ΤΑ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΑ ΡΟΥΧΑ ΠΟΥ ΡΙΧΝΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΙΔΙΚΟΥΣ ΚΑΔΟΥΣ, ΔΕΝ ΚΑΤΑΛΗΓΟΥΝ ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΦΑΝΤΑΖΕΣΑΙ

Μπορείς να φανταστείς πού καταλήγουν τα μεταχειρισμένα ρούχα, τα οποία ρίχνεις με ήσυχη συνείδηση στους ειδικούς κάδους ανακύκλωσης; Θεωρείς ότι σίγουρα θα φτάσουν σε ανθρώπους που τα έχουν ανάγκη; Ίσως οι τελικοί παραλήπτες δεν νιώθουν τόσο τυχεροί, όσο νομίζεις., και σίγουρα όλο αυτό δεν είναι δωρεάν.

Τη δαιδαλώδη περιπέτεια των ρούχων “από δεύτερο χέρι” – από τα οποία κάποιοι βγάζουν ασύλληπτο οικονομικό κέρδος – μάθαμε στην παρουσίαση της εντυπωσιακής υπαίθριας εγκατάστασης “Return to Sender” στο ΚΠΙΣΝ.

Το έργο “Επιστροφή στον Αποστολέα” της αφρικανικής κολεκτίβας NEST, που φιλοξενείται στην Εσπλανάδα μέχρι τον επόμενο Σεπτέμβριο, είναι εκ πρώτης όψεως αυτοαναφορικό, φέρει όμως πολλών ειδών συμπαραδηλούμενα, που μας αφορούν όλους.

Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) συμπράττουν παρουσιάζοντας αυτή την ενδιαφέρουσα υπαίθρια κατασκευή, σε επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου, η οποία δημιουργήθηκε ειδικά για την έκθεση σύγχρονης τέχνης Documenta 15 το 2022 και είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται μετά το Κασσέλ.

Η κολεκτίβα NEST, με έδρα το Ναϊρόμπι της Κένυας, ιδρύθηκε το 2012 και το έργο των μελών της περιλαμβάνει δράσεις κινηματογράφου, μουσικής, μόδας, εικαστικές τέχνες και λογοτεχνία. Η βασική θεματική της κολεκτίβας είναι η διερεύνηση της ταυτότητας. Τι σημαίνει να είσαι μαύρος, queer και να ζεις στην Αφρική;

Με αφετηρία τη σύγχρονη αστική αφρικανική εμπειρία, διερευνούν το ιστορικό, αποικιακό και μετα-αποικιακό παρελθόν των αφρικανικών κοινοτήτων και τα πιθανά τους μέλλοντα. Ωστόσο, λαμβάνει ταυτόχρονα υπόψη της πως τα σύγχρονα ζωτικά προβλήματα (όπως το περιβαλλοντικό) διασυνδέονται και μας αφορούν όλους.

Σωροί από μεταχειρισμένα ρούχα στριμωγμένα στο έργο “Return to Sender”

Περπατώντας στην Εσπλανάδα – περίπου στο ίδιο σημείο που πριν από κάποιους μήνες άπλωνε τα πόδια της η γιγάντια αράχνη της Μπουρζουά – βλέπουμε ένα πολύχρωμο “περίπτερο” φτιαγμένο από μεγάλα δεμάτια ρούχων. Κάθε δεμάτι (bale) – ‘mitumba’ στα σουαχίλι – είναι η ελάχιστη μονάδα μέσα στην οποία αποθηκεύονται τα ρούχα και τα υλικά κλωστοϋφαντουργίας που προορίζονται για ανακύκλωση.

Η εγκατάσταση “Return to Sender” – όπως μας εξήγησε ο Sunny Dolat, μέλος της κολεκτίβας NEST, έχει τρία θεματικά επίπεδα. Αποτελείται αρχικά από την κεντρική κατασκευή βάρους 40 τόνων (με διαστάσεις 8.80μ. x 7.70μ. και ύψος 4.60μ.) φτιαγμένη από 120 δεμάτια, βάρους 270 κιλών το κάθε ένα. Μέσα στην κατασκευή προβάλλεται 15λεπτο βίντεο όπου ακούμε πρόσωπα να μιλούν για την περίπλοκη κατάσταση γύρω από τα μεταχειρισμένα ρούχα και υφάσματα στην Κένυα και, γενικότερα, στην Αφρική. Και τέλος το έργο ολοκληρώνεται με το εξωτερικό ηχοτοπίο, στο οποίο ακούγονται ηχογραφημένες φωνές εμπόρων, που διαφημίζουν την πραμάτεια τους στην πιο γνωστή αγορά μεταχειρισμένων ρούχων του Ναϊρόμπι – μια αγορά στην οποία μπορεί κανείς να αγοράσει ένα τζιν με λιγότερο από ένα ευρώ.

Σε επίπεδο κόνσεπτ τα δεμάτια αυτά με μεταχειρισμένα ρούχα, παραπέμπουν σε όλα τα ενδύματα από “δεύτερο χέρι” που καταλήγουν στην Αφρική από τις εύπορες χώρες της Δύσης. Και εδώ τίθενται πολλά ζητήματα με κυρίαρχο το περιβαλλοντικό, καθώς η πλειονότητα των ρούχων αυτών – μετά την άνθιση του fast fashion – είναι χαμηλής ποιότητας και καταλήγει σε χωματερές.

Η συγκεκριμένη εγκατάσταση έχει δημιουργηθεί εκ του μηδενός με ενδύματα που έχουν συλλεχθεί από τη Θεσσαλονίκη, όπου υπάρχουν εταιρείες που ασχολούνται με τον τομέα της διακίνησης των ρούχων προς ανακύκλωση.

“Μας ενδιαφέρει” λέει ο Sunny Dolat “να μπορούμε να προμηθευτούμε τα ρούχα από την τοπική κοινότητα κάθε φορά ώστε οι άνθρωποι να δουν τα δικά τους απόβλητα – αν και βλέπουν ένα απειροελάχιστο μέρος από όσα πετάγονται”. Τα συγκεκριμένα ρούχα δεν έχουν προορισμό της Αφρική, είναι υλικά που διακινούνται μέσα στην αλυσίδα της ελληνικής βιομηχανίας και εκεί θα επιστρέψουν μετά από έξι μήνες όταν ολοκληρωθεί η παρουσίαση του έργου της NEST.

“Τα ρούχα του νεκρού λευκού”

Σύμφωνα με τα όσα ακούσαμε από τον εκπρόσωπο της κολεκτίβας κάποιοι εκεί έξω βγάζουν πολλά χρήματα από ένα ρούχο που εμείς προσφέρουμε δωρεάν. Παράλληλα, ένα μεγάλο μέρος των ρούχων επιβαρύνει το περιβάλλον, ενώ οι τοπικές κοινότητες των χωρών της Αφρικής στερούνται τη δυνατότητα να αναπτύξουν δικές τους επιχειρήσεις κλωστοϋφαντουργίας και παραγωγής ρούχων, ώστε να πουν ένα τρανταχτό “όχι” στα μεταχειρισμένα ξενόφερτα ενδύματα.

Μιλώντας για τη διακίνηση μεταχειρισμένων ρούχων προς τον παγκόσμιο Νότο ο Dolat ήταν καταπέλτης: “Το 2020 όταν λάβαμε μία πρόσκληση από την Documenta να παρουσιάσουμε τη δουλειά μας θεωρήσαμε ότι είναι μία καλή ευκαιρία θα θίξουμε το θέμα των μεταχειρισμένων ρούχων, το οποίο ενώ εμείς στις χώρες του παγκόσμιου Νότου γνωρίζουμε πολύ καλά, η κοινή γνώμη στις χώρες του Βορρά δεν έχει συνειδητοποιήσει.

Στην Γκάνα τα μεταχειρισμένα ρούχα λέγονται “τα ρούχα του νεκρού λευκού” γιατί υπάρχει η ιδέα ότι τα ρούχα αυτά προέρχονται από νεκρούς Δυτικούς. Στην Κένυα στις αρχές του ‘80 το όνομα των ρούχων ήταν “ο μακαρίτης George”. Ποιος ήταν ο Γιώργος, δεν ήξερε κανείς, αλλά ήταν πεθαμένος!

Τα μεταχειρισμένα ρούχα άρχισαν να φτάνουν στην αφρικανική ήπειρο από τη δεκαετία του ‘80 και η εισαγωγή τους σχετίζεται απόλυτα με την κατάρρευση της τοπικής κλωστοϋφαντουργίας και του τομέα δευτερογενούς παραγωγής. Το ‘80 η Κένυα είχε μία αξιόλογη παραγωγή βαμβακιού η οποία μέχρι το 1995 σχεδόν εξαφανίστηκε.

Το 2016 η Κοινότητα των Κρατών της Ανατολικής Αφρικής (East African Community – EAC) – το οικονομικό μπλοκ των χωρών Κένυα, Τανζανία, Μπουρούντι, Ουγκάντα, Ρουάντα – πέρασαν ένα νομοσχέδιο απαγόρευσης των μεταχειρισμένων ρούχων, το οποίο θα υλοποιούνταν σε φάσεις (μέχρι το 2020) ώστε οι χώρες να αναπτύξουν τις πολιτικές και τις επιχειρήσεις για να να ανταποκριθούν στην εσωτερική ζήτηση. Και εκεί αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε πόσο πολύτιμο είναι για τα συμφέροντα του Βορρά το κίνημα των μεταχειρισμένων ρούχων στον παγκόσμιο Νότο.

Η αμερικανική κυβέρνηση απείλησε τον EAC ότι αν απαγορεύσει τις εισαγωγές μεταχειρισμένων ρούχων θα επανεξετάσει την εμπορική συμφωνία που λέγεται AGOA – Africa Growth and Opportunity Act, στο πλαίσιο της οποίας η Αμερική προσφέρει σε μικρομεσαίες αφρικανικές επιχειρήσεις διευκολύνσεις στις εξαγωγές – κάτι σαν τα duty free. Επειδή τα κέρδη των τοπικών επιχειρήσεων από το AGOA είναι σημαντικά, οι χώρες της EAC υπαναχώρησαν από τη συμφωνία, εκτός από τη Ρουάντα, που εξαιρέθηκε τελικά από τη AGOA.”

Ποιος βγάζει χρήματα από τα μεταχειρισμένα ρούχα που φτάνουν στις χώρες της Αφρικής;

Ο Sunny Dolat συνεχίζει μιλώντας για τη διαδρομή που ακολουθούν τα μεταχειρισμένα ρούχα: “Το κυρίαρχο αφήγημα που χρησιμοποιείται κατά κόρον είναι ότι καλύπτεται μία ανάγκη. Υπάρχουν οι κάδοι δωρεάς και σου λένε βάλε μέσα τα παλιά σου ρούχα ή όσα θέλεις να δωρίσεις σε κάποιον που τα έχει ανάγκη. Και εσύ με τη συνειδησή σου υποθέτεις ότι αυτά πάνε σε κάποιον που τα χρειάζεται και κάνεις κάτι καλό, δωρεάν.

Αν όμως σκεφτείς ότι υπάρχει ένα ολόκληρο lobby στις ΗΠΑ που εκμεταλλεύεται τα μεταχειρισμένα καταλαβαίνεις ότι διακινούνται μεγάλα χρηματικά ποσά για κάτι που δίνεις τσάμπα. Όλα αυτα τα γκρουπ και οι κυβερνήσεις έχουν πολύ επιτυχημένα αποκρύψει το πόσο προσοδοφόρο είναι το κίνημα των μεταχειρισμένων ρούχων.”

Το κυρίαρχο αφήγημα είναι ότι καλύπτεται μία ανάγκη. Σου λένε δώσε τα παλιά σου ρούχα σε κάποιον που τα έχει ανάγκη. Κάνεις κάτι καλό, δωρεάν. Υπάρχει όμως ένα ολόκληρο lobby στις ΗΠΑ που εκμεταλλεύεται τα μεταχειρισμένα και διακινεί μεγάλα χρηματικά ποσά

Από στατιστικά στοιχεία που κατάφερε να συγκεντρώσει η κολεκτίβα υπολογίζεται ότι ενώ το 2000 μπορούσαν να πουλήσουν το 80% ή το 90% των ρούχων γιατι η ποιότητα ήταν καλή, με την άνοδο της “γρήγορης μόδας” σήμερα μέχρι και 60% από το κάθε δεμάτι που φτάνει στην Κένυα πετιέται στις χωματερές. “Γιατί λοιπόν η Κένυα να πρέπει να διαχειριστεί τα απόβλητα του Βορρά σαν να είναι δικά της; Οι χωματερές μας έχουν γεμίσει εδώ και δέκα χρόνια και ακόμα εισάγονται τόνοι χρησιμοποιημένων ρούχων. Ποιοι έχουν την ευθύνη στην αλυσίδα διανομής; Ποια η ευθύνη του κράτους και πώς συμμετέχουν σε όλο αυτό τα διεθνή brands ρούχων που συμβάλλουν στο πρόβλημα πουλώντας είδη “γρήγορης μόδας”; ” λέει ο Dolat.

Και συνεχίζει: “Όταν θελήσαμε να αγοράσουμε πλήθος ρούχων στην Κένυα και να τα μεταφέρουμε στο Κασσέλ για το έργο μας στην Documenta ανακαλύψαμε ότι αυτό δεν είναι δυνατό λόγω της ευρωπαϊκής νομοθεσίας που τα αναγνωρίζει ως απορρίμματα και απαγορεύει την επανεισαγωγή τους στην ΕΕ. Ακόμα και στο μέρος στο οποίο θα στήναμε το έργο στο Κασσέλ δεν μας άφησαν να τοποθετήσουμε τα ρούχα κάτω για να μην πειραχτεί το γκαζόν. Ενώ στη δική μας χώρα δεν πειράζει τα ρούχα να είναι βουνά στις χωματερές…

Δεν είναι ξεκάθαρο ποιος είναι αυτός που βγάζει τα περισσότερα χρήματα γιατί είναι αδιαφανής η πορεία που ακολουθούν τα ρούχα όταν φεύγουν από τους κάδους που τα τοποθετείτε ως προσφορά για τους φτωχούς. Κάθε δεμάτι όταν φτάνει στο λιμάνι στην Κένυα μπορεί να κοστίζει μέχρι και 250 ευρώ και μετά το ξαναπουλάνε για να βγάλουν επιπλέον κέρδος. Η αλυσίδα ξεκινάει από εκείνον που πρώτος συγκεντρώνει τα δωρεάν ρούχα και ορίζει ότι ‘αυτό θα κοστίσει τόσο””.

Stories of Our Lives

Μιλώντας για την αφρικανική κολεκτίβα NEST που δημιουργήθηκε τον Οκτώβριο του 2012 ο Dolat ανέφερε και το πρώτο πρότζεκτ της καλλιτεχνικής ομάδας, στο οποίο αξίζει να κάνουμε μία αναφορά . “To Stories of Our Lives είναι μία queer ανθολογία και ένα αρχείο που εξελίσσεται, το οποίο περιλαμβάνει αληθινές ιστορίες που σχετίζονται με το νομοσχέδιο “Kill the Gays” (Σκοτώστε τους Γκέι) που ψηφίστηκε στην Ουγκάντα.

Σύμφωνα με τους υπέρμαχους του νομοσχεδίου, το ‘queerness’ δεν είναι στοιχείο… αφρικανικό. “Για να αποδείξουμε το… αντίθετο συγκεντρώσαμε 250 queer ιστορίες και το αρχικό πλάνο ήταν να βγει ένα βιβλίο. με επίκεντρο την Κένυα. Αλλά οι ιστορίες ήταν τόσο έντονες οπτικά που αποφασίσαμε να το κάνουμε ταινία. Είναι σημαντικό να πω ότι κανείς μέσα από την κολεκτίβα δεν έχει σπουδάσει την τέχνη του, είμαστε αυτοδίδακτοι και αυτό έχει ενδιαφέρον γιατί πηγαίνουμε ψηλαφώντας το επόμενο βήμα με αθωότητα και πριέργεια. Το φιλμ έκανε πρεμιέρα στο Toronto International Film Festival, Tiff, αν και έχει απαγορευτεί δια ροπάλου στην Κένυα. Ευτυχώς καταφέραμε – αφού κυνηγηθήκαμε δικαστικά – να κυκλοφορήσαμε το βιβλίο με την ίδια θεματική” μας είπε ο εκπρόσωπος της κολεκτίβας.

Ολοκληρώνοντας την ξενάγηση ο Dolat ανέφερε ότι το έργο των NEST θα επικαιροποιηθεί σε δεύτερο χρόνο με προσλαμβάνουσες από την ελληνική πραγματικότητα, ενώ τα μέλη της κολεκτίβας θα υλοποιήσουν και κάτι καινούργιο που θα παρουσιαστεί αργότερα στο ΕΜΣΤ. Η εγκατάσταση θα ταξιδέψει στη Βρετανία τον επόμενο Οκτώβριο, άρα το ταξίδι για τα “μεταχειρισμένα” δεμάτια των NEST μόλις ξεκίνησε.

Στο πλαίσιο του “Return to Sender” θα πραγματοποιηθεί επίσης ένα πλήθος εκπαιδευτικών και δημιουργικών δράσεων για όλες τις ηλικίες που θα πλαισιώσουν το έργο καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής του στο ΚΠΙΣΝ. Πληροφορίες: snfcc.org / emst.gr.