ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

Όποια πέτρα και αν σηκώσεις στα Γιάννενα, θα την έχει σηκώσει σίγουρα πριν από εσένα ο Γιώργος Σμύρης. Διδάσκει Ιστορία Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και έχει συμμετάσχει σε αναστηλώσεις μνημείων της περιοχής από τα ελληνιστικά χρόνια μέχρι και αυτά της περίοδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Τα Γιάννενα άλλωστε θα μπορούσαν να παρομοιαστούν και με πόλη-κρεμμύδι, αφού όσο την “ξεφλουδίζεις” ανακαλύπτεις διαφορετικές ιστορικές επιφάνειες. Τα Γιάννενα των “αρχαίων”, τα Γιάννενα των Βυζαντινών, τα Γιάννενα του Αλή Πασά, τα Γιάννενα των Μεγάλων Πολέμων, τα σημερινά Γιάννενα που φιλοξενούν τα Plásmata ΙΙ: Ιoannina, τη μεγάλη υπαίθρια έκθεση της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση.

Για όλα αυτά τα Γιάννενα, λοιπόν, μας απάντησε ο Γιώργος Σμύρης.

Στα Γιάννενα φαίνεται έντονα η ιστορία της χώρας από την Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τους μεγάλους πολέμους στην αρχή του 20ου αιώνα. Ποια είναι τα βασικά σημεία που τα εντοπίζουμε στην πόλη;
Θα μου επιτρέψετε να πω ότι η ιστορία των Ιωαννίνων είναι προφανώς πολύ παλαιότερη. Τα εμφανή – κυρίως αρχιτεκτονικά κατάλοιπα – της μακράς ιστορίας είναι σχεδόν ορατά στην πόλη, σε εμφανή και αφανή εν γένει σημεία, αρκεί να έχουμε την γνώση να τα ανακαλύψουμε. Θα αναφερθούμε εν συντομία σε αυτά σε μία χρονολογική αν μου επιτραπεί να πω διάσταση.

Φυσικά πρέπει να έχουμε υπόψιν μας ότι η εικόνα συμπληρώνεται με τα εκθέματα όλων των περιόδων στα μουσεία της πόλης. Έτσι η εικόνα είναι πληρέστερη και δημιουργείται ικανοποιητικά η αίσθηση της διαχρονίας στον αστικό ιστό.

Όπως είναι άμεσα ορατό τα Γιάννενα χαρακτηρίζονται από το μεγάλο τείχος της πρώιμης πόλης που εισέρχεται στην λίμνη. Γύρω από αυτό μπορούμε να αναγνωρίσουμε το πολεοδομικό παλίμψηστο. Ας μη ξεχνάμε ότι η χερσόνησος του κάστρου αποτελεί και τον αρχικό πυρήνα κατοίκησης της περιοχής. Γύρω από την λίμνη μία σειρά αρχαίων ακροπόλεων διαμόρφωναν το τοπίο διαχρονικά, ορίζοντας τον πυρήνα του λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων. Από όλες αυτές μόνο το κάστρο των Ιωαννίνων εξελίχθηκε και διατηρείται μέχρι σήμερα. Κάτω και γύρω από το ογκώδες οθωμανικό οχυρό εντοπίζονται λοιπόν όλες οι ιστορικές περίοδοι.

Το Ελληνιστικό τείχος της πόλης – που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι εδώ υπήρχε μία σπουδαία πόλη – είναι ορατό χαμηλά , σχεδόν στα όρια της επιφάνειας της σημερινή λίμνης, στον ενδιαφέροντα εκθεσιακό χώρο εντός των τειχών, στο αριστερό του εισερχομένου στο κάστρο από την κεντρική πύλη. Το ελληνιστικό τείχος της αρχαίας πόλης φαίνεται ότι αποτέλεσε και την βάση των μεταγενέστερων φρουριακών κατασκευών, σε όλη την έκταση των τειχών προς την πλευρά της πόλης. Παρά την χρονολογική ασάφεια πάνω στο αρχαίο τείχος δομήθηκε στην συνέχεια το Βυζαντινό. Από αυτό – εκτός των εμφανών τμημάτων στον προαναφερόμενο εκθεσιακό χώρο, είναι εμφανή σε πολλά σημεία η περίοδος που ταυτίζεται με το φερόμενο «Δεσποτάτο της Ηπείρου» που ταυτίζεται χρονολογικά από το 1204 έως την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς το 1430.

Κάποια στοιχεία, όπως ο ογκώδης κυκλικός πύργος ανατολικά του τζαμιού του Ασλάν στην βορειοδυτική άκρη του κάστρου ή και ο φερόμενος πύργος του Βοημούνδου στο Ιτς – καλέ (βορειοανατολική ακρόπολη) ενδεχομένως να ταυτίζονται με το πέρασμα των Νορμανδών Σταυροφόρων το 1082. Αριστερά του εισερχομένου στον οικισμό του κάστρου ενσωματωμένο σε υπολείμματα βυζαντινών και οθωμανικών οχυρώσεων βλέπουμε να υψώνεται ο «Πύργος του Θωμά» , έργο πιθανόν των ετών 1367-1384. Διακρίνουμε επίσης πολλές οικοδομικές βυζαντινές φάσεις σε όλη την περίμετρο των οθωμανικών τειχών, στο εσωτερικό του κάστρου.

Γνωρίζουμε πολλά άλλα ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία, αλλά δεν είναι εύκολα προσβάσιμα. Ένα βυζαντινό λουτρό, στον πόδα της ακρόπολης Ασλάν είναι ακόμα ορατό και επισκέψιμο. Η μακρά οθωμανική περίοδος, μέχρι την απελευθέρωση της πόλης το 1913, με τις ογκώδεις οχυρώσεις και τις μεγάλες αλλαγές σε πολεοδομικό επίπεδο (επαναστάσεις, μετακινήσεις πληθυσμών κτλ). εξαφάνισαν βαθμηδόν τα προγενέστερα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Έτσι αρχαίες και βυζαντινές οχυρώσεις ενσωματώθηκαν στις οθωμανικές, οι οποίες κατά κύριο λόγο ολοκληρώθηκαν την περίοδο του Αλή πασά μεταξύ των ετών 1788-1822, που είναι άμεσα ορατές σε όλο το κάστρο. Δημιουργήθηκαν επιπλέον και νέες οχυρωματικές κατασκευές όπως η εσωτερική ακρόπολη (Ιτς- καλέ) στο εσωτερικό του μεγάλου περιμετρικού τείχους.

Τα υπολείμματα αυτής της μακράς περιόδου είναι άμεσα εμφανή. Ο βράχος του κάστρου με τα υπόγεια σπήλαια απόκτησε άλλες χρήσεις (φυλακές , πυριτιδαποθήκες κτλ), ενώ πάνω του χτίστηκαν θρησκευτικά κτίρια και νέα αστικές οικοδομές, τροφοδοτώντας της πόλη με άλλες εικόνες, αφήνοντας σε εμάς την περιέργεια να ψάχνουμε κάθε φορά το παρελθόν όχι ως λάφυρο του παρελθόντος αλλά ως τροφοδότη της γνώσεις της χωρογνωσίας της περιοχής βασική προϋπόθεση και νέου οραματισμού και σχεδιασμού. Αυτό δεν ισχύει μόνο για το Κάστρο της πόλης αλλά και για ολόκληρη την πόλη των Ιωαννίνων που ήδη από τα ύστερα βυζαντινά και πρώιμα οθωμανικά χρόνια κάλυπτε λίγο ή πολύ την ίδια έκταση με την σημερινή, πάνω σχεδόν στο ίδιο ιστορικό οδικό δίκτυο.

Η ύστερη οθωμανοκρατία «κόσμησε» την πόλη με σειρά νέων κατασκευών πολλών και διαφορετικών χρήσεων. Τζαμιά (σώζονται τέσσερα), διοικητικά και αστικά σπίτια, στρατώνες, ρολόι, πάρκα, σχολεία(ταχυδρομείο σήμερα) διαπολιτισμικά στοιχεία των διαφορετικών θρησκευτικών κοινοτήτων (συναγωγές, ναοί σχολεία κτλ), αποτελούν σήμερα στοιχεία της σύγχρονης ταυτότητας, της πόλης που καλπάζει σε ένα σταθερό και γνωστό παρελθόν προς την μελλοντική σύγχρονη ζωή.

Πέρα όμως από αυτά, πώς θα ορίζατε τη σύγχρονη ταυτότητα της πόλης;
Η σύγχρονη πόλη των Ιωαννίνων, χωρίς να χάσει την ιστορική της ταυτότητα, βαδίζει με αισιοδοξία στο μέλλον, Βασισμένη σε σύγχρονες πολεοδομικές και χωρολογικές διαβαθμίσεις, αποτελεί μία σύγχρονη πόλη με όλα τα χαρακτηριστικά των σύγχρονων πόλεων.

Λειτουργεί ως μητρόπολη μιας μεγάλης υπαίθρου που ξεπερνά τα σύνορα των κρατών, με υποδομές και αντιλήψεις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Η σύνδεσή της με το φυσικό απόθεμα, που σε ελάχιστα λεπτά είναι προσβάσιμο, οι νέοι οδικοί άξονες, η πληθώρα νέων δράσεων σε όλα τα πεδία, από την εκπαίδευση και την υγεία, στην οικονομία και στον πολιτισμό, δημιουργούν ένα ενδιαφέρον αμάλγαμα που την καθιστούν σύγχρονη πόλη και την τροφοδοτούν με εξωστρέφεια και διαρκώς εξελισσόμενη αστική εικόνα. Λίμνη, αρχαιότητες, περιβάλλον, σύγχρονη ζωή, είναι νομίζω το τρίπολο της ταυτότητάς της.

Είναι μία πόλη που πάνω στον καμβά της έχει αποτυπωθεί τόσο το ιστορικό της παρελθόν όσο και όλες οι σύγχρονες θεωρήσεις των νεοελληνικών πόλεων. Αποτυπώνονται τόσο τα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα, όσο και όλες οι τάσεις των αρχιτεκτονικών φαινομένων της εποχής μας. Βέβαια η συζήτηση περιλαμβάνει την λογική των πόλεων της απομακρυσμένης περιφέρειας, όμως αυτό έχει συμβάλει στην διατήρηση πολλών αυθεντικών στοιχείων, που αξίζει να διατηρηθούν ως ανοιχτό βιβλίο για την σύγχρονη πολεοδομική ιστορία. Παρήγορο φυσικά είναι και το γεγονός της διάδρασης φορέων με ερευνητικό προσανατολισμό (πανεπιστήμιο, ινστιτούτα κτλ) και φορέων εκτελεστιών- κανονιστικών δράσεων που καθιστούν την πόλη ιδιαίτερη. Φυσικά για εμένα ο τρόπος ζωής όπως έχει διαμορφωθεί στα Ιωάννινα είναι εκείνος που τροφοδοτεί την ήπια αστική ζωή.

Σε πολλές πόλεις της Ελλάδας εξαφανίστηκε μ’ έναν βίαιο ιστορικά τρόπο το οθωμανικό αρχιτεκτονικό στοιχείο. Στα Γιάννενα πώς διατηρήσατε μεγάλα κομμάτια του;
Όπως προείπα μεγάλο μέρος του ιστορικού αρχιτεκτονικού αποθέματος, διαμορφώνουν την πόλη των Ιωαννίνων. Σε πρώτη εικόνα το οθωμανικό παρελθόν. Δεν μπορώ να πω ότι δεν υπήρχαν και στα Γιάννενα βίαιες εξαφανίσεις του υλικού αυτού. Όμως λόγω συγκεκριμένων απόψεων διατηρήθηκε βαθμηδόν τεράστιο απόθεμα. Καταρχήν πρέπει να επισημάνω ότι νομοθετικά σχετικά νωρίς (1925), πολλά από τα μνημεία αυτά χαρακτηρίστηκαν μνημεία από το κράτος.

Οι νεωτερικές πολεοδομήσεις για πολλούς λόγους, ήδη από την απελευθέρωση, ενσωμάτωσε παλαιότερους πολεοδομικούς σχεδιασμούς της οθωμανικής διοίκησης, έτσι ώστε ηθελημένα ή όχι σεβάστηκαν τοι παρελθόν. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών, μεγάλο μέρος των ιδιοκτησιών πέρασαν στον Δήμο και σε Γιαννιώτες. Έτσι παρατηρούμε ότι όλοι σχεδόν οι δημόσιοι χώροι (πχ πάρκα), διαμορφώθηκαν σε δημόσιους χώρους (τζαμιά-νεκροταφεία κτλ) της πολυπολιτισμικής οθωμανικής πόλης,

Οι κάτοικοι της πόλης μεγάλωσαν με την εικόνα των τζαμιών του κάστρου και των άλλων της πόλης και με ένα κατοικημένο κάστρο, και πλήθος άλλων χαρακτηριστικών εκείνης της εποχής. Κουζίνα, τραγούδια, ντοπιολαλιά με πολλά εκφυλισμένα στοιχεία οθωμανικής προέλευσης κτλ, που καθιστούν το παρόν ιδιαίτερα γόνιμο, και συμβάλλουν στην σημερινή εικόνα της πόλης. Αυτό φυσικά συνδέεται με διάφορους παράγοντες που συνδέονται άμεσα με την «ανάπτυξη» της περιοχής. Πιστεύω ότι το «οθωμανικό» παρελθόν, χωρίς εξάρσεις και εμμονές, όπως σε όλους τος πολιτισμένους λαούς, εφόσον έχει ενσωματωθεί στην συνείδηση των κατοίκων και της πόλης αβίαστα και αποτελεί χαρακτηριστικό της ταυτότητας της έχει μετατραπεί σε βασικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης ζωής. Άρα είναι η ίδια η κοινωνία που συμβάλλει στην διατήρησή του, μαζί με τα σχετικά νομοθετήματα φυσικά.

Σήμερα, αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της οικονομικής ζωής της πόλης. Θα πρέπει φυσικά να επισημάνουμε ότι οι Γιαννιώτες την περίοδο της οθωμανοκρατίας, συνέχισαν τις εμπορικές και χειροτεχνικές τους δραστηριότητες κατά τον 18ο αιώνα. Οι εμπορικές σχέσεις με σημαντικά κέντρα της Ευρώπης (Βενετία και Λιβόρνο) ήταν έντονες, όπου έμποροι από τα Ιωάννινα ίδρυαν εμπορικούς και τραπεζικούς οίκους. Ταυτόχρονα, διατηρούσαν την επαφή τους με την πατρίδα και χρηματοδοτούσαν την κατασκευή εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Αυτοί οι έμποροι υπήρξαν και οι πιο σημαντικοί εθνικοί ευεργέτες. Άρα το οθωμανικό παρελθόν έφερε τα Ιωάννινα σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με άλλες πόλεις.

Η λίμνη Παμβώτιδα είναι ένα βασικό κομμάτι της ζωής της πόλης που της προσδίδει μια ιδιαίτερη ομορφιά. Πιστεύετε ότι μια πόλη που έχει εντάξει το υγρό στοιχείο στη ζωή της είναι κάπως δύσκολο να μη φαίνεται τουλάχιστον εντυπωσιακή στον επισκέπτη;
Πέραν της αισθητικής, η συνύπαρξη αστικού περιβάλλοντος με την λίμνη, δημιουργεί και την βασική προϋπόθεση επιβίωσης και των δύο στοιχείων. Ο χώρος της πόλης με τα γεωμορφολογικά του χαρακτηριστικά έχει αναδυθεί πριν πολλά εκατομμύρια χρόνια από την μεγάλη λίμνη που είχε δημιουργηθεί. Έτσι υποχωρώντας τα νερά, άφησαν στο έδαφος εκεί όπου ιστορικά αναπτύχθηκε η πόλη την γεωλογική τους ιστορία.

Οι οριζόντιοι οδικοί βασικοί άξονες είναι η πρώτη ανάγνωση του φαινομένου. Η κατωφέρεια του εδάφους προς την λίμνη είναι το δεύτερο χαρακτηριστικό. Άρα πόλη και λίμνη έχουν ταυτόσημη ιστορία. Αυτό αποτέλεσε και την βάση για την ιστορία και των δύο, τροφοδότησε την ιστορία γραπτή και προφορική, μύθους και αναμνήσεις, ζωή και θάνατο, ενσωματώσεις και αποκλεισμούς σε μία αέναη διαρκή αλληλοτροφοδότηση. Η λίμνη έδωσε διαχρονικά ζωή στην πόλη, έγινε οδικός άξονας, έγινε τροφοδότης ιδεών, έγινε ποίηση και στοχασμός. Δημιούργησε απλά την εικόνα της πόλης, ανεξάρτητα και ανά εποχή επικρατούσες απόψεις και κοινωνικές τελετουργίες.

Σήμερα, βιώνουμε την λίμνη βαδίζοντας δίπλα της, ή θαυμάζοντας τα από τα υψώματα της πόλης. Την βλέπουμε όταν βγαίνουμε από τα βουνά της Πίνδου ταξιδεύοντας προς την πόλη. Την βλέπουμε από ψηλά και από χαμηλά κολυμπώντας (νοερά τώρα όχι παλαιότερα) ή κωπηλατώντας στα νερά της. Βαθμηδόν αναπτύχθηκαν δραστηριότητες κάθε είδους που «γυρίζουν» γύρω από την λίμνη. Να λοιπόν το ζήτούμενο.

Η τοπική αστική συνείδηση δεν μπορεί να είναι ξεχωριστή από την λίμνη που «κέκτηται» μαζί με την πόλη το νόημα των λέξεων «ιστορία» και «μύθος». Αυτές οι δυναμικές είναι ζητήματα ανθρώπινης αυθεντικότητας που προκαλούν το αιτιατό της ενσωμάτωσης και δημιουργούν ενεργούς πολίτες και επισκέπτες, που χωρίς να καταλάβουν καλά – καλά θαυμάζουν και βιώνουν την λίμνη. Το χωροχρονικό συνεχές που κατοπινά ονομάσαμε ιστορία.

Nα έρθουμε και στο Κάστρο. Έχετε ασχοληθεί μαζί του. Θα μπορούσατε να μας μαρτυρήσετε τα μυστικά του;
Είναι πολλά τα «μυστικά του» άλλα όμως εκείνα του ερευνητή και άλλα του επισκέπτη, θεατή. Ας αφήσουμε τα πρώτα και ας αναφέρουμε μερικά από τα δεύτερα. Κατ’΄ αρχήν το τείχος του κάστρου είναι εσωτερικά κενό, με πληθώρα χώρων που διαγράφουν συνολικά το παλίμψηστο της ιστορία της πόλης.

Το ίδιο συμβαίνει και στην εσωτερική ακρόπολη του Ιτς καλέ και της Ακρόπολης του Ασλάν. Το κάστρο είναι επίσης προσβάσημο μέσω και άλλων πυλών, κλειστές σήμερα. Το κάστρο είναι επίσης προσβάσημο σε όλη την άνω επιφάνειά του δημιουργώντας θαυμάσια άγνωστη διαδρομή. Υπάρχουν επίσης στον οικισμό αυθεντικές ιστορικές διαμορφώσεις. Υπάρχουν στοιχεία του παλαιότερου Ελληνιστικού οικισμού Υπάρχουν αυθεντικές (λίγες) οικίες των παλαιοτέρων εποχών. Υπάρχουν υπόγειες διαδρομές και βραχώδη σπήλαια. Τι να πούμε τώρα; Σε κάθε βήμα συναντάς βαθιά ιστορία που θα μας επιφυλάξει εκπλήξεις στο μέλλον. Αρκεί να την διαβάσουμε με την έννοια του προσεκτικού διαχειριστή και συνεπούς επισκέπτη.

Τα Plásmata ΙΙ: Ioannina είναι μια έκθεση που βάζουν γερά την πόλη στο δίκτυο των μεγάλων εικαστικών εκθέσεων. Αυτό το λέμε εμείς που δεν ζούμε εκεί. Εσείς πώς τη βιώνετε μέχρι τώρα;
Το ιδεολόγημα των Plásmata ΙΙ: Ioannina κατ εμέ είναι ένας τρόπος ώστε ο χρόνος και χώρος να συγκροτήσουν εξίσου την ιστορική εμπειρία και, συνεπώς, τη μνήμη που συνθέτει την προφορική μαρτυρία. Καθώς η προφορική ιστορία εργάζεται σε στενή σχέση με τον συγκεκριμένο κάθε φορά τόπο, βοηθά ώστε να αρθρωθεί το πώς οι άνθρωποι τον βιώνουν και συχνά καταφέρνει να αλλάξει τις καθιερωμένες προσλήψεις γι’ αυτόν. Έτσι, μέσα από τη συλλογή και την ανάλυση των εικαστικών έργων δίνεται η δυνατότητα να εννοιολογηθεί η ποικιλία του τοπικού και να αναδειχθούν οι πολλές πόλεις μέσα στην πόλη. Στον χώρο της έκθεσης ένα πλήθος αναμνήσεων διαφορετικών ομάδων διασταυρώνονται ή επικαλύπτονται σχηματίζοντας αστικά παλίμψηστα.

Αυτά τα παλίμψηστα διαπλέκονται με ποικίλες μορφές, με τους λόγους για το διαφορετικό και τους λόγους της αγάπης και του μίσους, επηρεάζοντας τις ταυτότητες, με τις σωματικές συναντήσεις και τις πρακτικές συμβίωσης που διαγράφουν τον ιστό των σύγχρονων πόλεων. Λόγω του δεσμού που η προφορική ιστορία διατηρεί με την τοπικότητα, την υποκειμενικότητα και την εμπειρία, μπορεί να επεξεργάζεται τέτοιες πλευρές του αστικού φαινομένου ως μέρος μιας ιστορίας των πόλεων με πολλές αποχρώσεις, γωνίες και πτυχές.

Η έκθεση των έργων και οι αντίστοιχες δραστηριότητες των Plásmata ΙΙ: Ioannina μπορεί να αποσταθεροποιούν εικόνες του χώρου που θεωρούνται αμετάβλητες, και να επιτρέπουν συνδέσεις ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν αλλά και ανάμεσα στα διαφορετικά. Το κουτί της τεχνολογίας έγινε κουτί της Πανδώρας, που μέσω διαφορετικών προσεγγίσεων της Τέχνης, δημιούργησε ένα νέο αλφάβητο για την ανάγνωση των αστικών φαινομένων.

Plásmata ΙΙ: Ιoannina της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση έως τις 9 Ιουλίου στα Γιάννενα.