας μία εποχή στην οποία ένα πνεύμα ατομισμού διαβρώνει την έννοια της κοινότητας χωρίς ακόμη να κυριαρχεί. Ταλαντεύεται ακόμη ανάμεσα στην κλασική και τη μοντέρνα φωτογραφία, σε επίπεδο τεχνικό, αισθητικό όσο και εννοιακό: άλλοτε πατά στερεά στη φωτογραφία των αρχών του 20ου αιώνα κι άλλοτε ατενίζει νηφάλια μια εποχή προσδοκιών, ανακατατάξεων, συγκρούσεων, διαψεύσεων, χωρίς να ανοιγοκλείνει τα μάτια ανάμεσα στην πόζα της Σοφίας Τόπαλη και τον τραγικό (προαναφερθέντα) απαγχονισμό της ίδιας και μελών της οικογένειάς της”.
Ιnfo: Η Διεύθυνση Αρχείων, Μουσείων και Βιβλιοθηκών του Δήμου Βόλου διαθέτει στις συλλογές της 5.037 αρνητικά φωτογραφιών σε γυάλινες πλάκες από το εργαστήρια του Κώστα Ζημέρη, καθώς και φωτογραφικές μηχανές, μεγεθυμένες φωτογραφίες, εξοπλισμό φωτογραφικού στούντιο και εμφανιστηρίου, διάφορα εργαλεία, βιβλία και αναλώσιμο υλικό επαγγελματικού φωτογραφείου. Ανάμεσά τους φιλμ, συσκευασμένα από τον ίδιο τον φωτογράφο με όλα τα τότε γνωστά μέτρα προφύλαξης για τη διατήρησή τους, καθώς και ένα μεγάλο βιβλίο παραγγελιών.
Παράλληλα με την έκθεση, κυκλοφορεί ένα λεύκωμα – κατάλογος εξαιρετικής αισθητικής με φωτογραφίες και κείμενα για το έργο του φωτογράφου και τη σημασία του αρχείου του σε επιμέλεια του Ηρακλή Παπαϊωάννου..
Επιπλέον, προσφέρεται στο κοινό ένας ακόμη τρόπος προσέγγισης του έργου του Κώστα Ζημέρη, με τη λειτουργία διαδραστικής πλατφόρμας, όπου θα παρουσιάζονται ψηφιοποιημένες φωτογραφίες από το αρχείο του. Οι επισκέπτες της ιστοσελίδας του Μουσείου της Πόλης του Βόλου (www.vmoc.gr) θα μπορούν να καταθέτουν την προφορική τους μαρτυρία με αφορμή ένα γεγονός ή ένα σημείο που θα ανασύρει μνήμες και γεγονότα, εμπλουτίζοντας την τράπεζα προφορικών μαρτυριών που διαθέτει το Μουσείο, σε συνεργασία με το Εργαστήριο Προφορικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Με τις παραπάνω δράσεις παρέχεται για πρώτη φορά μια ολιστική ματιά στο έργο του Κώστα Ζημέρη, το τόσο σημαντικό για την ιστορία του Βόλου, αλλά και την τέχνη της φωτογραφίας στην Ελλάδα γενικότερα.
